13-mavzu: “Etika” fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati
Reja:
1.―Etika‖ fanining predmeti, mohiyati va tuzilmasi.
2. XXI asrda global etosfera (axloqiy muhit)ni yaratishning zaruriyati.
3. Etikaning kategoriyalari, tamoyillari, me'yorlarining shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bo'lishi.
4. Ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov.
Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan qadimiy fan. U bizda «Ilmi ravish», «Ilmi axloq»,
«Axloq ilmi», «Odobnoma» singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro‘pada esa «Etika» nomi bilan mashhur, biz
ham yaqin-yaqingacha shu atamani qo‘llar edik. U dastlab manzildoshlik, yashash joyi, keyinchalik esa odat, fe‘l,
fikrlash tarzi singari ma‘nolarni anglatgan; yunoncha «ethos» so‘zidan olingan.
Uni birinchi bo‘lib yunon faylasufi Arastu ilmiy muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni
uch guruhga bo‘ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga
etika va siyosatni; uchinchi guruhga esa san‘at, hunarmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. SHunday qilib, qadimgi
yunonlar axloq haqidagi ta‘limotni fan darajasiga ko‘targanlar va «Etika» (ta ethika) deb ataganlar.
Biroq bizda milliy-mintaqaviy axloqiy qadriyatlarimizning, dastlabki axloqiy g‘oyalarning vujudga kelishi
qadimgi yunonlar yashagan davrdan o‘nlab asrlar avval ro‘y bergan. Ajdodlarimizning eng ko‘hna e‘tiqodiy-axloqiy
kitobi - «Avesto» buning yorqin dalilidir. SHu sababli endilikda bu fanni ham ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy-hayotiy
talablar nuqtayi nazaridan «Axloqshunoslik» deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik.
Axloqshunoslik axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini
o‘rganadi. «Axloq« so‘zi arabchadan olingan bo‘lib, insonning muomala va ruhiy xususiyatlari majmuini, fe‘lini,
tabiatini anglatadigan «xulq» so‘zining ko‘plik shaklidir. «Axloq« iborasi ikki xil ma‘noga ega: umumiy tushuncha
109
И.А.Каримов Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Асарлар тўплами 7 жилд - T.: ―Ўзбекистон‖, 1999,134 б.
sifatida u fanning predmetini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe‘l-atvori va xatti-harakatining eng
qamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo‘lsak,
doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini - xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi.
Odob - inson haqida yoqimli taassurot uyg‘otadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida burilish
yasaydigan darajada muhim ahamiyatga ega bo‘lmaydigan, milliy urf-odatlarga asoslangan chiroyli xatti-
harakatlarni o‘z ichiga oladi.
Xulq - oila, jamoa, mahalla-ko‘y miqyosida ahamiyatli bo‘lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli
ta‘sir ko‘rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti-harakatlarning majmui.
Axloq - jamiyat, zamon, ba‘zan umumbashariy ahamiyatga ega, insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan
ijobiy xatti-harakatlar yig‘indisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi ma‘naviy hodisa.
Bu fikrlarimizni misollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik, metroda yoshgina yigit, talaba hamma
qatori o‘tiribdi. Navbatdagi bekatdan bir keksa kishi chiqib, uning ro‘parasida tik turib qoldi. Agar talaba darhol:
«O‘tiring, otaxon!» deb joy bo‘shatsa, u chiroyli a‘mol qilgan bo‘ladi va bu a‘moli bilan atrofdagilarda yaxshi
kayfiyat uyg‘otadi; chetdan qarab turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: «Baraka topgur, odobli
yigitcha ekan», deb qo‘yadilar. Aksincha, talaba yo teskari qarab olsa, yoki o‘zini mudraganga solib, qariyaga joy
bo‘shatmasa, g‘ashimiz keladi, ko‘nglimizdan: «Buncha beodob, surbet ekan!» degan fikr o‘tadi, xullas, u bizda
yoqimsiz taassurot uyg‘otadi. Lekin, ayni paytda, talabaning qariyaga joy bo‘shatgani yoki bo‘shatmagani oqibatida
vagondagi yo‘lovchilar hayotida darhol biror-bir ijobiymi, salbiymi - muhim o‘zgarish ro‘y bermaydi.
Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila boshliqlaridan biri imkon boricha qo‘ni-
qo‘shnilarning barcha ma‘rakalarida xizmatda turadi, qo‘lidan kelgan yordamini hech kimdan ayamaydi,
ochiqko‘ngil, ochiqqo‘l, doimo o‘z bilimini oshirib borishga intiladi, tirishqoq, oila a‘zolariga mehribon va h.k.
Unday odamni biz xushxulq inson deymiz va unga mahallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu, aksincha
bo‘lsa, u qo‘ni-qo‘shnilar bilan qo‘pol muomala qilsa, to‘y-ma‘rakalarda janjal ko‘tarsa, sal gapga o‘dag‘aylab,
musht o‘qtalsa, ichib kelib, oilada xotin-bolalarini urib, haqoratlasa, uni badxulq deymiz. Uning badxulqliligidan
oilasi, tevarak-atrofdagi ba‘zi shaxslar jabr ko‘radi, mahalladagilarning tinchi buziladi, lekin xatti-harakatlari
jamiyat ijtimoiy hayotiga yoki insoniyat tarixiga biror-bir ko‘zga tashlanadigan ta‘sir o‘tkazmaydi.
Biroq, bu fikrlardan odob va xulqning jamiyatdagi roli u qadar ahamiyatli emas ekan, degan xulosa
chiqmasligi kerak; fuqarolar orasida odoblilik va xushxulqlilikning keng yoyilishi jamiyat axloqiy hayotigagina
emas, balki butunisicha ijtimoiy taraqqiyotga ham ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Bu ta‘sir tufayli garchand jamiyat
birdaniga yuksalib ketmasa-da, asta-sekinlik bilan, muntazam ravishda yaxshilanib, ravnaq topib boradi.
Axloqqa kelsak, masala o‘ta jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoxud viloyat prokurori o‘zi mas‘ul
hududda doimo qonun ustuvorligini ta‘minlash uchun intiladi, adolat qaror topishini ko‘zlab ish yuritadi, lozim
bo‘lsa, hokimning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy fuqaro
nazdida nafaqat o‘z kasbini e‘zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida
gavdalanadi; u-umrini millat, Vatan va inson manfaatiga bag‘ishlagan yuksak axloq egasi; u, o‘zi yashayotgan
jamiyat uchun namuna bo‘laroq, o‘sha jamiyatning yanada taraqqiy topishiga xizmat qiladi. Agar mazkur prokuror,
aksincha, qonun himoyachisi degan nomi bo‘laturib, o‘zi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yo‘lida oqni qora, qorani
oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan bo‘ladi: oddiy fuqaro nazdida birgina kishi-prokuror-amaldor emas, balki butun
jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uyg‘onadi. Bunday tasavvurlarning muntazam kuchayib borishi esa oxir-
oqibat o‘sha jamiyat yoki tuzumni tanazzulga olib keladi.
Albatta, har uchala axloqiy hodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. CHunonchi, hozirgina misol
keltirganimiz prokurorning axloqsizligi darajasi bilan o‘z yakka hukmronligi yo‘lida millionlab begunoh insonlarni
o‘limga mahkum etgan Lenin, Stalin, Hitler, Pol Pot singari shaxslar axloqsizligi orasida farq bor: agar prokurorning
axloqsizligi bir millat yoki mamlakat uchun zarar qilsa, totalitar tuzum hukmdorlari xatti-harakatlari umumbashariy
miqyosdagi fojealarga olib keladi.
Bu o‘rinda shuni alohida ta‘kidlash joizki, axloqiy tarbiya natijasida odoblilik - xushxulqlilikka,
xushxulqlilik-yuksak axloqiylikka aylangani kabi, axloqiy tarbiya yo‘lga qo‘yilmagan joyda muayyan shaxs, vaqti
kelib, odobsizlikdan-badxulqlilikka, badxulqlilikdan-axloqsizlikka o‘tishi mumkin.
SHunday qilib, axloqshunoslik mazkur uch axloqiy hodisani bir-biri bilan uzviylikda va nisbiylikda
o‘rganadi. Ana shu uch axloqiy hodisaning umumlashmasini, ya‘ni mazkur fanimizning predmeti bo‘lgan umumiy
tushuncha sifatidagi axloqni quyidagicha ta‘riflash mumkin:
Axloq-barcha odamlar uchun birdek taalluqli hisoblangan, ijtimoiy talablar hamda ehtiyojlarning
munosabatlar shaklidagi ko‘rinishidan iborat bo‘lgan, insonga berilgan ixtiyor erkinligining xatti-harakatlar
jarayonida ichki iroda kuchi tomonidan oqilona cheklanishini taqozo etuvchi ma‘naviy hodisa.
SHuningdek, atoqli faylasuf Erkin Yusupovning: «Umuman, axloq ijtimoiy munosabatlar zaminida alohida
shaxs sifatida mavjud bo‘lgan insonlarning o‘z-o‘zini idora qilish shakllari va me‘yori, o‘zaro muloqot va
munosabatlarda ularga xos bo‘lgan ma‘naviy kamolot darajasining namoyon bo‘lishidir»-degan ta‘rifi ham diqqatga
sazovor.
110
Axloqshunoslik qadimda fizika, metafizika va mantiq bilan birgalikda falsafaning uzviy (uchinchi) qismi
hisoblanar edi. Keyinchalik (Arastudan so‘ng) u alohida falsafiy yo‘nalishdagi fan maqomini oldi. Bu fikrni
110
Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. Т., Университет, 1998, 38-б.
quyidagicha kengaytiribroq talqin etish mumkin. Ma‘lumki, falsafaning fanlar podshosi sifatidagi vazifasi barcha
tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, insoniyatni haqiqatga olib borishdir.
SHundan kelib chiqqan holda, falsafaning predmetini tafakkur deb belgilash maqsadga muvofiq. Axloqshunoslik
axloqiy tafakkur taraqqiyotini, uning nazariy muammolarini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali
haqiqatga olib borishga xizmat qiladi. SHu bois uni axloq falsafasi yoxud ezgulik falsafasi deb ham atash mumkin.
Bugungi kunda falsafiy fan sifatida uch yo‘nalishda ish olib boradi, ya‘ni axloqshunoslik axloqni: 1) bayon
qiladi; 2) tushuntiradi; 3) o‘rgatadi. SHunga ko‘ra, u tajribaviy-bayoniy, falsafiy-nazariy va mezoniy-me‘yoriy
tabiatga ega. Qadimgilar uni amaliy falsafa deb ataganlar. Zero, sof nazariy axloqshunoslikning bo‘lishi mumkin
emas. U insoniyat o‘z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini hikmatlar, naqllar, matal-maqollar
tarzida bayon etadi, kishilarni axloqiy qonun-qoidalarga o‘rgatadi, ularga axloqning mohiyatini tushuntiradi va
falsafiy xulosalar chiqaradi. Ya‘ni axloqshunoslik fanida Aflotun, Arastu, Epikur, TSitseron, Seneka, Avgustin,
Forobiy, Ibn Sino, G‘azzoliy , Nasafiy, Spinoza, Kant, Hegel, SHopenhauer, Foyerbax, Kirkegaard, Nitsshe, Vl.
Solovьyov, Losskiy singari buyuk faylasuflar yaratgan axloq nazariyasiga doir ta‘limotlar bilan birgalikda
«Panchatantra», «Qutadg‘u bilik», «Qobusnoma», Sa‘diyning «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning
«Mahbub ul-qulub», Montenning «Tajribanoma», Laroshfukoning «Hikmatlar», Gulxaniyning «Zarbulmasal» kabi
amaliy axloqqa bag‘ishlangan asarlari ham o‘z mustahkam o‘rniga ega. Axloqshunoslikning boshqa falsafiy
fanlardan farqi ham, o‘ziga xosligi ham undagi nazariya bilan amaliyotning ana shunday omuxtaligidadir.
Qadimiy ona sayyoramizdagi hayot odatda uch olamdan iborat deb qabul qilingan. Bular – nabotot, hayvonot
va bashariyat olami; ularning o‘zaro munosabatlari zaminimizdagi hayotning asosiy omili hisoblanadi. Har
uchalasiga ham paydo bo‘lish, rivojlanish, o‘zini muhofaza qilish, nasl qoldirishga intilish instinkti berilgan va
hayotining bir kunmas–bir kun o‘lim bilan nihoya topish qismati belgilangan. CHunonchi, o‘simlik urug‘dan paydo
bo‘ladi, rivojlanadi, singan shoxlari o‘rnini sirach chiqarib davolaydi – muhofaza qiladi, urug‘ini qoldirib, bir kun
quriydi. Hayvon shu xususiyatlar bilan birgalikda sezish a‘zolari va qobiliyatiga hamda muayyan darajada idrok
etish xislatiga ega. Insonda esa bulardan tashqari mulohaza qilish, fikrlash qobiliyati va uyat hissi, bir so‘z bilan
aytganda, aql bor. Uni Imom G‘azzoliy oltinchi sezgi yoki ikkinchi yurak, yurak ichidagi yurak deb ataydi. Ana shu
aql ixtiyor erkinligini, ixtiyor erkinligi esa axloqni taqozo etadi.
Bu fikrni yoyibroq tushuntirish uchun insonning paydo bo‘lishi tarixiga nazar tashlamoq joiz.
Avvalo, shuni aytish kerakki, insonning paydo bo‘lishi eng bahsli muammolardan biri hisoblanadi. Bu borada
bir–biriga qarama–qarshi ikki qarash mavjud. Biri – diniy, ikkinchisi – dahriycha qarash. Diniy–e‘tiqodiy nuqtayi
nazardan odamni Xudo yaratgan. Dahriycha qarash esa buni inkor etib, odamni tabiat yaratgan, u tabiatning bir
qismi, degan g‘oyani ilgari suradi. Ular orasida ingliz tabiiyotshunosi CHarlz Darvin (1809– 1882) fikrlari alohida
e‘tiborga molik.
Darvin tabiiy turlarning tanlov yo‘li bilan kelib chiqishi haqidagi evolyutsion ta‘limotni yaratdi. U odam bilan
odamsimon maymunlarning qardoshligini isbotlashga urindi, biroq u to‘g‘ridan–to‘g‘ri odam maymundan tarqalgan
jonzot, degan fikrni aytgan emas. SHuningdek, Darvin dahriy bo‘lmagan, hamma qatori nasroniylik qonun–
qoidalariga amal qilib yashagan. Buning ustiga uning o‘zi Kembrij universiteti qoshidagi Iso kollejini tugatgan.
Darvin tarjimai holi asosida roman yozgan ingliz yozuvchisi Irving Stoun uning Xudoni inkor etmaganini bir necha
o‘rinda ta‘kidlaydi. Mana shulardan biri: «Mening nazariyam Xudoning borligini inkor etmaydi. Tabiat Uning
qonunlariga bo‘ysunadi xolos».
111
Marks o‘zining dahriycha qarashlarini isbotlash uchun undan material so‘rab xat
yozganida, Darvin unga rad javobini beradi.
112
SHunga qaramay markschilar, Darvinning mohiyatini
tushunmaganlari holda, uning nomini bayroq qilib, ta‘limotini o‘z foydalariga soxtalashtirishga tinimsiz harakat
qildilar. Dahriycha qarashni Darvin nomi bilan bog‘lab ish ko‘rish yaqin–yaqingacha «sotsialistik lager» hududiga
kirgan mamlakatlarda rasmiy, davlat yondashuvi sifatida hukm surib keldi. Totalitar tuzumga asoslangan bu
davlatlar tanazzulga uchragach, yana insonni Xudo yaratgan degan fikr ularda yetakchilik mavqeini egalladi.
To‘g‘ri, bu o‘rinda Darvinning evolyutsiya nazariyasi va Xudoning olamni olti kunda yaratgani haqidagi
diniy aqida bir–biri bilan qanday sig‘ishadi, degan savol tug‘iladi. Gap shundaki, makon va zamonda ro‘y bergan,
milliardlab yil davom etgan evolyutsiya: nabotot – hayvonot – odamzod doirasi makon va zamondan tashqaridagi
fazoviy, Ilohiy Vaqt nuqtayi nazaridan juda qisqa muddatda voqe bo‘lishi mumkin. Xudoning olti kuni o‘z ichiga
makon va zamonni sig‘dirgan Mutlaq Vaqtga, evolyutsiya nazariyasiga asos qilib olingan milliardlab yillar esa –
makon va zamon ichidagi nisbiy, insoniy vaqtga taalluqlidir.
Umuman olganda, insoniyatning intellektual tarixida, hatto nisbatan dahriylik asri bo‘lmish XX asrda ham,
insonni Xudo yaratgan, degan fikr kamida to‘qson foizni tashkil etadi. Biz ham ana shu ko‘pchilik tomonidamiz.
Ayni paytda, kamchilik bildirgan va bildirayotgan aksilfikr ham yashash huquqiga ega ekanini tan olamiz.
Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning mana bu gaplari bizning fikrlarimiz uchun e‘tiborli xulosa bo‘la oladi
deb o‘ylaymiz:
«SHu o‘rinda ta‘kidlamoqchi edimki, dunyoviylik, ayrim aqidaparast kimsalarning da‘volaridan farqli
o‘laroq, aslo dahriylik emas. Biz bunday noto‘g‘ri va g‘arazli talqinlarga mutlaqo qarshimiz».
113
111
Стоун И. Происхождение. Роман – биография Чарлза Дарвина. М., Политиздат. 1983. С. 273.
112
Қаранг: Аъзамов А. Фан ва дин: одамзоднинг пайдо бЎлиши. «Тафаккур» журнали, 1999, 4-сон, 32-б.
113
Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. «Фидокор» газетаси, 2000, 8
июн.
XX asr buyuk olmon faylasufi Karl Yaspers, odamni boshqa jonzotdan keltirib chiqarishning nojoizligi
haqida gapirib, inson transtendental bog‘liqlikka ega, uning imkoniyatlarini, erkini hech bir jonzotniki bilan qiyoslab
bo‘lmaydi, inson hatto imkoniyatlari naqadar cheksiz ekanini o‘zi ham bilmaydi, deb uni ulug‘laganida, bizningcha,
tamomila haq edi. Agar diqqat qilsak, asrimiz mutafakkirining fikri Qur‘oni karim «Baqara» surasida marhamat
qilingan quyidagi oyatlarga hamohangdir: «30. Eslang (Ey Muhammad), Parvardigoringiz farishtalarga: «Men
Yerda (Odamni) xalifa (yordamchi) qilmoqchiman», deganida, ular aytdilar: «U yerda buzg‘unchilik qiladigan,
qonlar to‘kadigan kimsani (xalifa) qilasanmi? Holbuki, biz hamdu sano aytish bilan Seni ulug‘laymiz va Sening
nomingni mudom pok tutamiz». (Alloh) aytdi: «Men sizlar bilmagan narsalarni bilaman». 31. Va U zot odamga
barcha narsalarning ismlarini o‘rgatdi. So‘ngra ularni farishtalarga ro‘baro‘ qilib dedi: «Agar xalifalikka biz
haqdormiz degan so‘zlaringiz rost bo‘lsa, mana bu narsalarning ismlarini Menga bildiring!». 32. Ular aytdilar: Ey
pok Parvardigor, biz faqat Sen bildirgan narsalarnigina bilamiz. Albatta Sen o‘zing ilmu hikmat sohibisan». 33.
(Alloh): «Ey Odam, bularga u narsalarning ismlarini bildir», dedi. (Odam) ularga barcha narsalarning ismlarini
bildirganidan keyin (Alloh) aytdi: «Sizlarga, Men Yeru osmonlarning sirlarini va sizlar oshkor qilgan va yashirgan
narsalarni bilaman, demaganmidim?». 34. Eslang (Ey Muhammad), Biz farishtalarga Odamga ta‘zim qiling,
deyishimiz bilan sajdaga egildilar. Faqat Iblis kibr va or qilib – kofirlardan bo‘ldi».
Vaholanki, sajda bungacha faqat Tangrigagina bajo keltirilar edi. Demak, Xudo bu bilan barcha
mavjudotlardan oliy, daraja nuqtayi nazaridan o‘zidan keyin turadigan buyuk zotni yaratganini e‘lon etdi. Odam –
Xudoning yerdagi xalifasi.
SHu o‘rinda «xalifa» so‘zining amaliy ma‘nosi haqida to‘xtalmoq o‘rinli. Uni oddiy hayotiy misol bilan
tushuntiradigan bo‘lsak, kosiblikka, hunarmandchilikka murojaat qilish maqbul. Ma‘lumki, qadimda kosib yoki
hunarmand ustaning odatda bir necha shogirdi bo‘lgan. Ular orasidagi eng aqlli, tadbirkori, ustaning muhabbatini
qozongani usta tomonidan xalifa etib tayinlangan. Xalifaga usta o‘zining bir qancha vakolatlarini, jumladan, biror
yoqqa safarga ketsa, shu muddat mobaynida boshqa shogirdlarni boshqarib, rahbarlik qilib turishni topshiradi.
SHunday qilib, usta qaytib kelgunga qadar xalifa uning aytganlari yoki ko‘rsatmalarini amalga oshirish bilan
mashg‘ul bo‘ladi. Odam ham Allohga nisbatan ana shunday xalifadir: to u qiyomatga qadar, ya‘ni Tangri dargohiga
borgungacha nabotot va hayvonot olami ustidan hukmronlik qilib turadi.
Hukmronlik qilish uchun, tabiiyki, muayyan darajada erkinlikka, erkin harakatni ixtiyor etish huquqiga ega
bo‘lish, falsafiy ibora bilan aytganda, ixtiyor erkinligi zarur. Ana shu ixtiyor erkinligi faqat insonga berilgan.
Farishtalar bunday ma‘naviy ne‘matdan mahrum – ular faqat Allohning buyrug‘ini bajaradilar. Lekin insondagi
ixtiyor qilish erkinligi ham cheklangan – u Alloh tomonidan Qur‘oni karimda umumiy tarzda belgilab berilgan
doiradagina mavjud bo‘lishi kerak. SHu bois mutlaq erkinlik insonga emas, faqat Yaratganga xos.
SHunday qilib, axloq – oliy mavjudotga ato etilgan oliy ne‘mat. Ya‘ni axloqning kelib chiqishi ilohiy
manbadandir. Ana shu ilohiy asosni asrab–avaylab, taraqqiy toptirish har bir insonning asosiy vazifasi, burchi. SHu
bois o‘z–o‘zini va, iloji bo‘lsa, o‘zgalarni axloqiy tarbiyalash barcha muqaddas kitoblarda savob sanaladi.
Bu o‘rinda shuni alohida ta‘kidlash kerakki, inson aynan hozirgi paytdagi ko‘rinishida yaratilgan degan gap
haqiqatdan yiroq. U mohiyatan har tomonlama mukammallikka, komillikka qarab boruvchi, taraqqiyotining
mohiyati tadrijiylik bilan belgilanadigan jonzotdir, uning jismoniy, aqliy va axloqiy taraqqiyoti o‘zaro bog‘liqlikda
rivojlanadi: vaqt mobaynida insonning ham ko‘rinishi, ham tafakkuri, ham axloqiy xatti–harakati o‘zgarib boradi.
SHu jihatdan olib qaraganda, odamzodning xunuklikdan chiroylilikka, nodonlikdan oqillikka, qo‘pollikdan
noziklikka yo‘nalganligi tabiiy hol. Demak, uning axloqiy xatti–harakatlari tadrijiy tarzda noziklashib borgan.
Biroq, bunday noziklashuv shaklan qo‘polroq bo‘lgan soddalikdan chekinib, botiniy qo‘pollikni zohiriy nazokat
bilan yopishga, niqoblashga ham olib kelgan. Natijada insoniyat tarixi qanchalik ko‘p davrni o‘z ichiga olsa,
axloqning xilma–xil ko‘rinishlari shuncha ko‘payib borgan. Lekin ularning hammasi, zamonaviy axloq nazariyasiga
ko‘ra, ikki katta guruh ostida voqe bo‘ladi, ya‘ni axloqiy xatti–harakatlar asos–e‘tibori bilan ikki turga bo‘linadi.
Ulardan biri – obro‘parvarlik (avtoritar) axloqi, ikkinchisi insonparvarlik – (humanitar) axloqi. Endi qisqacha
ularning mohiyati va sifatlari bilan tanishib chiqamiz.
«Obro‘parvarlik axloqiga ko‘ra, – deb yozadi Erix Fromm, – bir odam – obro‘ egasi inson uchun nima
yaxshiligini belgilab beradi, o‘zni tutish qonun–qoidalari va me‘yorlarini ham o‘ylab topadi, o‘rnatadi.
Insonparvarlik axloqi esa bu qonun – qoidalar va me‘yorlarni o‘zi yaratishi, o‘zi boshqarishi hamda ularga o‘zi amal
qilishi bilan farqlanadi»
114
Fromm obro‘parvarlik axloqinining ikki asosini ko‘rsatib o‘tadi: birinchisi – ratsional obro‘parvarlik, unga
ko‘ra, ratsional obro‘ egasi o‘ziga yuklangan vazifani omilkorlik vositasida bajarib, mazkur vazifani yuklaganlar
tomonidan hurmatga sazovor bo‘ladi. Biroq ratsional obro‘parvarlik vaqtinchalik hodisa, u obro‘ egasi faoliyatining
samaradorligi bilan bog‘liq. Ikkinchisi – noratsional obro‘parvarlik, u bir tomondan hukmronlikka, ikkinchi
tomondan, qo‘rquvga asoslanadi va uzoq muddat davom etadi: muayyan tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. Noratsional
obro‘parvarlik tanqidni na faqat tan olmaydi, balki taqiqlaydi. Ratsional obro‘parvarlik obro‘ egasi tamonidan
sub‘ektga nisbatan axloqiy tenglikni taqozo etsa, noratsional obro‘parvarlik aynan tengsizlik asosiga quriladi. Bunda
obro‘ egasiga «gap qaytarmaslik», «quloq solish» – fazilat, «quloq solmaslik» – illat hisoblanadi. Odatda,
obro‘parvarlik axloqi deganda, ko‘proq noratsional obro‘ egasi o‘rnatgan qonun–qoidalar, me‘yorlar nazarda
tutiladi.
114
Фромм Э. Человек для себя. Минск, «Харвест», 2004. С. 18.
SHunday qilib, insonparvarlik axloqi sub‘ektning o‘z insoniylik tabiatini, barcha fazilatlarini, ochiq–oydin
namoyon etishini ta‘minlaydi. Obro‘parvarlik axloqida esa, aksincha, sub‘ektga, obro‘ egasiga bo‘ysunish, quloq
qoqmaslik, o‘z individualligini yo‘qotish hodisalari ro‘y beradi. Lekin, fojea shundaki, buni insonning o‘zi
anglamaydi: atrof–muhitdagi obro‘ egasining ulug‘ligi, bilimdonligi qahramonligi, muruvatliligi, xalqqa otalarcha
g‘amxo‘rligi va zaruriy qatiqqo‘lligi haqida to‘qilgan miflar, uning shaxsiga sig‘inish bunga yo‘l bermaydi. Bunday
odamlar jamiyatda asosiy ko‘pchilikni tashkil etadi, obro‘parvarlikning mohiyatini tushunib yetgan, ommaga
qo‘shilmagan, o‘z individualligi va ichki erkinligini saqlab qolgan shaxslar esa juda kam bo‘ladi. Natijada
jamiyatning asosiy ko‘pchiligi ezgulik deb hisoblagan narsa aslida yovuzlik bo‘lib chiqadi, xalq ommasi
anglamasdan yovuzlikka xizmat qilganini keyin, obro‘ egasi shaxsiga sig‘inish fosh etilganidan so‘nggina tushunib
yetadi. CHunonchi, Hitlerga ergashganlar o‘sha paytlar Olmoniyada ko‘pchilikni tashkil etardi, ular o‘zlarining yo‘li
to‘g‘ri ekaniga qattiq ishongan edilar: «Fyurer adashmaydi!» Hozir esa Hitler kim–u, uning tutgan yo‘li qanday
ekanini hamma yaxshi biladi, Olmoniya aholisining asosiy ko‘pchiligi fashizmga, uning obro‘parvarlik axloqiga
qarshi. Bizning mamlakatimiz ham sobiq SHo‘rolar Ittifoqi tarkibida Lenin, Stalin va komunistik partiya o‘rnatgan
obro‘parvarlik axloqini boshidan kechirdi, mustaqillik tufayligina xalqimiz insonparvarlik axloqi me‘yorlari bilan
hayot kechirish yo‘liga kirdi. Jahon afkor emmasi, erkin, demokratik jamiyatlarining hammasi ana shu axloqiy
yo‘ldan bormoqda. Aynan shunday axloq jamiyat va shaxsning erkinligidan, individning ixtiyor erkinligidan kelib
chiqadi. SHu sababli ixtiyor erkinligi axloqshunoslikning eng muhim, eng dolzarb muammosi sifatida alohida
e‘tiborga molik, unga to‘xtalib o‘tmaslikning iloji yo‘q.
Qadimiy ona sayyoramizdagi hayot odatda uch olamdan iborat deb qabul qilingan. Bular – nabotot, hayvonot
va bashariyat olami; ularning o‘zaro munosabatlari zaminimizdagi hayotning asosiy omili hisoblanadi. Har
uchalasiga ham paydo bo‘lish, rivojlanish, o‘zini muhofaza qilish, nasl qoldirishga intilish instinkti berilgan va
hayotining bir kunmas–bir kun o‘lim bilan nihoya topish qismati belgilangan. CHunonchi, o‘simlik urug‘dan paydo
bo‘ladi, rivojlanadi, singan shoxlari o‘rnini sirach chiqarib davolaydi – muhofaza qiladi, urug‘ini qoldirib, bir kun
quriydi. Hayvon shu xususiyatlar bilan birgalikda sezish a‘zolari va qobiliyatiga hamda muayyan darajada idrok
etish xislatiga ega. Insonda esa bulardan tashqari mulohaza qilish, fikrlash qobiliyati va uyat hissi, bir so‘z bilan
aytganda, aql bor. Uni Imom G‘azzoliy oltinchi sezgi yoki ikkinchi yurak, yurak ichidagi yurak deb ataydi. Ana shu
aql ixtiyor erkinligini, ixtiyor erkinligi esa axloqni taqozo etadi.
Bu fikrni yoyibroq tushuntirish uchun insonning paydo bo‘lishi tarixiga nazar tashlamoq joiz.
Avvalo, shuni aytish kerakki, insonning paydo bo‘lishi eng bahsli muammolardan biri hisoblanadi. Bu borada
bir–biriga qarama–qarshi ikki qarash mavjud. Biri – diniy, ikkinchisi – dahriycha qarash. Diniy–e‘tiqodiy nuqtayi
nazardan odamni Xudo yaratgan. Dahriycha qarash esa buni inkor etib, odamni tabiat yaratgan, u tabiatning bir
qismi, degan g‘oyani ilgari suradi. Ular orasida ingliz tabiiyotshunosi CHarlz Darvin (1809– 1882) fikrlari alohida
e‘tiborga molik.
Darvin tabiiy turlarning tanlov yo‘li bilan kelib chiqishi haqidagi evolyutsion ta‘limotni yaratdi. U odam bilan
odamsimon maymunlarning qardoshligini isbotlashga urindi, biroq u to‘g‘ridan–to‘g‘ri odam maymundan tarqalgan
jonzot, degan fikrni aytgan emas. SHuningdek, Darvin dahriy bo‘lmagan, hamma qatori nasroniylik qonun–
qoidalariga amal qilib yashagan. Buning ustiga uning o‘zi Kembrij universiteti qoshidagi Iso kollejini tugatgan.
Darvin tarjimai holi asosida roman yozgan ingliz yozuvchisi Irving Stoun uning Xudoni inkor etmaganini bir necha
o‘rinda ta‘kidlaydi. Mana shulardan biri: «Mening nazariyam Xudoning borligini inkor etmaydi. Tabiat Uning
qonunlariga bo‘ysunadi xolos».
115
Marks o‘zining dahriycha qarashlarini isbotlash uchun undan material so‘rab xat
yozganida, Darvin unga rad javobini beradi.
116
SHunga qaramay markschilar, Darvinning mohiyatini
tushunmaganlari holda, uning nomini bayroq qilib, ta‘limotini o‘z foydalariga soxtalashtirishga tinimsiz harakat
qildilar. Dahriycha qarashni Darvin nomi bilan bog‘lab ish ko‘rish yaqin–yaqingacha «sotsialistik lager» hududiga
kirgan mamlakatlarda rasmiy, davlat yondashuvi sifatida hukm surib keldi. Totalitar tuzumga asoslangan bu
davlatlar tanazzulga uchragach, yana insonni Xudo yaratgan degan fikr ularda yetakchilik mavqeini egalladi.
To‘g‘ri, bu o‘rinda Darvinning evolyutsiya nazariyasi va Xudoning olamni olti kunda yaratgani haqidagi
diniy aqida bir–biri bilan qanday sig‘ishadi, degan savol tug‘iladi. Gap shundaki, makon va zamonda ro‘y bergan,
milliardlab yil davom etgan evolyutsiya: nabotot – hayvonot – odamzod doirasi makon va zamondan tashqaridagi
fazoviy, Ilohiy Vaqt nuqtayi nazaridan juda qisqa muddatda voqe bo‘lishi mumkin. Xudoning olti kuni o‘z ichiga
makon va zamonni sig‘dirgan Mutlaq Vaqtga, evolyutsiya nazariyasiga asos qilib olingan milliardlab yillar esa –
makon va zamon ichidagi nisbiy, insoniy vaqtga taalluqlidir.
Umuman olganda, insoniyatning intellektual tarixida, hatto nisbatan dahriylik asri bo‘lmish XX asrda ham,
insonni Xudo yaratgan, degan fikr kamida to‘qson foizni tashkil etadi. Biz ham ana shu ko‘pchilik tomonidamiz.
Ayni paytda, kamchilik bildirgan va bildirayotgan aksilfikr ham yashash huquqiga ega ekanini tan olamiz.
Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning mana bu gaplari bizning fikrlarimiz uchun e‘tiborli xulosa bo‘la oladi
deb o‘ylaymiz:
«SHu o‘rinda ta‘kidlamoqchi edimki, dunyoviylik, ayrim aqidaparast kimsalarning da‘volaridan farqli
o‘laroq, aslo dahriylik emas. Biz bunday noto‘g‘ri va g‘arazli talqinlarga mutlaqo qarshimiz».
117
115
Стоун И. Происхождение. Роман – биография Чарлза Дарвина. М., Политиздат. 1983. С. 273.
116
Қаранг: Аъзамов А. Фан ва дин: одамзоднинг пайдо булиши. «Тафаккур» журнали, 1999, 4-сон, 32-б.
117
Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. «Фидокор» газетаси, 2000, 8
июн.
XX asr buyuk olmon faylasufi Karl Yaspers, odamni boshqa jonzotdan keltirib chiqarishning nojoizligi
haqida gapirib, inson transtendental bog‘liqlikka ega, uning imkoniyatlarini, erkini hech bir jonzotniki bilan qiyoslab
bo‘lmaydi, inson hatto imkoniyatlari naqadar cheksiz ekanini o‘zi ham bilmaydi, deb uni ulug‘laganida, bizningcha,
tamomila haq edi. Agar diqqat qilsak, asrimiz mutafakkirining fikri Qur‘oni karim «Baqara» surasida marhamat
qilingan quyidagi oyatlarga hamohangdir: «30. Eslang (Ey Muhammad), Parvardigoringiz farishtalarga: «Men
Yerda (Odamni) xalifa (yordamchi) qilmoqchiman», deganida, ular aytdilar: «U yerda buzg‘unchilik qiladigan,
qonlar to‘kadigan kimsani (xalifa) qilasanmi? Holbuki, biz hamdu sano aytish bilan Seni ulug‘laymiz va Sening
nomingni mudom pok tutamiz». (Alloh) aytdi: «Men sizlar bilmagan narsalarni bilaman». 31. Va U zot odamga
barcha narsalarning ismlarini o‘rgatdi. So‘ngra ularni farishtalarga ro‘baro‘ qilib dedi: «Agar xalifalikka biz
haqdormiz degan so‘zlaringiz rost bo‘lsa, mana bu narsalarning ismlarini Menga bildiring!». 32. Ular aytdilar: Ey
pok Parvardigor, biz faqat Sen bildirgan narsalarnigina bilamiz. Albatta Sen o‘zing ilmu hikmat sohibisan». 33.
(Alloh): «Ey Odam, bularga u narsalarning ismlarini bildir», dedi. (Odam) ularga barcha narsalarning ismlarini
bildirganidan keyin (Alloh) aytdi: «Sizlarga, Men Yeru osmonlarning sirlarini va sizlar oshkor qilgan va yashirgan
narsalarni bilaman, demaganmidim?». 34. Eslang (Ey Muhammad), Biz farishtalarga Odamga ta‘zim qiling,
deyishimiz bilan sajdaga egildilar. Faqat Iblis kibr va or qilib – kofirlardan bo‘ldi».
Vaholanki, sajda bungacha faqat Tangrigagina bajo keltirilar edi. Demak, Xudo bu bilan barcha
mavjudotlardan oliy, daraja nuqtayi nazaridan o‘zidan keyin turadigan buyuk zotni yaratganini e‘lon etdi. Odam –
Xudoning yerdagi xalifasi.
SHu o‘rinda «xalifa» so‘zining amaliy ma‘nosi haqida to‘xtalmoq o‘rinli. Uni oddiy hayotiy misol bilan
tushuntiradigan bo‘lsak, kosiblikka, hunarmandchilikka murojaat qilish maqbul. Ma‘lumki, qadimda kosib yoki
hunarmand ustaning odatda bir necha shogirdi bo‘lgan. Ular orasidagi eng aqlli, tadbirkori, ustaning muhabbatini
qozongani usta tomonidan xalifa etib tayinlangan. Xalifaga usta o‘zining bir qancha vakolatlarini, jumladan, biror
yoqqa safarga ketsa, shu muddat mobaynida boshqa shogirdlarni boshqarib, rahbarlik qilib turishni topshiradi.
SHunday qilib, usta qaytib kelgunga qadar xalifa uning aytganlari yoki ko‘rsatmalarini amalga oshirish bilan
mashg‘ul bo‘ladi. Odam ham Allohga nisbatan ana shunday xalifadir: to u qiyomatga qadar, ya‘ni Tangri dargohiga
borgungacha nabotot va hayvonot olami ustidan hukmronlik qilib turadi.
Hukmronlik qilish uchun, tabiiyki, muayyan darajada erkinlikka, erkin harakatni ixtiyor etish huquqiga ega
bo‘lish, falsafiy ibora bilan aytganda, ixtiyor erkinligi zarur. Ana shu ixtiyor erkinligi faqat insonga berilgan.
Farishtalar bunday ma‘naviy ne‘matdan mahrum – ular faqat Allohning buyrug‘ini bajaradilar. Lekin insondagi
ixtiyor qilish erkinligi ham cheklangan – u Alloh tomonidan Qur‘oni karimda umumiy tarzda belgilab berilgan
doiradagina mavjud bo‘lishi kerak. SHu bois mutlaq erkinlik insonga emas, faqat Yaratganga xos.
SHunday qilib, axloq – oliy mavjudotga ato etilgan oliy ne‘mat. Ya‘ni axloqning kelib chiqishi ilohiy
manbadandir. Ana shu ilohiy asosni asrab–avaylab, taraqqiy toptirish har bir insonning asosiy vazifasi, burchi. SHu
bois o‘z–o‘zini va, iloji bo‘lsa, o‘zgalarni axloqiy tarbiyalash barcha muqaddas kitoblarda savob sanaladi.
Bu o‘rinda shuni alohida ta‘kidlash kerakki, inson aynan hozirgi paytdagi ko‘rinishida yaratilgan degan gap
haqiqatdan yiroq. U mohiyatan har tomonlama mukammallikka, komillikka qarab boruvchi, taraqqiyotining
mohiyati tadrijiylik bilan belgilanadigan jonzotdir, uning jismoniy, aqliy va axloqiy taraqqiyoti o‘zaro bog‘liqlikda
rivojlanadi: vaqt mobaynida insonning ham ko‘rinishi, ham tafakkuri, ham axloqiy xatti–harakati o‘zgarib boradi.
SHu jihatdan olib qaraganda, odamzodning xunuklikdan chiroylilikka, nodonlikdan oqillikka, qo‘pollikdan
noziklikka yo‘nalganligi tabiiy hol. Demak, uning axloqiy xatti–harakatlari tadrijiy tarzda noziklashib borgan.
Biroq, bunday noziklashuv shaklan qo‘polroq bo‘lgan soddalikdan chekinib, botiniy qo‘pollikni zohiriy nazokat
bilan yopishga, niqoblashga ham olib kelgan. Natijada insoniyat tarixi qanchalik ko‘p davrni o‘z ichiga olsa,
axloqning xilma–xil ko‘rinishlari shuncha ko‘payib borgan. Lekin ularning hammasi, zamonaviy axloq nazariyasiga
ko‘ra, ikki katta guruh ostida voqe bo‘ladi, ya‘ni axloqiy xatti–harakatlar asos–e‘tibori bilan ikki turga bo‘linadi.
Ulardan biri – obro‘parvarlik (avtoritar) axloqi, ikkinchisi insonparvarlik – (humanitar) axloqi. Endi qisqacha
ularning mohiyati va sifatlari bilan tanishib chiqamiz.
«Obro‘parvarlik axloqiga ko‘ra, – deb yozadi Erix Fromm, – bir odam – obro‘ egasi inson uchun nima
yaxshiligini belgilab beradi, o‘zni tutish qonun–qoidalari va me‘yorlarini ham o‘ylab topadi, o‘rnatadi.
Insonparvarlik axloqi esa bu qonun – qoidalar va me‘yorlarni o‘zi yaratishi, o‘zi boshqarishi hamda ularga o‘zi amal
qilishi bilan farqlanadi»
118
Fromm obro‘parvarlik axloqinining ikki asosini ko‘rsatib o‘tadi: birinchisi – ratsional obro‘parvarlik, unga
ko‘ra, ratsional obro‘ egasi o‘ziga yuklangan vazifani omilkorlik vositasida bajarib, mazkur vazifani yuklaganlar
tomonidan hurmatga sazovor bo‘ladi. Biroq ratsional obro‘parvarlik vaqtinchalik hodisa, u obro‘ egasi faoliyatining
samaradorligi bilan bog‘liq. Ikkinchisi – noratsional obro‘parvarlik, u bir tomondan hukmronlikka, ikkinchi
tomondan, qo‘rquvga asoslanadi va uzoq muddat davom etadi: muayyan tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. Noratsional
obro‘parvarlik tanqidni na faqat tan olmaydi, balki taqiqlaydi. Ratsional obro‘parvarlik obro‘ egasi tamonidan
sub‘ektga nisbatan axloqiy tenglikni taqozo etsa, noratsional obro‘parvarlik aynan tengsizlik asosiga quriladi. Bunda
obro‘ egasiga «gap qaytarmaslik», «quloq solish» – fazilat, «quloq solmaslik» – illat hisoblanadi. Odatda,
obro‘parvarlik axloqi deganda, ko‘proq noratsional obro‘ egasi o‘rnatgan qonun–qoidalar, me‘yorlar nazarda
tutiladi.
118
Фромм Э. Человек для себя. Минск, «Харвест», 2004. С. 18.
SHunday qilib, insonparvarlik axloqi sub‘ektning o‘z insoniylik tabiatini, barcha fazilatlarini, ochiq–oydin
namoyon etishini ta‘minlaydi. Obro‘parvarlik axloqida esa, aksincha, sub‘ektga, obro‘ egasiga bo‘ysunish, quloq
qoqmaslik, o‘z individualligini yo‘qotish hodisalari ro‘y beradi. Lekin, fojea shundaki, buni insonning o‘zi
anglamaydi: atrof–muhitdagi obro‘ egasining ulug‘ligi, bilimdonligi qahramonligi, muruvatliligi, xalqqa otalarcha
g‘amxo‘rligi va zaruriy qatiqqo‘lligi haqida to‘qilgan miflar, uning shaxsiga sig‘inish bunga yo‘l bermaydi. Bunday
odamlar jamiyatda asosiy ko‘pchilikni tashkil etadi, obro‘parvarlikning mohiyatini tushunib yetgan, ommaga
qo‘shilmagan, o‘z individualligi va ichki erkinligini saqlab qolgan shaxslar esa juda kam bo‘ladi. Natijada
jamiyatning asosiy ko‘pchiligi ezgulik deb hisoblagan narsa aslida yovuzlik bo‘lib chiqadi, xalq ommasi
anglamasdan yovuzlikka xizmat qilganini keyin, obro‘ egasi shaxsiga sig‘inish fosh etilganidan so‘nggina tushunib
yetadi. CHunonchi, Hitlerga ergashganlar o‘sha paytlar Olmoniyada ko‘pchilikni tashkil etardi, ular o‘zlarining yo‘li
to‘g‘ri ekaniga qattiq ishongan edilar: «Fyurer adashmaydi!» Hozir esa Hitler kim–u, uning tutgan yo‘li qanday
ekanini hamma yaxshi biladi, Olmoniya aholisining asosiy ko‘pchiligi fashizmga, uning obro‘parvarlik axloqiga
qarshi. Bizning mamlakatimiz ham sobiq SHo‘rolar Ittifoqi tarkibida Lenin, Stalin va komunistik partiya o‘rnatgan
obro‘parvarlik axloqini boshidan kechirdi, mustaqillik tufayligina xalqimiz insonparvarlik axloqi me‘yorlari bilan
hayot kechirish yo‘liga kirdi. Jahon afkor emmasi, erkin, demokratik jamiyatlarining hammasi ana shu axloqiy
yo‘ldan bormoqda. Aynan shunday axloq jamiyat va shaxsning erkinligidan, individning ixtiyor erkinligidan kelib
chiqadi. SHu sababli ixtiyor erkinligi axloqshunoslikning eng muhim, eng dolzarb muammosi sifatida alohida
e‘tiborga molik, unga to‘xtalib o‘tmaslikning iloji yo‘q.
Axloqshunoslikda inson xatti–harakatining ikki qutbi – axloqiylik bilan axloqsizlik holatlari tahlil va
tadqiq etiladi. Axloqiylik – fazilatlarda, axloqsizlik esa illatlarda namoyon bo‘ladi. Bu ikki qutb – tushuncha kun–
tun, oq–qora singari bir–birini inkor va ayni paytda, taqozo etgani holda mavjuddir. Zero, fazilat, Arastudan tortib
Ibn Sinogacha bo‘lgan qadimgi faylasuflar ta‘kidlaganlaridek, ikki illat oralig‘ida ro‘y beradi. Boshqacha qilib
aytganda, fazilat ikki manfiylik o‘rtalig‘ida yuzaga keladigan musbat hodisadir. CHunonchi, adolat – zulm bilan
mazlumlikning, saxiylik – isrofgarchilik bilan baxillikning, iffat – qizg‘anchiqlik bilan rujuning o‘rtalig‘i sifatida
voqe bo‘ladi.
Fazilat va illat shunday yirik hamda qamrovli atamalarki, ularning har biri o‘z ichiga bir necha emas, o‘nlab
emas, balki yuzlab tushunchalarni oladi. SHu jihatdan axloqshunoslik barcha falsafiy fanlar ichida tushunchalarining
ko‘pligi va xilma–xilligi bilan alohida ajralib turadi. Ularni avvalgi ilmiy–uslubiy adabiyotlarda, xususan,
lug‘atlarda axloqshunoslik mezoniy tushunchalari yoxud kategoriyalari, axloqiy mezoniy tushunchalar, axloqiy
tamoyillar, axloqiy me‘yorlar, axloqiy munosabatlar, axloqiy hissiyotlar singari guruhlarga bo‘lib taqdim etilgan.
Bunday «maydalashtirish», bizningcha, shart emas. CHunki u, birinchidan, tizimni murakkablashtiradi, ikkinchidan,
muayyanlikdan yiroqlashtiradi, uchinchidan, tushunchalar bilan hissiyotlarni, me‘yorlar bilan tamoyillarni
farqlashda chalkashliklarga olib keladi, ularni rosmana idrok qilishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Zero, fan mazmunini
taqdim etishdagi har qanday murakkablashtirishlar, chalkashliklar, tabiiyki, tushunmovchilikni keltirib chiqaradi.
Natijada mazmun mo‘ljallangan «o‘z egasiga» risoladagidek yetib bormaydi.
SHu sababli axloqshunoslik fanida qo‘llaniladigan barcha tushunchalarni uch guruhga bo‘lishni maqsadga
muvofiq deb o‘ylaymiz. Bularning birinchisi – axloqiy bilish bilan real hayot o‘rtasidagi eng muhim aloqa va
munosabatlarni in‘ikos ettiruvchi, axloq ilmining mezonini ifodalovchi tushunchalardir; ularni biz
axloqshunoslikning mezoniy tushunchalari yoxud kategoriyalari sifatida olib qaraymiz. Nisbatan qamrovli ikkinchi
guruh tushunchalarini – axloqiy tamoyillar, uchinchi guruhni esa axloqiy me‘yorlar deb taqdim etamiz. Birinchi
guruh tushunchalari umumlashtiruvchilik, mushtaraklik xususiyatiga ega, ular faqat nazariyaga taalluqli. Ikkinchi va
uchinchi guruh tushunchalari esa amaliy axloqqa tegishli bo‘lib, nisbatan muayyan, tor qamrovga ega; ular birinchi
guruh uchun «moddiy asos» vazifasini o‘taydilar.
SHu o‘rinda «tushuncha» atamasining mohiyatiga nazar tashlashni joiz deb o‘ylaymiz. Avvalroq biz axloqiy
hissiyotlarning axloqiy onglash uchun ma‘lum ma‘noda material ekani to‘g‘risida birrov to‘xtalib o‘tgan edik. Bu
haqda mumtoz faylasuflar ham e‘tiborga sazovor fikr bildirganlar. CHunonchi, buyuk ingliz mutafakkiri Jon Lokk,
tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan avval hissiyotda mavjud bo‘lgan, deb ta‘kidlaydi. «Tabiat qonuni
borasidagi tajribalar» asarida u shunday deb yozadi: «Agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi yetkazib berilmasa, u
holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan bo‘ladi va aql bilishni taraqqiy ettirishi borasida me‘mor
bino qurishda tosh, yog‘och, qum va hokazo qurilish materiallarisiz qanchalik ish qila olsa, xuddi shuncha ish bajara
biladi».
119
Aqlni ideallashtirish, hissiyotni ikkinchi darajali omil sifatida talqin etish, Lokk va unga o‘xshash ba‘zi
mutafakkirlar fikrlarini hisobga olmaslik, afsuski, keyingi davrlarda ayniqsa kuchaydi. Hegel singari faylasuflar esa
butun borliqni mantiqiylashtirish yo‘lidan bordilar. Lekin XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin G‘arb allomalari bu
yo‘lning ko‘p jihatdan Yanglish ekanini anglay boshladilar. XX asr mutafakkiri, ruhiy tahlil falsafasidagi Yangi
froydchilik oqimining atoqli namoyandalaridan biri Karl Yung Tibet mayyitlar kitobi – «Bardo Tyodol»ga yozgan
sharhida shunday deydi: «G‘arb kishisi, «psixologik» («ruhiy») so‘zini eshitganida, uning uchun u «bor–yo‘g‘i
psixologik» tarzida jaranglaydi. Uning uchun «psixe» – qalb qandaydir, achinarli darajada kichik, e‘tiborga noloyiq,
shaxsiy, sub‘ektiv va h.k. SHu sababli «ruh» (qalb) o‘rniga «aql» so‘zini ishlatishni ma‘qul ko‘radi...».
120
Boshqa bir
o‘rinda barcha metafizik mulohazalar uchun ijodiy zamin aynan ana shu qalb ekanini, ong esa qalbning ko‘zga
119
Локк Ж. Сочинения в 3 т. Т.3 М., «Мысль», 1988. С. 21.
120
Тибетская «Книга» мѐртвых. М., «Подиум», 1992. С. 79.
ko‘rinmas in‘ikosidan iboratligini ta‘kidlaydi. Darhaqiqat, «yurak va aql», «hissiyot va ong» bahsida G‘arb, ayniqsa,
XX asrda, so‘zsiz, birinchilikni aqlga, ongga beradi. Yuqoridagi kabi fikrlar istisnoli hollardir. SHu bois
axloqshunoslik nuqtayi nazaridan muhabbat haqida gap ketsa, uni hissiyot deb, yana buning ustiga, ta‘riflash qiyin
bo‘lgan tuyg‘u, deb ataydilar va uni tushuncha tarzida olib qarashdan cho‘chiydilar. Vaholanki, muhabbat aynan
axloqiy hissiyot va axloqshunoslikning bosh mezoniy tushunchasidir.
Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy tushunchalarda va tamoyillarda o‘z
«hissa»siga ega. SHu jihatdan atoqli tasavvufshunos Najmiddin Komilov: «Juda ko‘p irfoniy tushuncha–
istilohlarning sharhi muhabbatga borib taqaladi», – der ekan, ayni haqiqatni aytadi.
121
Na ezgulikni, na yaxshilikni,
na vatanparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. O‘tgan boblarning ba‘zilarida biz bu
tushunchaning mohiyati, turlari haqidagi Ilohiy Og‘ustin, Imom G‘azzoliy , Erix Fromm singari mutafakkirlar
fikrlarini keltirgan edik. Qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, muhabbat – insoniy mohiyatning erkin tarzda
namoyon bo‘lishidir, u zo‘ravonlik yoki zo‘rma–zo‘rakilik bilan chiqisha olmaydigan hodisa. U me‘yorlar,
an‘analar, qonunlarga bo‘ysunmaydi, lekin yuksak axloqiylik ifodasi tarzida insonga ulkan mas‘uliyat yuklaydi, uni
jasoratga chorlaydi, u – insonni tash–qi va transtendental olam bilan bog‘laydigan, uni yolg‘izlikdan olib chiqadigan
buyuk kuch.
Muhabbatning ob‘ekti doimo go‘zallik, manfaatsiz go‘zallik. U – Allohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat
egasiga undan–da go‘zalroq narsa yo‘q. Ayni paytda bir ob‘ektni sevgan kishi boshqa ob‘ektlarni ham sevishi tabiiy.
Deylik, yorga bo‘lgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi.
Zero, «o‘z–o‘zicha», «yakka», «xudbin» muhabbatning bo‘lishi mumkin emas. Inson o‘zi o‘zgaga aylanganida,
o‘zgani o‘ziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi. Mana shu ob‘ekt bilan sub‘ekt orasidagi
farqning «yo‘qolishi» eng buyuk, eng mukammal lazzatdir. Buni mavlono Fuzuliy nihoyatda go‘zal qilib, bir baytda
shunday ifodalaydi:
Ishqdir ul, nasha‘i komilkim, andandir mudom
Mayda tashviri harorat, nayda ta‘siri sado.
122
Komil nash‘a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. Demak, muhabbat inson axloqiy hayotining
cho‘qqisi, komillik belgisidir. SHu bois haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida
qabul qilinadi: Farhod va SHirin, Romeo va Juletta, Otabek, Kumush va h.k. SHunday qilib, muhabbatni shaxs
erkinligining axloqiy zarurat sifatidagi o‘ziga xos ko‘rinishi, baxtga erishuvning asosiy omili deyish mumkin.
Ta‘kidlash lozimki, muhabbat – oliy tuyg‘u, shu ma‘noda u oliy tushuncha. Lekin uni tuban, quyi narsa–
hodisalarga nisbatan ham qo‘llash hollari uchrab turadi. CHunonchi, Fromm singari g‘arblik mutafakkirlar, ba‘zi rus
faylasuflari muhabbat tushunchasini o‘likka (nekrofil), mol–dunyoga, pulga nisbatan qo‘llaydilar. Ularga nisbatan
«o‘chlik», «ruju», «hirs» singari tushunchalarni qo‘llash ma‘qul emasmikan?
Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi ko‘pgina tushunchalardek, «juftlik» xususiyatiga ega, uning ziddi –
nafrat. Nafrat tushunchasi, albatta, muhabbat singari keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon
bo‘ladi, ob‘ektdan chetlashishni, undan begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik
turmushdagi tor, «mayda» ko‘rinishidir. Nafratning ularga nisbatan «yirikligi» uning ijtimoiy hodisa sifatida
mavjudligidir.
Ayni paytda, nafrat g‘azabdan keskin farq qiladi. U, g‘azabga o‘xshab, o‘z ob‘ektini yo‘qotishga intilmaydi,
undan faqat yuz buradi. Uni muhabbat egasida o‘z muhabbati ob‘ektiga nisbatan tashqi bir kuchning noinsoniy,
adolatsiz, noinsoflarcha munosabati tufayli o‘sha kuchga qarshi qo‘zg‘aladigan hissiyot deyish mumkin. U
davomiylik tabiatiga ega, g‘azab kabi o‘tkinchi hodisa emas. Agar g‘azabning asosida inson fe‘lining salbiy holati –
oniy badjahllilik yotsa, nafrat uchun chuqur o‘ylab qabul qilingan uzil–kesil qaror yotadi. Ko‘rinishdan nafrat
kishida yoqimsiz taassurot uyg‘otsa–da, ko‘p hollarda u illat emas, axloqiy fazilat sifatida insonning vijdonliligidan,
botiniy jasoratidan dalolatdir.
SHu o‘rinda buyuk fransuz yozuvchisi Emil Zolyaning «Nima menda nafrat uyg‘otadi» degan estetikaga doir
kitobiga yozgan so‘zboshisidan olingan quyidagi fikrni keltirish maqsadga muvofiq:
«Nafrat – muqaddas. Nafrat bu – kuchli va qudratli yuraklarning noroziligi, bu – o‘rtamiyonalik va
pastkashliklardan qahrlanadigan odamlarning jangovar jirkanchi. Nafratlanmoq – sevmoq degani, o‘zida otashin va
mardona qalbni his qilmoq, nimaiki sharmandalik va nodonlik bo‘lsa, o‘shanga nisbatan chuqur hazar tuyg‘usini
tuymoq degani.
Nafrat yengillik beradi, nafrat adolat o‘rnatadi, nafrat yuksaltiradi»
123
Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi borki, u – ijtimoiy hodisa emas, ko‘p hollarda jinsiy muhabbat
bilan yonma–yon keladi. Ma‘lumki, muhabbat egasi o‘z sevgisini va sevgilisini qizg‘anib, asrab qolishga harakat
qiladi. Ana shu qizg‘anish hissi me‘yoridan oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashk esa, uni qanchalik ta‘rif–tavsif
qilmaylik, me‘yorning buzilishi, illat. CHunki uning mohiyati xudbinlikka borib taqaladi: muhabbat egasi muhabbat
lazzatiga noil bo‘lgani holda uning iztirobidan qochishga intiladi; o‘zi chekishi lozim bo‘lgan iztirobni o‘z muhabbat
ob‘ektiga o‘tkazishga harakat qiladi. Natijada ba‘zan iztirobni yo‘qotishga intilish muhabbat ob‘ektining o‘zini yo‘q
qilishga, fojeaga olib keladi.
121
Комилов Н. Тасаввуф. I китоб. Т., «Ёзувчи», 1996, 48-б.
122
Фузулий. Асарлар. Икки жилдлик. I жилд. Т., Ғ. Ғулом номидаги Адабиѐт ва санъат нашрѐти, 1968, 27-б.
123
Золя Э. Собрание сочинений в 26 томах. Т. 24. М., ИХЛ, 1966. С. 7.
Asosiy tushunchalar orasidagi yana bir juftlik – ezgulik va yovuzlik; ezgulik axloqshunoslikdagi eng muhim
kategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini anglatadi – Tangri irodasining inson qalbidagi tajassumi
sifatida namoyon bo‘ladi. «Ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu a‘mol» uchligi «Avesto» dan tortib, barcha muqaddas
kitoblarda yetakchi o‘rinni egallashi ham shundan.
Ezgulik – insonga eng kuchli ma‘naviy lazzat bag‘ishlaydigan, uni ijtimoiy shaxsga aylantirib, haqiqiy baxtga
olib boruvchi fazilat; shaxsni komillikka, jamiyatni esa yuksak taraqqiyotga yetkazuvchi yuksak qadriyat. U
insonning axloqiy faoliyati tufayli muayyanlashadi, yuzaga chiqadi. Uni sinfiylik yoxud partiyaviylik qobig‘iga
o‘rash mumkin emas. CHunonchi, «sinfiy dushmanni», ya‘ni biror bir shaxsni yoki guruhni faqat boshqa sinfga
mansub bo‘lgani uchun jisman yo‘qotish, qanchalik bo‘yab–bejalmasin, ezgulik bo‘lolmaydi. U tom ma‘nodagi
yovuzlikdir. Totalitar tuzumlar mafkurasida ezgulikni bunday talqin etishning noilmiyligi, soxtaligi hozirgi kunda
hammaga ayon.
Ezgulik va uning ziddi yovuzlik odatiy, kundalik hayot mezonlari bilan o‘lchanmaydi, ular ham muhabbat
singari qamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega. Ezgulikning axloqiy ideal bilan bog‘liqligi shundan. SHu tufayli u
amaliyotda qahramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, jasurlik singari tamoyillarni o‘z ichiga oladi.
SHuni ham aytish kerakki, muhabbat va nafrat juftlik tushunchasida nafrat muhabbatni inkor etmay,
aksincha, uning barqarorligidan dalolat bersa, ezgulik va yovuzlik juftligida har ikki tushuncha bir–birini tamomila
inkor etadi. Nafaqat inkor etadi, balki ular orasida hayot–mamot kurashi ketadi va bu kurash abadiy kurash sifatida,
olamni harakatga keltiruvchi kuch tarzida namoyon bo‘ladi. Lekin, ayni paytda ular orasida muayyan tarzdagi
dialektik aloqadorlik bor: ular hech qachon bir–biridan mutlaq alohida holda voqe bo‘lolmaydi.
Ezgulik va yovuzlikning yana bir o‘ziga xos tomoni shundaki, bu juftlik tushuncha inson faoliyatini baholash
xususiyatiga ega. Uni odam bolasining ulug‘ligi va tubanligini o‘lchaydigan muqaddas tarozuga o‘xshatish mumkin.
Insonning komilligi, jamiyatning takomilga erishgan–erishmagani shu mezon bilan o‘lchanadi. CHunonchi, Lenin,
Stalin, Hitler, Pol Potlarni yovuz insonlar, sobiq sho‘rolar ittifoqini esa jamiyat sifatida «Yovuzlik saltanati» deb
baholanishi buning yorqin misolidir.
Dostları ilə paylaş: |