Andijon mashinasozlik instituti

11-mavzu: Mulohaza. Xulosa chiqarish 
Reja: 
1. Mulohaza tafakkur shakli va xulosa chiqarishning tarkibiy qismi sifatida.  
2. Oddiy va murakkab mulohazalar va ularning turlari.  
3. Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi: tuzilishi, turlari va umumiy qoidalari.  
4. Xulosa chiqarish turlari: deduktsiya, induktsiya va analogiya; ularning o'zaro aloqadorligi.  
    Hukm  –  predmetga  ma‘lum  bir  belgining  (xossaning,  munosabatning)  xosligi  yoki  xos  emasligini 
ifodalovchi  tafakkur  shaklidir.  Hukmning  asosiy  vazifasi  predmet  bilan  uning  xususiyati,  predmetlar  o‘rtasidagi 
munosabatlarni ko‘rsatishdir. Ana shuning uchun ham u doimo tasdiq yoki inkor shakldagi fikrdan iborat bo‘ladi. 
Fikr  yuritish  jarayonida  biz  predmet  va  hodisalarning,  tashqi  xususiyatlari  bilan  birga  ularning  ichki,  zaruriy 
bog‘lanishlarini,  munosabatlarini bilib boramiz. Predmet  va  hodisalarning xususiyatlarini ketma-ket  o‘rganib, ular 
haqida  hukmlar  hosil  qilamiz.  Bilimlarimiz  turlicha  bo‘lgani  uchun  ularni  ifodalaydigan  hukmlar  ham  har  xil 
bo‘ladi.  Ba‘zi  hukmlarda  aniq,  tekshirilgan  bilimlar  ifodalansa,  boshqalarida  belgining  predmetga  xosligi  taxmin 
qilinadi, ya‘ni noaniq bilimlar ifodalanadi. 
Hukmlar nisbatan tugal fikrdir. Unda konkret predmet bilan uning konkret belgisi haqida bilim ifoda qilingan 
bo‘ladi. Hukmlar voqelikka mos kelish darajasiga ko‘ra chin, xato va noaniq (ehtimol, taxminiy) bo‘ladi. Ob‘ektiv 
voqelikka mos kelgan, uni to‘g‘ri ifodalagan hukmlar chin, mos kelmaganlari xato bo‘ladi. Ayni vaqtda chinligini 
ham, xatoligini ham aniqlab bo‘lmaydigan hukmlar – noaniq hukmlardir. 
Hukmlar  tilda  gaplar  orqali  ifodalanadi.  Hukm  mantiqiy  kategoriya  bo‘lsa,  gap  grammatik  kategoriyadir. 
Hukmlar asosan darak gap orqali ifodalanadi. Faqat darak gaplardagina fikr tasdiq yoki inkor holda bo‘ladi. 
Masalan, «Vaqt orqaga qaytmaydi», «Hayot – bu harakat» kabi gaplar hukmni ifoda qiladilar. 
Oddiy hukmlar 
Hukmlar tuzilishiga ko‘ra oddiy va  murakkab bo‘ladi.  Oddiy hukm deb, tarkibidan yana bir hukmni ajratib 
bo‘lmaydigan  mulohazaga  aytiladi.  Tarkibidan  ikki  yoki  undan  ortiq  hukmni  ajratish  mumkin  bo‘lgan 
mulohazalarga  murakkab  hukm  deyiladi.  Masalan,  «Mantiq  ilmini  o‘rganish  to‘g‘ri  fikrlash  madaniyatini 
shakllantiradi»,  degan  mulohaza  oddiy  hukmni  ifodalaydi.  «Mantiq  ilmi  tafakkur  shakllari  va  qonunlarini 
o‘rganadi»,  degan  mulohaza  murakkab  hukmdir.  Bu  mulohazaning  tarkibi  ikki  qismdan:  «Mantiq  ilmi  tafakkur 
shakllarini o‘rganadi» va «Mantiq ilmi tafakkur qonunlarini o‘rganadi», degan ikki oddiy hukmdan iborat. 
Mulohaza  (hukm)  tarkibida  mantiqiy  ega  va  mantiqiy  kesimni  ajratib  ko‘rsatish  mumkin.  Mantiqiy  ega  – 
sub‘ekt  (S)  fikr  qilinayotgan  predmet  va  hodisani  bildiradi.  Mantiqiy  kesim  –  predikat  (P)  predmet  xususiyatini, 
munosabatini  bildiradi.  Predikatda  ifodalangan  bilimlar  hisobiga  sub‘ekt  haqidagi  tasavvur  boyitiladi.  Hukmning 
sub‘ekt va predikati uning terminlari deb ataladi. 
Hukmning uchinchi zaruriy elementi mantiqiy bog‘lamadir. U sub‘ekt va predikatni bir-biri bilan bog‘laydi, 
natijada hukm hosil bo‘ladi. Oddiy qat‘iy hukmning formulasi quyidagicha yoziladi: S-P. 
Oddiy hukmlar sifati va miqdoriga ko‘ra turlarga bo‘linadi. Sifatiga ko‘ra, tasdiq va inkor hukmlar farqlanadi. 
Hukmning sifatini mantiqiy bog‘lama belgilaydi. Tasdiq hukmlarda belgining predmetga xosligi, inkor hukmlarda, 
aksincha,  xos  emasligi  ko‘rsatiladi.  Masalan,  «A. Oripov  O‘zbekiston  Respublikasi  Madhiyasining  muallifidir»–  
tasdiq  hukm,  «Matematika  ijtimoiy  fan  emas»  –  inkor  hukm.  Miqdoriga  ko‘ra  oddiy  hukmlar  yakka,  umumiy  va 
juz‘iy  hukmlarga  bo‘linadi.  Bunda  sub‘ektda  ifodalangan  predmetlarning  sonidan,  ya‘ni  uning  hajmidan  kelib 
chiqiladi. 
Yakka hukmlarda birorta belgining bir predmetga xosligi yoki xos emasligi haqida fikr bildiriladi. Masalan: 
«O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlatdir», «Ahmedov tarixchi emas». 
Umumiy hukmlarda birorta belgining yakka predmetlar sinfining hammasiga yoki undagi har bir predmetga 
taalluqli  yoki  taalluqli  emasligi  haqida  fikr  bayon  qilinadi.  Masalan,  «Har  bir  inson  baxtli  bo‘lishni  xohlaydi»  va 
«Hech bir aqlli odam vaqtini behuda sarflamaydi». 
Juz‘iy  hukmlarda  birorta  belgining  predmetlar  to‘plamining  bir  qismiga  xos  yoki  xos  emasligi  haqida  fikr 
bildiriladi.  Masalan,  «Ba‘zi  yoshlar  tadbirkor».  «ayrim  talabalar  dangasa  emas».  Juz‘iy  hukmlarda  «ba‘zi»  so‘zi 
«hech bo‘lmasa bittasi, balki hammasi», degan ma‘noda qo‘llaniladi. SHunga ko‘ra, «Ba‘zi toshlar tirik mavjudot 
emas», degan hukm chin bo‘ladi, chunki hech bir tosh tirik mavjudot emas. 
Ma‘lum ma‘noda yakka hukmlarni umumiy hukmlar bilan tenglashtirish mumkin. CHunki har ikki hukmda 
ham to‘plamdagi predmetlarning har biriga nimadir taalluqli yoki taalluqli emas, deb ko‘rsatiladi. YAkka hukmlarda 
esa bu to‘plam birgina predmetdan iborat bo‘ladi. 
Mulohazalarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini aniqlashda va ba‘zi boshqa holatlarda oddiy hukmlarning miqdor 
va sifati bo‘yicha birlashgan klassifikastiyasi (asosiy turlari)dan foydalaniladi. Ular quyidagilardan iborat: 
1. Umumiy  tasdiq  hukmlar.  Ular  bir  vaqtning  o‘zida  ham  umumiy,  ham  tasdiq  bo‘lgan  fikrni  ifodalaydi. 
Masalan, «Hamma talabalar mantiq ilmini o‘rganadilar». Bu hukmlar lotin alifbosidagi A harfi bilan belgilanadi va 
«Hamma S–Pdir» formulasi orqali ifodalanadi. 

2. Umumiy  inkor  hukmlar  bir  vaqtning  o‘zida  ham  umumiy,  ham  inkor  bo‘lgan  fikrni  ifodalaydi.  Masalan, 
«Hech  bir  ishbilarmon  rejasiz  ish  yuritmaydi».  Bu  hukm  «Hech  bir  S–P  emas»  formulasi  orqali  ifodalanadi  va 
lotincha E harfi bilan belgilanadi. 
3. Juz‘iy tasdiq hukmlar bir vaqtning o‘zida ham juz‘iy, ham tasdiq bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba‘zi 
talabalar mas‘uliyatli». U lotincha I harfi bilan belgilanadi va «Ba‘zi S–Pdir» formulasi orqali ifodalanadi. 
4. Juz‘iy  inkor  hukm  bir  vaqtning  o‘zida  ham  juz‘iy,  ham  inkor  bo‘lgan  fikrni  ifodalaydi.  Masalan,  «Ba‘zi 
talabalar  sport  bilan  shug‘ullanmaydilar».  Uning  formulasi  «Ba‘zi  S–P  emas»  bo‘lib,  lotincha  O  harfi  bilan 
belgilanadi. 
Oddiy hukmlarda terminlar hajmi. Oddiy hukmlardagi terminlar (S va P) tushunchalar orqali ifodalanganligi 
tufayli ularning hajmiga ko‘ra, o‘zaro munosabatlarini aniqlash mumkin. Hukmlarda terminlar (S va P) to‘liq yoki 
to‘liqsiz hajmda olingan bo‘ladi. Termin to‘liq hajmda olinganda uning hajmi boshqa terminning hajmiga to‘liq mos 
bo‘ladi  yoki  mutlaqo  mos  bo‘lmaydi  (ularning  hajmi  bir-birini  istisno  qiladi).  Termin  to‘liqsiz  hajmda  olingan 
bo‘lsa,  unda  uning  hajmi  boshqasining  hajmiga  qisman  mos  keladi  yoki  undan  qisman  istisno  qilinadi.  Oddiy 
hukmlarda terminlar hajmi quyidagicha bo‘ladi: 
1. A – Umumiy tasdiq hukmlarning sub‘ekti hamma vaqt to‘liq hajmda olingan bo‘ladi. Predikati esa ba‘zan 
to‘liq, ba‘zan to‘liqsiz hajmda bo‘ladi. Masalan, «Hamma insonlar tirik mavjudotdir». 
Bu  hukmning  sub‘ekti  –  «inson»,  predikati  –  «tirik  mavjudot»  tushunchasidir,  «hamma»  –  umumiylik 
kvantori. Bu hukmning sub‘ekti to‘liq hajmda olingan, chunki unda hamma insonlar to‘g‘risida fikr bildirilgan va bu 
tushuncha  «tirik  mavjudot»  tushunchasining  hajmiga  to‘liq  kirishadi.  Uning  predikati  to‘liq  hajmda  olinmagan, 
chunki unda tirik mavjudotlarning bir qismi – insonlar haqida fikr yuritiladi. Buning doiraviy shakli quyidagicha: (1-
chizma). 
 
 
 
 
 
 
         1-chizma. 
 
                              2-chizma. 
  Umumiy tasdiq hukmlarning ba‘zilarida S ham, R ham to‘la hajmda bo‘lishi mumkin. Masalan,  «Hamma 
musulmonlar Islom diniga e‘tiqod qiladilar» (2-chizma). 
2.  Ye  –  Umumiy  inkor  hukmlarning  sub‘ekti  ham,  predikati  ham  to‘liq  hajmda  olingan  bo‘ladi.  Masalan, 
«Hech bir dindor e‘tiqodsiz emas». Bu hukmda S – dindorlarni, P – e‘tiqodsizlarni ifodalaydi, hech bir – umumiylik 
kvantoridir. Bunda har ikki terminning hajmi bir-birini istisno qiladi (3-chizma). 
 
 
 
 
                                         3-chizma. 
3. I  –  Juz‘iy  tasdiq  hukmlarning  sub‘ekti  hamma  vaqt  to‘liqsiz  hajmda  olinadi,  predikati  esa  ba‘zan  to‘liq, 
ba‘zan  to‘liqsiz  hajmda  bo‘ladi.  Masalan,  «Ba‘zi  talabalar  ingliz  tilini  biladi»  degan  hukmning  terminlari 
quyidagicha:  S  –  talabalar,  R  –  ingliz  tilini  biladiganlar,  ba‘zi  –  mavjudlik  kvantori.  Bu  hukmda  S  ham,  R  ham 
to‘liqsiz hajmda olingan bo‘lib, har ikki terminning hajmi bir-biriga qisman mos keladi (4-chizma). 
 
 
 
 
4-chizma. 
YAna bir misolni ko‘ramiz: «Ba‘zi shifokorlar  xirurgdir». Bu hukmda S – shifokorlar, R – xirurglar, ba‘zi – 
mavjudlik  kvantoridir.  Hukmda  sub‘ekt  to‘liq  hajmda  olinmagan,  chunki  unda  ba‘zi  shifokorlar  haqida  fikr 
bildirilgan,  predikat  esa  to‘liq  hajmda  olingan,  chunki  xirurglarning  hammasi  shifokordir.  Predikatning  hajmi 
sub‘ektning hajmiga kirgani uchun u to‘liq hajmda olingan bo‘ladi (5-chizma). 
 
5-chizma. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

4. O  –  Juz‘iy  inkor  hukmlarning  sub‘ekti  hamma  vaqt  to‘liqsiz  hajmda,  predikati  esa  to‘liq  hajmda  olinadi. 
Masalan, «Ba‘zi yoshlar hunarmand emas». Bu hukmning terminlari: S – yoshlar, R – hunarmand emaslar; ba‘zi – 
mavjudlik kvantori. Hukmning sub‘ekti to‘liq hajmda olinmagan, unda yoshlarning bir qismi haqida fikr yuritiladi, 
xolos. Hukmning predikati esa to‘liq hajmda olingan. Unda hunarmandlarning hammasi haqida fikr bildirilgan (6-
chizma). 
 
 
 
 
 
6-chizma. 
YUqoridagi  fikrlarni  umumlashtirib  aytish  mumkinki,  umumiy  hukmlarning  sub‘ekti  hamma  vaqt  to‘liq 
hajmda,  juz‘iy  hukmlarning  sub‘ekti  to‘liqsiz  hajmda  olinadi.  Inkor  hukmlarning  predikati  hamma  vaqt  to‘liq 
hajmda  bo‘ladi.  Tasdiq  hukmlarning  predikati  R<  S  bo‘lgandagina  to‘liq  hajmda  bo‘ladi,  boshqa  hollarda  esa 
to‘liqsiz hajmda olinadi. 
Hukmlarda  terminlar  hajmini  aniqlash  qat‘iy  sillogizmni  to‘g‘ri  tuzishda  va  bevosita  xulosa  chiqarishda 
muhim ahamiyatga ega. 
Oddiy  hukmlarda  terminlar  hajmini  quyidagi  shakl  orqali  yaqqol  ifodalashda  «+»¸«-»  belgilaridan 
foydalinadi. Bunda «+» to‘liq hajmni, «–» to‘liqsiz hajmni bildiradi. 
 
S 
P 
A 
+ 
- (+) 
E 
+ 
+ 
J 
- 
- (+) 
O 
- 
+ 
Predikatning mazmuniga ko‘ra oddiy hukm turlari. Ular quyidagilardan iborat: atributiv hukmlar, mavjudlik 
hukmlari  va  munosabat  hukmlari.  Atributiv  (sifat  va  xususiyat)  hukmlarda  biror  xususiyatning  predmetga  xosligi 
yoki  xos  emasligi  aniq,  qat‘iy  qilib  ko‘rsatiladi.  SHuning  uchun  atributiv  hukmlarni  birorta  predmetning  sinfga 
kirishi (mansubligi) yoki kirmasligi (mansub emasligi) haqidagi hukm deb ta‘riflasa bo‘ladi. 
Masalan,  «Hamma  daraxtlar  o‘simliklardir»  va  «Hech  bir  o‘simlik  hayvon  emas».  Birinchi  hukmda 
daraxtlarning  o‘simliklar  sinfiga  kirishi  haqida  fikr  bildirilsa,  ikkinchi  hukmda  o‘simliklar  va  hayvonlar  sinfining 
o‘z holicha umumiylikka ega emasligi haqida fikr bildirilgan. 
Ikkita,  uchta  va  hokazo  predmetlar  o‘rtasida  muayyan  munosabatlarning  bo‘lishi  yoki  bo‘lmasligini 
ifodalagan hukmlarga munosabat hukmlari deyiladi. Masalan: «Butun bo‘lakdan katta». «Ikki–uchdan kichik son». 
Birinchi  hukmda  «kattalik»  munosabati  butun  va  bo‘lak  o‘rtasida  bo‘lishi  tasdiqlansa,  ikkinchi  hukmda  uch  soni 
bilan ikki sonining munosabati haqidagi fikr tasdiqlangan. 
Munosabat  hukmlari  sifatiga  ko‘ra,  tasdiq  yoki  inkor  hukm  turlariga  bo‘linadi.  Tasdiqlovchi  munosabat 
hukmlarida  predmetlar  o‘zaro  muayyan  munosabatda  ekanliklari  haqida  fikr  bildiriladi.  Inkor  etuvchi  munosabat 
hukmlarida esa predmetlar o‘rtasidagi muayyan munosabatlarning mavjud emasligi haqida fikr bildiriladi. 
Munosabat  hukmlari  miqdoriga  ko‘ra  ham  turlarga  bo‘linadi.  Xususan,  ikki  o‘rinli  munosabat  hukmlari 
miqdoriga ko‘ra yakka-yakka, umumiy-umumiy, juz‘iy-juz‘iy, yakka-umumiy, yakka-juz‘iy, umumiy-juz‘iy, juz‘iy-
umumiy turlarga bo‘linadi. 
Masalan, «Ukasi akasidan baland» (yakka-yakka); «Guruhimizning har bir talabasi fakultetimizdagi hamma 
o‘qituvchilarni  biladi»  (umumiy-umumiy);  «Guruhimizdagi  ba‘zi  talabalar  ba‘zi  hind  kino  yulduzlarini  yaxshi 
biladilar»  (juz‘iy-juz‘iy);  «Tarix  o‘qituvchisi  guruhimizdagi  har  bir  talabani  yaxshi  biladi»  (yakka-umumiy); 
«Do‘stim ba‘zi masalalarni yecha oladi» (yakka-juz‘iy); «Guruhimizdagi hamma talabalar ingliz tilini o‘rganadilar» 
(umumiy-yakka); «Guruhimizdagi ba‘zi talabalar franstuz tilini o‘rganadilar» (juz‘iy-yakka); «Guruhimizdagi ba‘zi 
talabalar «Paxtakor» komandasining har bir o‘yinchisini biladilar» (juz‘iy-umumiy). 
Uch o‘rinli, to‘rt o‘rinli va hokazo munosabat hukmlari ham yuqoridagi kabi turlarga bo‘linadilar. 
Atributiv  va  munosabat  hukmlaridan  boshqa  yana  mavjudlik  hukmlari  (Kutubxonada  mantiq  darsligi  bor), 
ayniyat hukmlari («A–B» ko‘rinishda bo‘lgan) va modal hukmlar (ehtimol yomg‘ir yog‘adi)ni ko‘rsatish mumkin. 
Ba‘zi  darsliklarda  ular  oddiy  qat‘iy  hukm  turlari  sifatida  talqin  qilinadi.  Biz  bu  hukm  turlarini  alohida  ko‘rib 
chiqmaymiz, chunki mavjudlik hukmlarini ko‘pincha atributiv hukmlar ko‘rinishida, ayniyat hukmlarini munosabat 
hukmlari ko‘rinishida talqin qilish mumkin. 
SHuningdek,  oddiy  hukm  turlari  sifatida  ajratib  ko‘rsatuvchi  va  istisno  qiluvchi  hukmlar  ham  farqlanadi. 
«Guruhimiz talabalaridan faqat 4  kishi musobaqada qatnashadi». Bu ajratib ko‘rsatuvchi hukmdir. «Mantiq tarixi» 
kursidan boshqa hamma o‘qitiladigan fanlardan darsliklar yetarli». Bu istisno qiluvchi hukmdir. 
Murakkab hukmlar 
Hukm terminlari birdan ortiq bo‘lsa, murakkab hukm deb ataladi. Murakkab hukmlar «va», «yoki»,  «agar... 
unda»  kabi  mantiqiy  bog‘lamalar,  inkor  qilish  va  modal  terminlarni  qo‘llash  orqali  ikki  va  undan  ortiq  oddiy 
hukmlarning o‘zaro birikishidan  hosil bo‘ladi.  Mantiqiy bog‘lovchining  mazmuniga  ko‘ra  murakkab  hukmlarning 
quyidagi asosiy turlarini farq qilish mumkin: birlashtiruvchi, ayiruvchi, shartli, ekvivalent. 
Birlashtiruvchi  (kon‘yunktiv)  hukmlar  deb  ikki  va  undan  ortiq  oddiy  hukmlarning  «va»,  «ham»,  «hamda» 
kabi mantiqiy bog‘lovchilar vositasida o‘zaro birikishidan hosil bo‘lgan hukmlarga aytiladi. Masalan, 1.«Qo‘ng‘iroq 
 
 

chalindi  va  dars  boshlandi».  2.«A.  Navoiy  shoir  va  davlat  arbobi  bo‘lgan».  3.«Muhammad  Xorazmiy  va  Ahmad 
Farg‘oniylar matematika fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar». 
Birinchi birlashtiruvchi hukm ikki mustaqil oddiy hukmning bog‘lanishidan hosil bo‘lgan. Ikkinchi hukmda 
bir  xil  sub‘ektga  ega  bo‘lgan  ikki  oddiy  hukm  o‘zaro  bog‘langan.  Uchinchi  birlashtiruvchi  hukmda  esa  bir  xil 
predikatga ega bo‘lgan ikki oddiy hukm o‘zaro bog‘langan. O‘zbek tilida birlashtiruvchi hukmlar «ammo», «lekin», 
«biroq»  kabi  bog‘lamalar  va  (,)  vositasida  ham  tuziladi.  Mantiqiy  bog‘lamalar  kon‘yunkstiya  belgisi  «

»orqali 
ifodalanadi. Formulasi r

q. 
Kon‘yunktiv (birlashtiruvchi) hukm tarkibidagi oddiy hukmlarni «r» va «q» shartli belgilari bilan belgilasak, 
unda  bu  hukm  «

»  formulasi  orqali  ifodalanadi.  Kon‘yunktiv  hukm  tarkibidagi  oddiy  hukmlar  chin  yoki  xato 
bo‘lishi  mumkin.  Tarkibidagi  hamma  oddiy  hukmlar  chin  bo‘lganda,  birlashtiruvchi  hukm  chin  bo‘ladi.  Boshqa 
hamma holatlarda esa xato bo‘ladi. Masalan,  «YOlg‘on gapirish va o‘g‘irlik qilish jinoyatdir» hukmidagi birinchi 
oddiy gap «YOlg‘on gapirish jinoyatdir» chin bo‘lmaganligi uchun bu hukm chin bo‘lmaydi. 
Ayiruvchi  (diz‘yunktiv)  hukm  deb  «yo»,  «yoki»,  «yoxud»  mantiqiy  bog‘lamalari  vositasida  oddiy 
hukmlardan tashkil topgan mulohazaga aytiladi. Bu bog‘lovchilar ikki oddiy hukmni yoki bir qancha predikatlarni. 
yoki bir qancha sub‘ektlarni bir-biridan ayirib turadi. Masalan, «Qodirov falsafa yoki sostiologiya, yoki psixologiya 
bo‘limida o‘qiydi». «Konstertda birinchi yoki ikkinchi kurs talabalari qatnashadilar». Ayiruvchi bog‘lamalar «V»  – 
diz‘yunkstiya belgisi orqali ifodalanadi. Ayiruvchi (diz‘yunktiv) hukmlar oddiy yoki qat‘iy turlarga bo‘linadi. Oddiy 
diz‘yunktiv  hukm  tarkibidagi  oddiy  hukmlardan  biri  yoki  hammasi  chin  bo‘lishi  mumkin,  qat‘iy  diz‘yunktiv 
hukmda esa tarkibidagi oddiy hukmlardan faqat bittasi chin bo‘ladi. Oddiy diz‘yunktiv hukm pVq formulasi bilan, 
qat‘iy diz‘yunktiv hukm pVq formulasi bilan belgilanadi.  
 «A.Avloniy  shoir  yoki  dramaturgdir».  Bu  oddiy  diz‘yunktiv  hukm.  «Abdullaev  musobaqada  yo  yutadi,  yo 
yutmaydi». Bu qat‘iy diz‘yunktiv hukm. 
SHartli (implikativ) hukm ikki oddiy hukmning «agar... unda» mantiqiy bog‘lamasi orqali birikishidan tashkil 
topadi.  SHartli  hukmning  mohiyatini  aniqlash  uchun  zaruriy  va  yetarli  shart  tushunchalarini  farqlash  zarur. 
Hodisaning zaruriy sharti deb, uning  mavjudligini ta‘minlaydigan  holatga  aytiladi.  Agar hodisaning sharti zaruriy 
bo‘lmasa, hodisa ham bo‘lmaydi. Masalan, «Agar o‘simlik suvsiz qolsa, u  quriydi». 
Hodisa  uchun  yetarli  bo‘lgan  shart  deb,  har  safar  shu  shart  bo‘lganda,  o‘sha  hodisa  kuzatiladigan  holatga 
aytiladi.  Masalan,  «Agar  yomg‘ir  yog‘sa,  unda  uylarning  tomi  ho‘l  bo‘ladi».  SHartlar  «etarli,  lekin  zaruriy 
bo‘lmagan», «zaruriy, lekin yetarli bo‘lmagan», «zaruriy va yetarli» bo‘lishi mumkin. Masalan, N sonining ikki va 
uchga bo‘linishi uning oltiga bo‘linishi uchun zaruriy va yetarli shart hisoblanadi. N sonining ikkiga bo‘linishi uning 
oltiga bo‘linishi uchun zaruriy, lekin yetarli bo‘lmagan shartdir. N sonining o‘nga bo‘linishi uning ikkiga bo‘linishi 
uchun yetarli, lekin zaruriy bo‘lmagan shartdir. 
SHartli  hukm  tarkibida  asos  va  natija  qismlari  farqlanadi.  SHartli  hukmning  «agar»  va  «unda»  so‘zlari 
oralig‘idagi qismi – asos, «unda» so‘zidan keyingi qismi – natija deb ataladi. «agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning 
tomi ho‘l bo‘ladi» hukmida «yomg‘ir yog‘sa» hukmi asos, «uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» hukmi – natija hisoblanadi. 
Demak,  asosda  ko‘rsatilgan  hodisa,  natijada  qayd  etilgan  hodisaning  kelib  chiqishi  uchun  yetarli  shartni 
ifodalagan hukm shartli hukm deyiladi. 
SHartli (implikativ) hukmlar  «agar ... unda» mantiqiy bog‘lamasi (→) belgi bilan ifodalanadi. Hozirgi zamon 
mantiq ilmida esa ba‘zan (ב) simvoli bilan belgilanadi. Bu simvollar moddiy implikastiya belgisi deb ataladi. SHart-
li hukm esa implikativ hukm deb yuritiladi. Implikativ hukmning asosi – antestedent, natijasi – konsekvent deyiladi. 
Implikativ hukm antestedent – chin, konsekvent – xato bo‘lgan holatdan boshqa hamma ko‘rinishlarda chin bo‘ladi.  
Ekvivalentlik hukmlari  «agar va faqat agar ... unda» mantiqiy bog‘lovchisi yordamida ikki oddiy hukmning 
o‘zaro bog‘lanishidan hosil bo‘ladi. Tabiiy tilda ekvivalentlik hukmi shartli hukm ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday 
holatlarda shartli hukmning ekvivalent hukm ekanligini aniqlash zarur bo‘ladi. Agar shartli hukmning asosi natijada 
qayd etilgan fikr uchun zaruriy va yetarli shart hisoblansa, unda bu hukm ekvivalent hukm bo‘ladi. Masalan, «Agar 
berilgan butun son juft son bo‘lsa, unda u ikkiga qoldiqsiz bo‘linadi». 
Ekvivalent  hukmning  mantiqiy  bog‘lovchisi  (↔)  simvoli,  ya‘ni  (moddiy)  ekvivalentlik  belgisi  bilan 
ifodalanadi.  Ekvivalent  hukmning  asosi  va  natijasi  chin  bo‘lganda  yoki    ham,  natijasi  xato  bo‘lganda,u  chin 
hisoblanadi. 
Murakkab xukmlarning chin bo‘lish shartlari 
P 
Q 
p^q 
pVq 
pVq 
p→q 
p↔q 
chin 
Chin 
chin 
chin 
xato 
chin 
chin 
chin 
Xato 
xato 
chin 
chin 
xato 
xato 
xato 
Chin 
xato 
chin 
chin 
chin 
xato 
xato 
Xato 
xato 
xato 
xato 
chin 
chin 
Hukmlarning inkor qilinishi. Ikki  hukm bir-biriga zid bo‘lib, ulardan biri albatta chin, boshqasi xato bo‘lsa, 
bu hukmlar bir-birini inkor qiluvchi hukmlar bo‘ladi. Inkor qilinayotgan hukm chin bo‘lsa, inkor qilayotgan hukm 
xato bo‘ladi. Inkor qilinayotgan hukm xato bo‘lsa, inkor qilayotgan hukm chin bo‘ladi.  
Quyidagi hukmlar bir-birini inkor qiladi: 
1. A–O. Hamma o‘zbek ayollari oliy ma‘lumotli (xato). 
Ba‘zi o‘zbek ayollari oliy ma‘lumotli (chin). 
2. Ye–I. Hech bir inson tosh emas (chin). 

Ba‘zi insonlar toshdir (xato). 
Hukmlarni predikatning sub‘ektga taalluqli emasligini ko‘rsatish va hukmni xato deb ko‘rsatish orqali inkor 
qilish mumkin. Birinchisi ichki inkor, ikkinchisi tashqi inkor deyiladi. 
Masalan: 
Ba‘zi talabalar a‘lochi emas (ichki inkor). 
Quyoshning Yer atrofida aylanishi – noto‘g‘ri fikrdir (tashqi inkor). 
Kon‘yunktiv  va  diz‘yunktiv  hukmlar  inkor  qilinganda  ularning  mantiqiy  bog‘lamalari  almashadi  va 
tarkibidagi oddiy hukmlar inkor qilinadi. 
1) Ayiruvchi hukmni inkor qilish. 
Men  darsdan  so‘ng  yo  kutubxonaga,  yo  do‘stimnikiga  boraman.  Men  darsdan  so‘ng  kutubxonaga  ham, 
do‘stimnikiga ham bormadim. 
pVq  ≡  p^q 
2)  Ayiruvchi inkor hukmni inkor qilish. 
«Hunar o‘rganmagan yoki ilm olmagan insonlar hayotda o‘z o‘rnini topmaydi». «Hunar o‘rgangan, ilm olgan 
insonlar hayotda o‘z o‘rnini topadi». 
pVq  ≡  p^q 
3)  Birlashtiruvchi hukmni inkor qilish. 
«Halol va vijdonli odamlar axloqli bo‘ladilar». «Halol bo‘lmagan yoki vijdonli bo‘lmagan odamlar axloqsiz 
bo‘ladilar». 
p^q ≡ pVq 
4) Birlashtiruvchi inkor hukmni inkor qilish. 
«A‘lochi  va  jamoatchi  bo‘lmagan  talabalar  tanlovda  ishtirok  etmaydilar».  «A‘lochi  yoki  jamoatchi  bo‘lgan 
talabalar tanlovda ishtirok etadilar». 
p^q ≡ pVq 
Bu formulalar de-Morgan qonunlari deb ataladi. 
Agar  murakkab  hukm  tarkibida  shartli  hukm  bo‘lsa,  formula  unga  aynan  teng  bo‘lgan,  implikastiyasi 
bo‘lmagan boshqa formulaga almashtiriladi. Masalan, «Agar bo‘sh vaqtim bo‘lsa, unda televizor ko‘raman». «Bo‘sh 
vaqtim bo‘ldi, lekin televizor ko‘rmadim». 
Xukmlar o‘rtasidagi munosabatlar 
Hukmlar  ham  tushunchalar  kabi  taqqoslanadigan  (umumiy  sub‘ekt  yoki  predikatga  ega  bo‘lgan)  va 
taqqoslanmaydigan  turlarga  bo‘linadi.  Taqqoslanadigan  hukmlar  sig‘ishadigan  yoki  sig‘ishmaydigan  bo‘ladi. 
Mantiqda  ikki  hukm  (r  va  q)  dan  birining  chinligidan  ikkinchisining  xatoligi  zaruriy  kelib  chiqadigan  bo‘lsa,  ular 
o‘zaro  sig‘ishmaydigan  hukmlar  deyiladi.  Sig‘ishmaydigan  hukmlar  bir  vaqtda  chin  bo‘la  olmaydi.  Sig‘ishadigan 
hukmlar  aynan  bir  fikrni  to‘liq  yoki  qisman  ifodalaydi.  Sig‘ishadigan  hukmlar  o‘zaro  ekvivalentlik,  mantiqiy 
bo‘ysunish va qisman mos kelish (subkontrar) munosabatida bo‘ladi. 
Sig‘ishmaydigan  hukmlar  qarama-qarshilik  (kontrar)  va  zidlik  (kontradiktorlik)  munosabatida  bo‘ladi. 
Hukmlar  o‘rtasidagi  munosabatlarning  shakliy  ifodasi  «mantiqiy  kvadrat»  deb  ataladi.  Mantiqiy  kvadrat  orqali  
«hukm»lar o‘rtasidagi chinlik munosabatlari aniqlanadi. 
Masalan, «Har bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga ega». Bu A – umumiy tasdiq hukm Ye, I, O ko‘rinishlarda 
quyidagicha ifodalanadi: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
E. Hech bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga ega emas. 
I. Ba‘zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega. 
O. Ba‘zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega emas. 
Bu  hukmlar  taqqoslanadigan  hukmlar  bo‘lib,  ular  o‘rtasida  chinligiga  ko‘ra  o‘ziga  xos  munosabatlar 
mavjuddir. 
Sig‘ishmaydigan  hukmlar  o‘rtasida  qarama-qarshilik  (kontrar)  va  zidlik  (kontradiktorlik)  munosabatlari 
bo‘ladi. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan umumiy hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘lib, 
bu  munosabatga  ko‘ra  ularning  har  ikkisi  bir  vaqtda  chin  bo‘la  olmaydi.  Bu  hukmlar  bir  vaqtda  xato  bo‘lishi 
mumkin; agar ulardan birining chinligi aniq bo‘lsa, unda boshqasi, albatta, xato bo‘ladi. YUqoridagi misollardan A–
hukm chin, Ye – hukm xato ekanligi ma‘lum bo‘ladi. 
КОНТРАР (қарама қаршилик) 
Е 
O 
А 
I 
Cубконрар (қуйи қарама қаршилик) 
Контрадиктор 
     (зидлик) 
Б 
ў 
й 
с 
у 
н 
и 
ш 
 
Б 
ў 
й 
с 
у 
н 
и 
ш 
 

Zidlik  munosabati  mazmuni  va  hajmiga  ko‘ra  turlicha  bo‘lgan  hukmlar  o‘rtasida  mavjud  bo‘ladi.  Bu 
hukmlarning har ikkisi bir vaqtda chin ham, xato ham bo‘lmaydi. Ulardan biri hamma vaqt chin, boshqasi esa xato 
bo‘ladi. YUqoridagi misollardan A – hukm chin bo‘lib, O – hukm xatodir. SHuningdek, I – hukm chin, Ye – hukm 
xatodir. 
Sig‘ishadigan hukmlardan mazmuni bir xil, hajmi turli xil bo‘lgan hukmlar o‘zaro bo‘ysunish munosabatida 
bo‘ladi. Bunda umumiy hukmlar bo‘ysundiruvchi, juz‘iy hukmlar  bo‘ysunuvchi bo‘ladi. Bo‘ysunish munosabatida 
umumiy  hukmlar  chin  bo‘lsa,  ularga  bo‘ysunuvchi  juz‘iy  hukmlar  ham  chin  bo‘ladi.  Lekin  juz‘iy  hukmlar  chin 
bo‘lganda, umumiy hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. YUqoridagi misoldan A – hukm chin bo‘lgani uchun 
unga  bo‘ysunuvchi  I  –  hukm  ham  chin  bo‘ladi.  Agar  umumiy  hukmlar  xato  bo‘lsa,  ularga  bo‘ysunuvchi  juz‘iy 
hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. Misolimizda Ye – hukm xato bo‘lgani uchun O – hukm ham xato bo‘ladi. 
Ba‘zi holatlarda umumiy hukmlar xato bo‘lsa, juz‘iy hukmlar chin bo‘ladi. 
Qisman  moslik (subkontrar) munosabati  mazmuni har  xil  bo‘lgan juz‘iy  hukmlar o‘rtasida  mavjud bo‘ladi. 
Bu  hukmlar  bir  vaqtda  chin  bo‘lishi  mumkin,  lekin  har  ikkisi  bir  vaqtda  xato  bo‘lmaydi.  Agar  ulardan  birining 
xatoligi  aniq  bo‘lsa,  unda  boshqasi,  albatta,  chin  bo‘ladi.  YUqoridagi  misolimizda  O  –  hukmning  xatoligi  aniq 
bo‘lgani uchun I – hukm chindir. 
Ekvivalentlik  munosabatidagi hukmlar hamma  vaqt chin bo‘ladi,  chunki  ularda  aynan bir fikr turli shaklda 
ifodalanadi. Masalan, «A. Oripov O‘zbekiston Respublikasi Madhiyasining muallifi» va «A. Oripov – O‘zbekiston 
Qahramoni»  hukmlari  o‘zaro  ekvivalentdir,  ya‘ni  ular  bir  xil  sub‘ektga,  lekin  har  xil  predikatga  ega  bo‘lgan 
hukmlardir. 
Hukmlarning  chinligiga  ko‘ra  munosabatini  ifodalovchi  yuqorida  ko‘rsatilgan  qonuniyatlar  bilishda  katta 
ahamiyatga ega. 
Hukmlarning  modalligi.  Atributiv  va  munosabat  hukmlari,  shuningdek,  ulardan  tashkil  topgan  murakkab 
hukmlar  assertorik  (lot.  assero  –  tasdiqlayman)  yoki  voqelik  hukmlari  deyiladi.  Ularda  predikatda  ko‘rsatilgan 
belgining sub‘ektda bor yoki yo‘qligi haqida fikr bildiriladi. Modal hukmlarda esa predikatning sub‘ektga tegishli 
yoki  tegishli  emasligi  haqidagi  fikr  qat‘iy,  kuchli  (zaruriy)  yoki  qat‘iy  bo‘lmagan,  kuchsiz  (ehtimol)  tasdiq  yoki 
inkor  shaklida  bayon  qilinadi.  Boshqacha  aytganda,  modal  hukmlarda  sub‘ekt  va  predikatning  o‘zaro  munosabati 
haqida  muayyan  nuqtayi  nazardan  fikr  bildiriladi.  Masalan,  «Inson  abadiy  yashamaydi»  assertorik  hukmi  «Inson 
abadiy yashashi mumkin emas», deb bayon qilinganda modal hukm ko‘rinishida ifodalanadi. Bu hukm avvalgisiga 
nisbatan  kuchli.  «Ukam  ingliz  tilini  o‘rganadi»  hukmiga  nisbatan  «Ukam  ingliz  tilini  o‘rganishi  mumkin»  hukmi 
kuchsiz tasdiq hukm hisoblanadi. Bu hukmlardan birinchisi assertorik, ikkinchisi modal hukmdir. 
Assertorik  (voqelik)  hukmlarga  shart,  zarur,  mumkin  kabi  modal  tushunchalar  (operatorlar)ni  kiritish  orqali 
modal hukmlar hosil qilinadi. Modal operator M  harfi bilan belgilanadi.  
Modal hukmlar modal  mantiqda o‘rganiladi. Unda aletik (zaruriy), epistemik (eng ishonchli bilim), deontik 
(majburiylik), aksiologik (baholash) va vaqt modalligini ifodalovchi hukmlar tahlil qilingan. 
Biz bulardan aletik modal hukmlarini ko‘rib chiqamiz. Aletik modal hukmlar sub‘ekt va predikat o‘rtasidagi 
ikki turli aloqadorlikni o‘z ichiga oladi: zaruriy va problematik (ehtimoliy). 
Modal hukmlarni ifodalash uchun turli modal operatorlardan foydalaniladi. Masalan, aletik modal hukm-larda 
quyidagi modal operatorlardan foydalaniladi: 
«

 A» – A zaruriydir. 
«

 A» – A tasodifiydir. 
«

A» – A bo‘lishi mumkin. 
«

 A» – A bo‘lishi mumkin emas. 
Ba‘zan «Lp» –«r zaruriydir», «Mr» – «r bo‘lishi mumkin» belgilaridan ham foydalaniladi. 
Zaruriy  modal  hukmlar  turli  fanlarning  qonunlarini,  shu  jumladan,  mantiq  qonunlarini  va  ulardan  kelib 
chiqadigan holotlarni ifodalaydi. Masalan, «Butun bo‘lakdan katta», «Har bir fuqaro qonunlarga bo‘ysunishi shart». 
Qonunlarga zid bo‘lgan, ularni va ulardan kelib chiqadigan turli holotlarni inkor etuvchi hukmlar  ehtimoliy 
hukmlari deyiladi. Masalan, «Simob daryosining bo‘lishi mumkin emas». 
Qonunlar  va  ulardan  kelib  chiqadigan  holatlarga  zid  bo‘lmagan,  qonunlarni  ham,  ularning  oqibatlarini  ham 
ifodalamaydigan  hukmlar  tasodifiy  hukmlar  deyiladi.  Masalan,  ba‘zi  hududlarda  dengiz  ko‘pigining  toshqini 
bo‘lishi tasodifiydir. 
Ehtimollik  hukmlari  deb,  qonunlar  va  ularning  oqibatlariga  zid  bo‘lmagan  fikrlarga  aytiladi.  Masalan, 
«Marsda hayot bo‘lishi mumkin». 
Modal tushunchalardan hamma sohalarda foydalanish mumkin. 
Xulosa chiqarish 
Xulosa chiqarish – tafakkurning mantiqiy shakli 
Voqelikni  bilish  jarayonida  inson  Yangi  bilimlarga  ega  bo‘ladi.  Bu  bilimlar  abstrakt  tafakkur  yordamida, 
mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, 
deb ataladi. 
Xulosa chiqarish  deb, bir va undan ortiq chin  mulohazalardan  ma‘lum qoidalar  yordamida  Yangi bilimlarni 
keltirib chiqarishdan iborat bo‘lgan tafakkur shakliga aytiladi. 
Xulosa  chiqarish  jarayoni  asoslar,  xulosa  va  asoslardan  xulosaga  o‘tishdan  tashkil  topadi.  To‘g‘ri  xulosa 
chiqarish uchun, avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo‘lishi, o‘zaro mantiqan bog‘lanishi kerak. 

Masalan, «Arastu – mantiq fanining asoschisi» va «Platon yunon faylasufidir» degan ikki chin mulohazadan 
xulosa chiqarib bo‘lmaydi. CHunki bu mulohazalar o‘rtasida mantiqiy aloqadorlik yo‘q. 
Xulosa asoslari va xulosa ham o‘zaro mantiqan bog‘langan bo‘lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi 
xulosa  chiqarish  qoidalarida  qayd  qilingan  bo‘ladi.  Bu  qoidalar  buzilsa,  to‘g‘ri  xulosa  chiqmaydi.  Masalan, 
«Talaba  A – a‘lochi» degan mulohazadan «Talaba  A – odobli», deb xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 
Xulosa  chiqarish  xulosaning  chinlik  darajasiga  ko‘ra,  aniqrog‘i,  xulosa  chiqarish  qoidalarining  qat‘iyligiga 
ko‘ra hamda xulosa asoslarining soniga va fikrning harakat yo‘nalishiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi. 
Xulosa 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mazkur  tasnifda  xulosa  chiqarishni  fikrning  harakat  yo‘nalishi  bo‘yicha  turlarga  ajratish  nisbatan 
mukammalroq  bo‘lib,  u  xulosa  chiqarishning  boshqa  turlari  haqida  ham  ma‘lumot  berish  imkonini  yaratadi. 
Xususan, deduktiv xulosa chiqarish  zaruriy xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish (to‘liq indukstiyani hisobga 
olmaganda)  va  analogiya  ehtimoliy  xulosa  chiqarish,  deb  olib  qaralishi,  bevosita  xulosa  chiqarish  esa  deduktiv 
xulosa chiqarishning bir turi sifatida o‘rganilishi mumkin. 
Deduktiv xulosa chiqarish 
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan juz‘iy bilimga o‘tishning mantiqan 
zaruriy xususiyatga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir. 
Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda Yangi bilimlarning hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish, deb 
ataladi. Bevosita xulosa chiqarish simvolik mantiqda quyidagicha ifodalanadi: XYSP, bunda X va Y oddiy 
qat‘iy  mulohazalarni (A, E, I, O), S va  P lar esa  mulohazalarning sub‘ekti  va  predikatini ifodalaydi.  XSP– 
xulosa  asosi  yoki  antesedent,  YSP  –  xulosa  yoki  konsekvent,  deb  ataladi.  Bevosita  xulosa  chiqarish  jarayonida 
mulohazalarning  shaklini  o‘zgartirish  orqali  Yangi  bilim  hosil  qilinadi.  Bunda  asos  mulohazaning  tarkibi,  ya‘ni 
sub‘ekt  va  predikat  munosabatlarining  miqdor  va  sifat  tavsiflari  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Bevosita  xulosa 
chiqarishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud: 
I.  Aylantirish  (lot.–obversio)  shunday  mantiqiy  usulki,  unda  berilgan  mulohazaning  miqdorini  saqlagan 
holda, sifatini o‘zgartirish bilan Yangi mulohaza hosil qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo‘sh inkor sodir 
bo‘ladi, ya‘ni avval asosning predikati, keyin bog‘lovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 
P
S
P
S


 
Inkor  qilish  jarayonida  inkor  yuklamalaridan  (-ma;  -siz;  -mas)  yoki  inkor  qilinayotgan  tushunchaga  zid 
bo‘lgan  tushunchalardan  foydalaniladi.  Oddiy  qat‘iy  mulohazalarning  hammasidan  aylantirish  usuli  bilan  xulosa 
chiqariladi. Xulosa asosi bo‘lgan mulohaza xulosada quyidagicha ifodalanadi: 
 
 
 
Xulosa asosi 
 
Xulosa 
1 
A 
Hamma S-P 
E 
Hech bir S-Psiz emas 
2 
E 
Hech bir S-P emas 
A 
Xamma S emas P dir 
3 
I 
Ba‘zi S-P 
O 
Ba‘zi S-P siz emas 
4 
O 
Ba‘zi S-P emas 
I 
Ba‘zi S emas P dir 
Aylantirish usuli bilan hulosa chiqarilganda ―biror nimaning qo‘shinkori uning tasdig‘i bilan tengdir ‖ degan 
qoida amal qiladi. 
Masalan: 
1.  A. Hamma ilmiy qonunlar ob‘ektiv  xarakterga  ega. 
  Ye. Hech bir ilmiy qonun sub‘ektiv xarakterga ega emas. 
Зарурий 
Бевосита хулоса 
чиқариш 
Чинлик 
даражасига 
кўра 
Эхтимолий 
Бевосита хулоса 
чиқариш 
Дедуктив хулоса 
чиқариш 
Индуктив хулоса 
чиқариш 
Аналогия 
Асосларнинг 
сонига кўра 
Фикрнинг ҳаракат 
йўналишига кўра 

II.  Almashtirish  (lot.–conversio)  shunday  mantiqiy  xulosa  chiqarish  usuliki,  unda  xulosa  berilgan 
mulohazadagi sub‘ekt va predikatning o‘rnini almashtirish orqali keltirib chiqariladi. 
Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi e‘tiborga olinishi shart. 
 
 
Xulosa asosi 
 
Xulosa 
Almashtirish turi 
1 
A 
Hamma S-P 
A 
Hamma P-S 
Sof almashtirish 
2 
E 
Hech bir S-P emas 
E 
Hech bir P- S emas 
Sof almashtirish 
3 
I 
Ba‘zi S-P 
I 
Ba‘zi P - S 
Sof almashtirish 
4 
A 
Hamma S-P 
I 
Ba‘zi P - S 
Toraytirilgan almashtirish 
5 
I 
Ba‘zi S-P emas 
A 
Hamma P - S 
Kengaytirilgan 
almashtirish 
Juz‘iy inkor mulohazadan (0) almashtirish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 
Almashtirishga misol: 
 A.Hamma shifokorlar oliy ma‘lumotlidir. 
  I. Ba‘zi oliy ma‘lumotlilar shifokorlardir. 
Demak, almashtirish usuli qo‘llanilganda  mulohazadagi sub‘ekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda 
mulohazadagi  terminlarning  o‘rni  almashtirilib,  xulosa  chiqariladi.  Bu  usul,  ayniqsa,  tushunchaga  berilgan 
ta‘riflarning to‘g‘riligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. 
III. Predikatga qarama-qarshi qo‘yish (lot.– contrapositio) bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan 
biri  bo‘lib,  bu  usul  qo‘llanilganda  berilgan  mulohaza  avval  aylantiriladi,  so‘ngra  almashtiriladi.  Natijada  hosil 
qilingan  mulohazaning  (xulosaning)  sub‘ekti  asos  mulohaza  predikatiga  zid,  predikati  esa  uning  sub‘ektiga  mos 
bo‘ladi: 
S
P
P
S


 
Bunda, xulosada S ning inkor shaklida bo‘lishi xulosa bog‘lovchisining inkor etilishi natijasidir. Predikatga 
qarama-qarshi qo‘yishda A-E ga, Ye-I ga, 0-I ga o‘zgaradi. 
Turli mulohazalardan bu usul vositasida xulosa chiqarish quyidagi shaklda ko‘rsatilgan: 
 
 
Xulosa asosi 
Xulosa 
1 
A 
Hamma S-P 
Hech bir R emas S emas 
2 
E 
Hech bir S - P emas 
Ba‘zi R emas S dir 
3 
O 
Ba‘zi S - P emas 
Ba‘zi R emas S dir 
Masalan: 
1. A. Hamma  musulmonlar  Islom  diniga  e‘tiqod  qiladilar.Islom  diniga  e‘tiqod  qilmaydiganlar  musulmon 
emas. 
Juz‘iy  tasdiq  (I)  mulohazadan  predikatga  qarama-qarshi  qo‘yish  usuli  bilan  xulosa  chiqarib  bo‘lmaydi. 
CHunki, «Ba‘zi S-P mulohazani aylantirsak «Ba‘zi S-P mas emas», ya‘ni juz‘iy inkor hukm kelib chiqadi. Undan 
almashtirish orqali xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 
IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish. 
Bunda  oddiy  qat‘iy  mulohazalarning  o‘zaro  munosabatlarini  (qarang:  mantiqiy  kvadrat)  e‘tiborga  olgan 
holda,  mulohazalardan birining chin  yoki xatoligi haqida  xulosa  chiqariladi.  Bu  xulosalar  mulohazalar o‘rtasidagi 
zidlik,  qarama-qarshilik,  qisman  moslik  va  bo‘ysunish  munosabatlariga  asoslanadi.Bu  munosabatlarning  taxliliga 
ko‘ra xulosa chin bo‘lgan quyidagi holatlarni ko‘rsatish mumkin. 
1.Asos mulohaza va xulosa chin bo‘lgan : A→I, Ye→0. 
2.Asos mulohaza xato va xulosa chin bo‘lgan:I→O, O→I 
Masalan: A. Hamma mustaqil davlatlar BMT ga a‘zo. 
I.Ba‘zi mustaqil davlatlar BMT ga a‘zo. 
Bevosita  xulosa  chiqarish  usullari  bilishda  mavjud  fikrni  aniqlab  olishga,  uning  mohiyatini  to‘g‘ri 
tushunishga,  shuningdek,  bir  fikrni  turli  xil  ko‘rinishda  bayon  qilishga,  Yangi  bilimlar  hosil  qilishga  imkoniyat 
beradi. 
Oddiy qat‘iy sillogizm 
Deduktiv  xulosa  chiqarish  aslida  sillogizm  shaklida  bo‘ladi.  Sillogizm  qo‘shib  hisoblash,  degan  ma‘noni 
beradi.  Bu  munosabatlarning  taxliliga  ko‘ra  i  anglatadi.  Bu  termindan  mantiqda,  odatda,  deduktiv  xulosa 
chiqarishning  ko‘proq  ishlatiladigan  turi  hisoblangan  oddiy  qat‘iy  sillogizmni  ifoda  qilish  uchun  foydalaniladi. 
Sillogizm  xulosa  chiqarishning  shunday  shakliki,  unda  o‘zaro  mantiqiy  bog‘langan  ikki  qat‘iy  mulohazadan 
uchinchi  –  Yangi  qat‘iy  mulohaza  zaruriy  tarzda  kelib  chiqadi.  Bunda  dastlabki  mulohazalardan  biri,  albatta,  yo 
umumiy  tasdiq,  yoki  umumiy  inkor  mulohaza  bo‘ladi.  Hosil  qilingan  Yangi  mulohaza  dastlabki  mulohazalardan 
umumiyroq  bo‘lmaydi.  SHunga  ko‘ra  sillogizmni  umumiylikka  asoslangan  xulosa  chiqarish,  deb  atasa  bo‘ladi. 
Masalan, quyidagi mulohazalar berilgan bo‘lsin: 
Hech bir xasis saxiy emas. 
Ba‘zi boylar xasisdir. 
Bu  mulohazalardan  zaruriy  ravishda  –  «Ba‘zi  boylar  saxiy  emas»,  degan  uchinchi  mulohaza  kelib  chiqadi. 
Sillogizmning tarkibi oddiy qat‘iy mulohazalardan tashkil topgani uchun u oddiy qat‘iy sillogizm deyiladi. 

Sillogizmning tarkibi xulosa asoslari (praemissae) va xulosa (conslusio)dan tashkil topgan. Xulosa asoslari va 
xulosadagi  tushunchalar  terminlar  deb  ataladi.  Xulosaning  mantiqiy  egasi –  S  –  kichik  termin  (terminus  minor), 
mantiqiy  kesimi  –  R  –  katta  termin  (terminus  major),  deb  ataladi.  Xulosa  asoslari  uchun  umumiy  bo‘lgan,  lekin 
xulosada uchramaydigan tushuncha – M – (terminus medius) o‘rta termin deb ataladi. Asoslarda katta terminni o‘z 
ichiga olgan mulohaza katta asos, kichik terminni o‘z ichiga olgan mulohaza kichik asos deb ataladi. 
S – kichik termin; 
M – o‘rta termin; 
R – katta termin. 
 
 
 
O‘rta termin katta va kichik terminni bog‘lovchi mantiqiy element hisoblanadi. 
Sillogizm aksiomasi 
Aksiomalar  isbotsiz  chin  deb  qabul  qilingan  nazariy  mulohazalar  bo‘lib,  ular  vositasida  boshqa  fikr  va 
mulohazalar  asoslab  beriladi.  Sillogizmning  aksiomasi  xulosalashning  mantiqiy  asoslanganligini  ifodalaydi. 
Sillogizm aksiomasini terminlarning hajmiga yoki mazmuniga ko‘ra, ya‘ni atributiv ta‘riflash mumkin. 
Sillogizm xulosasining asoslardan zaruriy keltirib chiqarilishi quyidagi qoidaga asoslanadi: «Agar bir buyum 
ikkinchi  buyumda  joylashgan  bo‘lsa,  ikkinchi  buyum  esa  uchinchi  bir  buyumning  ichida  bo‘lsa,  unda  birinchi 
buyum ham uchinchi buyumning ichida joylashgan bo‘ladi» yoki «Bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan bo‘lsa, 
ikkinchi  buyum  esa  uchinchi  bir  buyumdan  tashqarida  bo‘lsa,  unda  birinchi  buyum  ham  uchinchi  buyumdan 
tashqarida joylashgan bo‘ladi». Bu qoidani quyidagi shakllar yordamida yaqqol ifodalash mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu  qoida  sillogizm  aksiomasining  mohiyatini  terminlarning  hajmi  munosabatlari  asosida  tushuntirib  beradi. 
Demak,  sillogizm  aksiomasining  mohiyati  quyidagicha:  buyum  va  hodisalarning  sinfi  to‘g‘risida  tasdiqlab  yoki 
inkor etib bayon qilingan fikr shu sinf ichiga kiruvchi barcha buyum va hodisalarning har biri  yoki ayrim qismiga 
ham taalluqli fikr hisoblanadi. 
Masalan: 
Tafakkur shakllari ob‘ektiv xususiyatga ega. 
Tushuncha tafakkur shaklidir. 
Tushuncha ob‘ektiv xususiyatga ega. 
Sillogizm  aksiomasini  atributiv  ifodalaganda  predmet  bilan  uning  belgisi  o‘rtasidagi  munosabatga 
asoslaniladi: biror buyum, hodisa belgisining belgisi, shu buyum, hodisaning belgisidir; buyum, hodisa belgisiga zid 
bo‘lgan narsalar buyum, hodisaning o‘ziga ham ziddir. 
Sillogizm  aksiomalarida  fikr  shakli  va  mazmuni  o‘zaro  uzluksiz,  ob‘ektiv  bog‘langan  bir  butunning  ayrim 
tomonlarini  ifodalaydi.  Bu  bir  tomondan,  hamma  umumiylikka  juz‘iylik  va  yakkalik  xos  ekanligini  va  har  bir 
yakkalik  juz‘iylik,  umumiylik  xislatiga  ega  bo‘lishini  ifodalasa,  ikkinchi  tomondan,  buyum  va  belgining  o‘zaro 
uzviy  bog‘langanligini,  ya‘ni  buyumlar  jinsi  ayrim  o‘ziga  xos  belgiga  ega  bo‘lsa,  albatta,  bu  belgi  shu  jinsdagi 
hamma  buyumlar  uchun  ham  xos  belgi  bo‘lishini  ifodalaydi.  Bular  esa,  o‘z  navbatida,  yakkalik  va  umumiylik 
hamda miqdor va sifat o‘rtasidagi dialektik aloqadorlikning tafakkur jarayonida o‘ziga xos namoyon bo‘lishidir. 
Sillogizmning umumiy qoidalari 
Xulosa  asoslarining  chin  bo‘lishi  xulosaning  chin  bo‘lishi  uchun  yetarli  emas.  Xulosa  chin  bo‘lishi  uchun 
yana ma‘lum qoidalarga amal qilish ham zarur. Bu sillogizmning umumiy qoidalari deb ataladi. Ular sillogizmning 
terminlari va asoslariga taalluqli bo‘lgan qoidalar bo‘lib, quyidagilardan iborat: 
1. Sillogizmda uchta termin: katta, kichik va o‘rta terminlar bo‘lishi kerak. Ma‘lumki, sillogizmning xulosasi 
katta  va  kichik  terminlarning  o‘rta  terminga  bo‘lgan  munosabatiga  asoslanadi;  shu  sababdan  ham  terminlar  soni 
uchtadan  kam  yoki ortiq bo‘lmasligi talab qilinadi.  Agar terminlar soni uchtadan  kam  bo‘lsa, xulosa  Yangi  bilim 
bermaydi. 
II.Ayiruvchi  xulosa  chiqarish  deb,  har  ikki  asosi  yoki  asoslaridan  biri  ayiruvchi  hukm  bo‘lgan  sillogizmga 
aytiladi. 
Sof ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi ayiruvchi hukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi. 
Masalan: 
Tushunchalar hajmiga ko‘ra umumiy yoki yakka, yoki bo‘sh hajmli bo‘ladi. 
Har bir umumiy tushuncha yo ayiruvchi, yoki to‘plovchi bo‘ladi. 
Demak, tushunchalar hajmiga ko‘ra yo ayiruvchi, yoki to‘plovchi, yoki yakka, yoki bo‘sh hajmli bo‘ladi. 
Sof ayiruvchi sillogizmning formulasi quyidagicha:S-aVbVc 
   
 
 
 
 
 
 
 
     a-dVf 
S 
M 
P 
S 
M 
P 
S 
P 
M 
ѐки 

   
 
 
 
 
 
 
 
    S-dVfVbVc 
Ayiruvchi-qat‘iy  xulosa  chiqarishda  xulosa  asoslaridan  biri  ayiruvchi  hukm  bo‘lsa,  boshqasi  oddiy  qat‘iy 
hukm bo‘ladi. Bunday xulosa chiqarishning ikki modusi bor: 
 
1. Tasdiqlab-inkor etuvchi             pVq 
   
 
 
 
 
    P 
   
 
 
 
 
    

q 
modus ponendo tollens                  
2. Inkor etib tasdiqlovchi            
modus tollendo ponens                 
q
p
q
p


 
Masalan: 
1. Tushunchalar mazmuniga ko‘ra, konkret yoki abstrakt bo‘ladi. 
Bu – konkret tushuncha. 
Demak, bu – abstrakt tushuncha emas. 
2. Hukmlar tuzilishiga ko‘ra oddiy yoki murakkab bo‘ladi. 
Berilgan hukm oddiy hukm emas. 
Demak, berilgan hukm murakkab hukmdir. 
Ayiruvchi sillogizmda to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun quyidagi qoidalarga amal qilish zarur: 
1. Ayiruvchi hukm tarkibidagi oddiy hukmlar bir-birini inkor qilishi, hajmiga ko‘ra, kesishmasligi shart, aks 
holda xulosa xato bo‘ladi. 
Masalan:     Kitoblar qiziqarli yoki fantastik bo‘ladi. 
             Bu kitob qiziqarli. 
             Bu kitob fantastik emas. 
Kitob ham qiziqarli,  ham  fantastik bo‘lishi  mumkin. Bunda  ayiruvchi  hukm tarkibidagi  oddiy hukmlar bir-
birini inkor etmaydi va hajmiga ko‘ra, kesishadi. SHuning uchun xulosa xato. 
2. Ayiruvchi hukmda bir-birini inkor etuvchi muqobillar to‘liq ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. 
Burchaklar o‘tkir yoki o‘tmas burchakli bo‘ladi. 
Bu burchak o‘tkir burchakli emas. 
Bu burchak o‘tmas burchaklidir. 
Xulosaning  xato  bo‘lishiga  sabab,  ayiruvchi  hukmdagi  muqobillar  to‘liq  ko‘rsatilmagan,  ya‘ni  to‘g‘ri 
burchakning mavjudligi e‘tibordan chetda qolgan. 
Ayiruvchi  sillogizmlardan  ko‘proq  bir  necha  yechimga  ega  bo‘lgan  masalalarni  yechishda,  ya‘ni  muqobil 
holatlardan birini to‘g‘ri tanlab olishda foydalaniladi. 
III.  SHartli  –  ayiruvchi  –  lemmatik  (taxminlab)  xulosa  chiqarish  deb,  asoslardan  biri  ikki  yoki  undan  ortiq 
shartli  hukmlardan,  ikkinchisi  esa  ayiruvchi  hukmdan  iborat  bo‘lgan  sillogizmga  aytiladi.  Ayiruvchi  asosdagi 
a‘zolarning  soniga  ko‘ra,  bunday  xulosalar  dilemma  (ayiruvchi  asos  ikki  a‘zodan  iborat  bo‘lgan),  trilemma 
(ayiruvchi  asos  uch  a‘zodan  iborat  bo‘lgan)  va  polilemma  (ayiruvchi  asos  to‘rt  va  undan  ortiq  a‘zodan  iborat 
bo‘lgan) deb ataladi. 
Dilemma  oddiy  yoki  murakkab  bo‘ladi.  Oddiy  dilemmaning  shartli  asosidagi  hukmlar  yo  shartiga,  yo 
natijasiga  ko‘ra  o‘xshash  bo‘ladi.  Murakkab  dilemmaning  shartli  asosidagi  hukmlar  ham  shartiga,  ham  natijasiga 
ko‘ra  bir-biridan  farq  qiladi.  Dilemmalar  konstruktiv  (tuzuvchi)  yoki  destruktiv  (buzuvchi)  turlarga  bo‘linadi. 
Demak,  dilemmalar  to‘rt  xil  bo‘ladi:  1. Oddiy  konstruktiv  dilemma.  2. Oddiy  destruktiv  dilemma.  3. Murakkab 
konstruktiv dilemma. 4. Murakkab destruktiv dilemma. 
Oddiy konstruktiv                Oddiy destruktiv  
 dilemmaning formulasi:       dilemmaning formulasi 
 
 a → s, b → s                      a→b, a→c 
        a V b  
           

b
V

c
 
          s 
 
 
 
     

a
 
Masalan: 
Agar yoshlar ilm o‘rgansalar, hayotda o‘z o‘rinlarini topadilar. 
Agar yoshlar hunar o‘rgansalar, hayotda o‘z o‘rinlarini topadilar. 
YOshlar yo ilm, yoki hunar o‘rganadilar. 
Demak, ular hayotda o‘z o‘rinlarini topadilar. 
Agar talaba chet tilini yaxshi bilsa, konkursda ishtirok etadi. 
Agar talaba chet tilini yaxshi bilsa, chet elga o‘qishga boradi. 

Talaba konkursda ishtirok etmadi yoki chet elga o‘qishga bormadi. 
Talaba chet tilini yaxshi bilmaydi. 
Murakkab konstruktiv         Murakkab destruktiv 
dilemmaning formulasi:     dilemmaning formulasi: 
 a → b, c → d                              a→b,c→d 
      aVc       
 
 
            



d
b
  
   b

d 
 
 
 
 
  



c
a
 
Masalan: 
Agar inson yaxshi amallarni bajarsa, uni yaxshi nom bilan eslashadi. 
Agar inson yomon amallarni bajarsa, uni yomon nom bilan eslashadi. 
Inson yo yaxshi, yoki yomon amallarni bajarishi mumkin. 
Demak, uni yo yaxshi, yoki yomon nom bilan eslashadi. 
Agar inson boshqalarga yaxshilik qilsa, unga ham bosh-qalar yaxshilik qiladi. 
Agar inson boshqalarga yomonlik qilsa, boshqalar ham unga yomonlik qiladi. 
Insonga yo yaxshilik, yoki yomonlik qaytadi. 
Demak, u boshqalarga yaxshilik ham, yomonlik ham qilmadi. 
Dilemmalarni to‘g‘ri tuzish va hal qilish uchun ko‘rilayotgan masalaning barcha yechimlarini aniqlash zarur. 
Dilemmani  ba‘zan  unga  qarama-qarshi  mazmundagi  boshqa  bir  dilemma  orqali  rad  etish  mumkin.  Bunga  mantiq 
ilmi  tarixidan  quyidagi  misolni  keltiramiz:  «Afinalik  ayol  o‘g‘liga  shunday  maslahat  beradi:  Jamoat  ishlariga 
aralashmagin,  chunki  agar  haqiqatni  gapirsang,  seni  odamlar  yomon  ko‘radi,  agar  yolg‘on  gapirsang,  unda  seni 
xudolar yomon ko‘radi. Bunga Arastu quyidagicha rad javobni o‘ylab topadi: Men jamoat ishlarida ishtirok etaman, 
chunki agar haqiqatni gapirsam, meni xudolar yaxshi ko‘radi, agar yolg‘on gapirsam, meni odamlar yaxshi ko‘radi». 
Trilemmada berilgan masalaning uch xil yechimi haqida taxminlab fikr yuritiladi. Trilemma ham to‘rt turga 
bo‘linadi: 
1. Oddiy konstruktiv              2. Oddiy destruktiv                                                                                                 
trilemma                                  trilemma                                        
a → d, b → d, c → d          a → b, a → c, a → d 
      a V b V c 
 
 
  





d
c
b
 
              d   
 
 

a
 
3. Murakkab konstruktiv          4. Murakkab destruktiv  
       trilemma                                  trilemma 
a → b, c → d, m → n                   a → b, c → d, m → n 
    a V c V m                        
    





n
d
b
 
    b V d V n 
 
 
 
   





m
c
a
 
Masalan: 
Agar tergov qilinayotgan shaxs jinoyatga bevosita aloqador bo‘lsa, u qattiq jazolanadi. 
Agar tergov qilinayotgan shaxs jinoyatga bavosita aloqador bo‘lsa, u yengil jazolanadi. 
Agar tergov qilinayotgan shaxs jinoyatga aloqador bo‘lmasa, u ozod qilinadi. 
Tergov qilinayotgan shaxs jinoyatga yo bevosita, yoki bilvosita aloqador, yoki mutlaqo aloqasizdir. 
Demak, tergov qilinayotgan shaxs yo qattiq jazolanadi, yoki yengil jazolanadi, yoki ozod qilinadi. 
Bu murakkab konstruktiv trilemma ko‘rinishidagi xulosa chiqarishdir.  
SHartli-ayiruvchi xulosalash masalani hal qilishning bir necha uslullari mavjudligini, bularning har biri turli 
oqibatlarni keltirib chiqarishini aniqlab beradi. Sohibqiron Amir Temur ta‘biri bilan aytganda, bu oqibatlardan qaysi 
biri davlat va ulus manfaatlariga mos bo‘lsa, ya‘ni «savobliroq yoki kam xatarli bo‘lsa», shunisi tanlab olinadi. 
Induktiv xulosa chiqarish 
Biz avvalgi mavzuda zaruriy xulosa chiqarish bilan (deduktiv xulosa chiqarish asosida) tanishib chiqqan edik. 
Mantiqda ehtimoliy xulosa chiqarish ham o‘rganiladi. 
Ehtimoliy  xulosa  chiqarish  turli  xil  shakllarda,  shu  jumladan,  induktiv  xulosa  chiqarish  shaklida  amalga 
oshishi  mumkin.  Ularning  barchasiga  xos  xususiyat  –  xulosaning  asoslardan  mantiqan  zaruriy  ravishda  kelib 
chiqmasligi  hamda  faqat  ma‘lum  bir  darajada  tasdiqlanishidir.  Asoslarning  xulosani  tasdiqlash  darajasi  mantiqiy 
ehtimollik, deb nom olgan. 
 Ehtimoliy xulosa chiqarish ba‘zan indukstiya (lotincha– inductio – yagona asosga keltirish) - juz‘iy bilimdan 
umumiy bilimga mantiqan o‘tish shaklida sodir bo‘ladi. 
Induktiv xulosa chiqarish empirik umumlashtirish shaklida amalga oshib, unda birorta belgining ma‘lum bir 
sinfga  mansub  predmetlarda  takrorlanishini  kuzatish  asosida,  shu  belgining  mazkur  sinfga  tegishli  barcha 
predmetlarga xosligi haqida xulosa chiqariladi. 

Indukstiya  asosida  chiqarilgan  xulosalar  ilmiy  bilishda  o‘rnatilgan  turli  empirik  qonunlar,  yaratilgan 
umumlashmalar tarzida o‘z aksini topadi, predmet va hodisalar haqidagi bilimlarimizni kengaytirishga olib keladi. 
Induktiv  xulosa  chiqarish  bilvosita  xulosa  chiqarish  hisoblanadi,  ya‘ni  uning  asoslari  ikkita  va  undan  ortiq 
mulohazalardan  tashkil  topgan  bo‘ladi.  Ular,  odatda,  yakka  predmet  yoki  predmetlar  sinfining  bir  qismini  ifoda 
qiladilar. Xulosada esa, bir mantiqiy sinfga mansub predmetlarning barchasiga nisbatan umumiy hukm tarzidagi fikr 
hosil qilinadi. 
Demak,  induktiv  xulosa  chiqarishda  yakkalik,  juz‘iylik  va  umumiylikning  dialektik  aloqasini  kuzatamiz. 
Ayrim faktlarni ifodalaydigan, juz‘iy xarakterga ega bo‘lgan bilimlar umumiy bilimlarni hosil qilish uchun mantiqiy 
asos bo‘lib xizmat qiladi. Takrorlanib turuvchi turg‘un aloqalar, odatda, predmetlarning muhim zaruriy aloqalaridan 
iborat  bo‘lgani  uchun,  bu  umumiy  bilimlar  qonuniyatlarni  ifoda  qiladilar.  Asoslardagi  yakka  va  juz‘iy  faktlar 
haqidagi bilimlar esa ana shu qonuniyatlarning namoyon bo‘lishini qayd etadilar.  
Induktiv xulosa chiqarishning ikkita turi: to‘liq va to‘liqsiz indukstiyalar farq qilinadi. 
To‘liq  indukstiya  induktiv  xulosa  chiqarishning  shunday  turiki,  unda  birorta  belgining  ma‘lum  bir  sinfga 
mansub har bir predmetga  xosligini aniqlash asosida, shu belgining berilgan  sinf predmetlari uchun  umumiy belgi 
ekanligi haqida xulosa chiqariladi. 
To‘liq  indukstiya  predmetlarning  kichik  sinfiga,  elementlari  yaqqol  ko‘zga  tashlanib  turadigan,  miqdor 
jihatdan cheklangan yopiq sistemalarga nisbatan xulosa chiqarishda ishlatiladi. Masalan, Quyosh tizimiga kiruvchi 
planetalar, NATOga a‘zo davlatlar, birorta shaharda joylashgan korxonalar va shu kabilar haqida xulosalarni to‘liq 
indukstiya  yo‘li  bilan  olish  mumkin.  Xususan,  Quyosh  tizimiga  kiruvchi  planetalar  harakatining  yo‘nalishi  soat 
strelkasi harakati yo‘nalishiga teskari ekanligi haqidagi xulosa aynan ana shu usul yordamida hosil qilinadi. To‘liq 
indukstiyada muhokamaning qurilish shakli quyidagi ko‘rinishga ega: 
S1 predmeti R belgiga ega. 
S2 predmeti R belgiga ega. 
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 
Sn predmeti R belgiga ega. 
Faqat S1, S2,..., Sn largina S 
sinfini tashkil etadi. 
S sinfining har bir predmeti R belgiga ega. 
Simvolik ifodasi esa quyidagicha: 
R (x1) 
R (x2) 
... ... ... 
R (xn) 
ЄS 
   
    

x((xЄS) →(x))  
To‘liq  indukstiya  predmetlarning  kichik  sinfi  haqida  empirik  materiallarni  umumlashtirish  yo‘li  bilan 
xulosaviy bilim olishning samarali vositasi bo‘lib, xulosasi aniq bo‘lishi bilan ajralib turadi. 
To‘liqsiz  indukstiya  shunday  ehtimoliy  xulosa  chiqarish  turiki,  unda  birorta  belgining  bir  mantiqiy  sinfga 
tegishli  predmetlarning  bir  qismiga  (bir  nechtasiga)  xosligini  (yoki  xos  emasligini)  aniqlash  asosida  shu  belgining 
berilgan sinfga mansub barcha predmetlarga xosligi (xos emasligi) haqida xulosa chiqariladi. 
To‘liqsiz  indukstiyada  fikrimiz,  xuddi  to‘liq  indukstiyadagidek,  juz‘iylikdan  (yakkalikdan)  umumiylikka, 
kamroq  umumiylashgan  bilimdan  ko‘proq  umumiylashgan  bilimga  qarab  harakat  qiladi.  Lekin  unda,  to‘liq 
indukstiyadan  farqli  o‘laroq,  xulosa  kuzatish,  tajriba  davomida  qayd  etilmagan,  o‘rganilmagan  predmetlarga  ham 
tegishli bo‘ladi. To‘liqsiz indukstiyaning evristik mohiyati aynan ana shundadir. 
To‘liqsiz indukstiyada fikrimiz quyidagi shaklda quriladi: 
S1 predmeti P belgiga ega. 
S2 predmeti P belgiga ega. 
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 
Sn predmeti P belgiga ega. 
S1, S2,..., Sn predmetlari C sinfiga tegishli. 
 
Ehtimol, S sinfining har bir predmeti R belgiga egadir. 
 
Bu shaklni simvolik ko‘rinishda quyidagicha yozish mumkin: 
   
 
 
R (x1) 
   
 
 
R (x2) 
   
 
 
... ... ... 
   
 
 
R (xn) 
                           x1, x2,..., xn... ЄC   
   
                  
 
x ((xЄS) →R(x)) 
Xulosa yuqoridagidek o‘qiladi, ya‘ni: «Ehtimol, S sinfining har bir predmeti R belgiga ega bo‘lsa kerak». 

Masalan: 
2 soni 2 ga qoldiqsiz bo‘linadi. 
4 soni 2 ga qoldiqsiz bo‘linadi. 
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 
n soni 2 ga qoldiqsiz bo‘linadi. 
2, 4,..., n... sonlari juft sonlardir. 
Ehtimol, juft sonlarning barchasi 2 ga qoldiqsiz bo‘linsa kerak. 
To‘liqsiz indukstiyada xulosaviy bilimning empirik asosi to‘liq aniqlanmaydi, ana shuning uchun ham undagi 
amalga oshirilgan umumlashtirish to‘liqsiz bo‘ladi. Xususan, unda berilgan mantiqiy sinfga mansub predmetlarning 
barchasi emas, faqat S dan Sn gacha bo‘lgan qismigina o‘rganiladi, xolos. Ana shu o‘rganilgan predmetlarga birorta 
P belgining xosligi (xos emasligi) kuzatilsa, uning o‘rganilayotgan sinfga mansub barcha predmetlarga xosligi (xos 
emasligi) haqida ehtimoliy tarzdagi xulosa chiqariladi.  
Masalan,  tabiatda  gaz  haroratining  o‘zgarishi  uning  hajmining  o‘zgarishiga  olib  kelishi,  jamiyatda  iqtisod 
bilan siyosatning bog‘liqligi, bilishda fakt va qonunning o‘zaro aloqasi zaruriy (muayyan sharoitda, albatta, vujudga 
keladi)  va  umumiy  (muayyan  sharoit  paydo  bo‘lgan  barcha  hollarda  takrorlanadi)  aloqalardan,  borliqda  amal 
qilayotgan qonuniyatlardan iborat. 
Zaruriy  aloqalarning  bir  vaqtning  o‘zida  umumiy  aloqalardan  iborat  bo‘lishi  (predmetlarning  birorta  sinfi, 
to‘plamiga xos bo‘lishi), ularning esa, o‘z  navbatida, yakka, ayrim predmetlarda namoyon bo‘lishi,  ya‘ni ularning 
xususiyatlari sifatida yuzaga chiqishi ilmiy bilish va amaliy muhokama yuritishda birorta mantiqiy sinf haqida unga 
mansub predmetlarning ayrimlarini o‘rganish asosida fikr bildirish mumkinligini anglatadi. 
Haqiqatan ham, kundalik turmushimizda biz ana shunday yo‘l tutamiz. Xususan, paxta, bug‘doy, sut, metall 
prokati, gazlama va shu kabi ommaviy ravishda ishlab chiqariladigan mahsulotlarning katta hajmining sifati haqida 
ulardan olingan kichkina namunalarni tekshirish natijalariga tayangan holda fikr bildiramiz. 
Bunda  ko‘p  hollarda  hosil  qilgan  xulosaviy  fikrlarimiz  haqiqatdan  yoki  haqiqatga  yaqin  fikrdan  iborat 
bo‘ladi. 
O‘z-o‘zidan  ravshanki,  bu  yo‘l  bilan  olingan  xulosalar  hamma  vaqt  ham  to‘g‘ri  bo‘lavermaydi.  Ba‘zan 
chiqarilgan xulosalar xato ham bo‘lishi mumkin. 
Demak,  to‘liqsiz  indukstiya  bo‘yicha  xulosa  chiqarishga  xos  xususiyatlardan  biri  asoslardan  xulosaning 
mantiqan kelib chiqishining kuchsiz bo‘lishidir. 
To‘liqsiz  indukstiya  uchun  xarakterli  bo‘lgan  bu  kamchilikni  «tuzatish»  uchun  bir  qancha  metodologik 
talablarga  rioya  qilish  zarur.  Bu  ma‘lum  bir  darajada  xulosaning  chin  bo‘lishi  ehtimolining  ortishiga  imkoniyat 
yaratadi. Ular quyidagilardan iborat: 
1.Ekstensiv  metoddan  foydalanish,  ya‘ni  o‘rganilayotgan  predmetlar  sonini  oshirish.  Bu  bir  oz  bo‘lsa  ham 
xulosaning  chin  bo‘lishi  ehtimolini  orttiradi.  Lekin  bu  yerda  bir  narsani  hisobga  olish  zarur.  Tajriba  tugal 
bo‘lmagan,  ya‘ni  sinfning  barcha  predmetlari  emas,  faqat  bir  nechtasi  o‘rganiladigan  bir  sharoitda  keyingi 
o‘tkaziladigan  tajribalardan  birida  avvalgi  tajribalar  natijalariga  zid  bo‘lgan  holni  kuzatish  ehtimoldan  xoli  emas. 
Bunda o‘rganilayotgan hodisalar sonini ko‘paytirish yo‘li bilan ko‘zlangan maqsadga erishishga urinish kam samara 
beradi. Tajribani tugal qilishga erishib bo‘lmaydi, chunki bilish ob‘ekti ko‘p hollarda ochiq tizimdan – hodisalar va 
holatlar soni amalda cheksiz bo‘lgan ob‘ektdan iborat bo‘ladi. 
2.Tajriba  natijalarining  sifat  jihatidan  xilma-xil  bo‘lishiga  erishish,  ya‘ni  bir  xil  sharoitda  takrorlanadigan 
belgilarnigina emas, balki turli xil sohalar, holatlarda takrorlanadigan o‘xshash belgilarni ham qayd etish muhimdir. 
3.SHuningdek, tajriba natijalarining kuchli bo‘lishi, «bexosdan» aniqlanishi ham muhim ahamiyatga ega. 
4.Keyingi ikkita metodologik talab to‘liqsiz indukstiyada empirik materiallarni tanlab olishni taqozo etadi. 
Dastlabki  empirik  materiallarni  kuzatish  va  tajriba  natijalarini  tanlab  olish  usuliga  ko‘ra  to‘liqsiz 
indukstiyaning ikkita turi: sanash orqali to‘liqsiz indukstiya (enumerativ indukstiya) va istisno qilish orqali to‘liqsiz 
indukstiya (eliminativ indukstiya) ajratilishi mumkin. 
Sanash  orqali  to‘liqsiz  indukstiya  yoki  ommabop  indukstiya  (enumerativ  indukstiya)  induktiv  yo‘l  bilan 
umumlashtirishning  shunday  turiki,  unda  bir  sinfga  mansub  predmetlarning  bir  qanchasida  birorta  belgining 
takrorlanishini  kuzatish  asosida,  uning  shu  sinfga  kiruvchi  barcha  predmetlarga  xosligi  haqida  ehtimoliy  tarzdagi 
xulosa chiqariladi. 
Sanash  orqali  to‘liqsiz  indukstiyaning  ob‘ektiv  asosini  insonlarning  ko‘p  yillik  hayotiy  faoliyati,  avloddan 
avlodga o‘tib kelayotgan turmush tajribalari natijalari tashkil etadi. Masalan, yoz juda issiq kelganda, qishda qattiq 
sovuq  bo‘lishi  mumkinligi,  qaldirg‘ochlarning  janub  tomonga  uchib  ketayotgani  havoning  soviy  boshlaganini 
bildirishi va shu kabi xulosalar insonlarning ob-havoni uzoq yillar davomida kuzatishining natijasidan iborat. 
Kishilarning  kundalik  hayotiy  tajribasiga  asoslangani,  sog‘lom  aql  yuritishga  xos  xususiyatlarni  o‘zida 
mujassamlantirgani uchun ham xulosa chiqarishning bu usulini ommabop indukstiya deb atashadi. 
Ommabop  indukstiyaning  muhim  xislatlaridan  biri  kuzatilayotgan  hollarga  zid  bo‘lgan  holning  yo‘qligiga 
ishonch hosil qilishdir. YA‘ni bunda  birorta  belgining berilgan sinf predmetlarining bir  nechtasida  takrorlanishini 
qayd  etish  bilan  cheklanmasdan,  ularga  zid  bo‘lgan  holning  yo‘qligi  ham  aniqlanadi.  Bu,  odatda,  ommabop 
indukstiya asosida  qat‘iy  xulosaga  kelishdan oldin  «SHoshmay  tur-chi,  qani,  yana  bir tekshirib ko‘raylik!» degan 
fikrga  suyanib  ish  qilishga  undaydi,  «Etti  o‘lchab,  bir  kesish»ga  chaqiradi.  Ana  shuning  uchun  ham  ommabop 
indukstiyani xalq donishmandligining namoyon bo‘lishi turlaridan biri, deb aytish mumkin. 
Ilmiy indukstiya 

Ilmiy indukstiya ehtimoliy xulosa chiqarishning shunday turiki, uning asoslarida birorta belgining bir sinfga 
mansub  predmetlarning  bir  qanchasida  takrorlanishi  qayd  etilishi  bilan  bir  qatorda,  u  belgining  sababiy  aloqasi 
haqida ham ma‘lumot mujassamlashgan bo‘ladi va ular xulosada berilgan predmetlar sinfiga nisbatan hosil qilingan 
fikrda o‘z aksini topadi. 
Ommabop  indukstiyadan  farqli  o‘laroq,  ilmiy  indukstiyada  bir  sinfga  mansub  predmetlarda  takrorlanuvchi 
belgi  shunchaki  qayd  etilib  qolmasdan,  balki  u  haqida  to‘laroq  ma‘lumotga  ega  bo‘lish,  uning  mavjud  bo‘lishi 
sababini  aniqlash  uchun  predmetning  boshqa  belgilari  bilan  bo‘lgan  aloqalari,  xususan,  sababiy  bog‘lanishlari 
o‘rganiladi.  Ana  shuning  uchun  ham,  ya‘ni  hodisalarning  sababini  aniqlashga,  ularni  ifoda  etuvchi  qonunlarni 
ochishga qaratilgani uchun ham to‘liqsiz indukstiyaning bu turi ilmiy indukstiya deb ataladi. 
Ma‘lumki,ilmiy  bilish,  fanning  bosh  maqsadi  o‘rganilayotgan  ob‘ektni  tavsiflaydigan  qonunlarni  ochish 
orqali  uning  (ob‘ektning)  tabiatini,  mohiyatini  tushuntirishdan  iborat. Bu  esa,  birinchi  navbatda,  hodisaning  (yoki 
uning belgisining) mavjud bo‘lish sababini aniqlashni taqozo etadi. 
SHuni  aytish  kerakki,  sababiy  aloqadorlik  hodisalar  o‘rtasidagi  umumiy  bog‘lanishlarning  boshqa  turlari 
(masalan,  tarkibiy,  funkstional,  genetik  bog‘lanishlar)  kabi  hodisalarning  tabiatini  belgilaydi.  Ana  shuning  uchun 
ham  sababiy  aloqadorlikni  o‘rganish  hodisalarning  mohiyatini  tushunish,  turli  jarayonlarni  oldindan  ko‘rish, 
Yangiliklar yaratish imkonini beradi. 
Sababiy aloqadorlikni aniqlash ancha murakkab ish, chunki u borliqda yuqorida qayd etib o‘tilgan hodisalar 
o‘rtasidagi  umumiy  aloqadorlikning  boshqa  turlari  bilan  birgalikda  mavjud.  Uni  ilmiy  bilishda  «toza»  holda 
ajratishga  hamma  vaqt  ham  osonlikcha  erishib  bo‘lmaydi.  Buning  uchun  sababiy  aloqadorlikning  tabiatini, 
xususiyatlarini yaxshi bilish kerak. 
Sababiyat  (kauzallik)  ikki  hodisa  o‘rtasidagi  zaruriy  aloqa  bo‘lib,  muayyan  sharoitda  ulardan  biri  (sabab 
hodisa) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqaradi. Uning muhim xususiyatlari quyidagilar: 1) aloqaning umumiyligi; 
2)  vaqtdagi  izchilligi,  birin-ketinligi;  3)  aloqaning  zaruriyligi;  4)  sabab  va  oqibatning  bir  ma‘noli  bog‘lanishda 
bo‘lishi. 
1. Sababiy  aloqalarning  umumiyligi  deganda,  olamda  hech  bir  hodisaning  sababsiz  mavjud  bo‘la  olmasligi 
tushuniladi.  U  har  qanday  hodisaning  o‘z  holicha,  boshqa  hodisalardan  mustaqil  holda  vujudga  kela  olmasligini, 
boshqa  hodisalar  bilan  bevosita  yoki  bilvosita  bog‘lanib  ketganini,  turli  xil  hodisalar  ta‘sirida  paydo  bo‘lishi, 
o‘zgarishi,  yo‘q  bo‘lishi  hamda,  o‘z  navbatida,  boshqa  hodisalarga  ta‘sir  o‘tkazishini  bildiradi.  Borliqdagi  har  bir 
hodisa o‘z sababiga ega bo‘lib, uni ertami yoki kechmi bilib olish mumkin. 
Turli xil aloqalar, mavjud holatlar orasida noma‘lum bo‘lib qolayotgan sabab-hodisani topish uchun boshqa 
omillar, xususan, sababiy aloqada bo‘lgan hodisalarning vaqtdagi ketma-ketligi, izchilligi hisobga olinishi zarur. 
2. Sababiy  aloqadorlikda  bo‘lgan  hodisalarning  vaqtdagi  birin-ketinligi  deganda,  sabab-hodisaning  oqibat 
(natija)  hodisadan  doimo  oldin  kelishi  nazarda  tutiladi.  Sabab-hodisa  bilan  oqibat-hodisaning  ro‘y  berishi  orasida 
turli  muddat  o‘tishi  mumkin.  Ba‘zan  oqibat  (natija)–sabab-hodisadan  bir  zumdan  keyin  paydo  bo‘lishi  mumkin. 
Masalan,  o‘qning  otilishi  bilan  u  tekkan  ob‘ektning  zararlanishi  o‘rtasida  o‘tadigan  vaqt  juda  qisqa,  organizmga 
tushgan  mikrob  bilan  u  qo‘zg‘aydigan  kasallikning  vujudga  kelishi  o‘rtasida  o‘tadigan  vaqt  uzoqroq  (bir  qancha 
daqiqa,  soat,  kun)  bo‘ladi.  Sababiy  aloqadorlik  ijtimoiy  hayotda  (masalan,  kishilarning  huquqiy  ongi  bilan  uni 
shakllantirishga  yo‘naltirilgan  xatti-harakatlar),  geologiyada  (masalan,  ma‘lum  bir  jarayonlar  ta‘sirida  tog‘larning 
paydo bo‘lishi) va boshqa shu kabi sohalarda ancha ko‘p vaqt davomida amalga oshadi. 
Sabab-hodisa oqibat-hodisadan avval keladigan bo‘lgani uchun, u bilishda doimo oqibatdan oldin keladigan 
hodisalar  orasidan  qidiriladi.  Bunda  oqibat  bilan  bir  vaqtda  yoki  undan  keyin  keladigan  hodisalar  istisno 
(eliminastiya) qilinadi, ya‘ni chiqarib tashlanadi. 
Sabab  va  oqibatning  vaqtdagi  izchilligi,  birin-ketinligi  hodisalar  o‘rtasidagi  sababiy  aloqadorlikni 
aniqlashning  zaruriy  sharti,  lekin  o‘z  holicha  ko‘zlangan  maqsadga  erishish  uchun  yetarli  emas.  Oldinma-ketin 
kelgan hodisalarning hammasi ham sababiy aloqadorlikda bo‘lavermaydi. Bu holat hisobga olinmasa, «undan keyin, 
demak,  shu  sababga  ko‘ra»,  deb  ataladigan  xato  (lotincha  –  post  noc,  ergo  propter  noc)  ro‘y  beradi.  Masalan, 
chaqmoq  chaqish  hodisasi  momaqaldiroqdan  avval  keladi.  Avval  kishilar  chaqmoq  chaqishni  momaqaldiroqning 
sababi deb tushunganlar, vaholanki haqiqatda bunday emas. Momaqaldiroqning chaqmoqdan keyin kelishiga sabab 
tovush  tezligining  yorug‘lik  tezligidan  kamroq  bo‘lishidir.  Aslida  esa  ular  bir  vaqtda  vujudga  keladi.  Xuddi  shu 
singari,  jinoyat  sodir  bo‘lishidan  avval  u  sodir  etilgan  joyda  bo‘lgan  kishilarning  hammasi  ham  jinoyatchi 
bo‘lavermaydi. 
3. Sababiy  aloqadorlikning  zaruriyligi  oqibatning  faqat  uni  vujudga  keltiradigan  sababning  mavjud 
bo‘lganidagina paydo bo‘lishini anglatadi. Sabab-hodisaning yo‘qligi oqibat-hodisaning ham yuzaga chiqmasligini 
bildiradi. Ana shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni aniqlashda oqibatdan avval keladigan hodisalardan oqibat-
hodisani keltirib chiqarmaydiganlari olib tashlanadi, ya‘ni eliminastiya qilinadi. 
4. Sababiyatning  bir  ma‘noli  aloqadorlik  ekanligi  muayyan  sababning  o‘ziga  muvofiq  keladigan  muayyan 
oqibatni  keltirib  chiqarishini  ifoda  etadi.  Buni  sabab  va  oqibat  o‘rtasidagi  aloqadorlikdagi  simmetriyaning 
mavjudligi,  ya‘ni  sabab-hodisaning  o‘zgarishining  oqibat-hodisaning  o‘zgarishiga  olib  kelishi  tasdiqlaydi. 
Sababiyatning  bu  xususiyati  uni  aniqlash  jarayonida  faqat  o‘zaro  birgalikda  o‘zgaruvchi  hodisalarni  olib  qolib, 
qolganlarini chiqarib yuborishga undaydi. 
Sababiy aloqadorlikning biz ko‘rib chiqqan xususiyatlarini hisobga olish uni aniqlashni osonlashtiradi. 
Sababiy  aloqadorlik  murakkab  strukturaga  ega.  Xususan,  sabab-hodisa  turli  xil  sharoitlarda  turli  oqibatlarni 
keltirib chiqarishi (masalan, havo namligining yuqoriligi turli xil kasalliklarning sababi bo‘lishi) yoki aksincha, bir 

oqibat turli sharoitlarda har xil sabablar ta‘sirida paydo bo‘lishi (badan haroratining ko‘tarilishi tumovning, buyrak 
kasalligining, ichak kasalligining va shu kabilarning oqibati bo‘lishi) mumkin. 
Ana  shuning  uchun  ham  sababiy  aloqadorlikni  aniqlash  empirik  tadqiqotlar  natijalarini  samarali  tahlil 
qilishga  imkon  beruvchi  prinstiplarni  qo‘llashni  taqozo  etadi.  Ular  sababiy  aloqadorlikda  bo‘lgan  hodisalarni 
ularning borliqdagi tabiiy  mavjud bo‘lish sharoitidan  «ajratib olib»,  maxsus bilish sharoitlarida o‘rganishga imkon 
beradi. Xususan: 
1. Oqibatdan  avval  kelgan  hodisa  murakkab  tarkibga  ega,  u  a, b, c, d  va  hokazo  holatlardan  tashkil  topgan, 
deb hisoblanadi. 
2. Mazkur  holatlarning  har  biri  mustaqil  holda  mavjud  va  boshqalari  bilan  o‘zaro  ta‘sirda  bo‘lmaydi,  deb 
qaraladi. 
3. Qayd etilgan holatlar mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlarning tugal to‘plami, deb olinadi. 
Bu prinstiplar bilan bir qatorda sababiy aloqadorlikni aniqlashning boshqa bir qancha metodlari ham mavjud. 
Ular mantiqda ilmiy indukstiya metodlari deb yuritiladi. 
Ilmiy indukstiya metodlari 
O‘xshashlik  metodi.  Unda  o‘rganilayotgan  hodisaning  sababi  haqidagi  xulosa  shu  hodisaning  bir  qancha 
kuzatilayotgan hollarini solishtirish, ularning o‘xshash tomonini aniqlash asosida hosil qilinadi. Masalan, kimyoviy 
tarkibi, zichligi, og‘irligi,  kattaligi turlicha bo‘lgan mayatniklar uzunligi bir xil sterjenlarga  – ilgaklarga ilintirilib, 
harakatga  keltirilganda,  bir  xil  tebranish  davriga  ega  bo‘lgan.  Bunda  hodisaning  vujudga  kelishi  kuzatilayotgan 
barcha  hollarda  undan  avval  kelayotgan  holatlarning  faqat  bittasigina  takrorlanadi.  Ana  shunga  tayanib,  mazkur 
takrorlanuvchi  holat  kuzatilayotgan  hodisaning  vujudga  kelishining  sababi  bo‘lsa  kerak,  degan  tarzda  ehtimoliy 
xulosa chiqariladi. 
O‘xshashlik metodi bo‘yicha muhokama yuritish shakli quyidagi ko‘rinishga ega: 
Hollar 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar 
Hodisa 
1 
AVS 
d 
2 
DEV 
d 
3 
VSD 
d 
           Ehtimol, V holat d hodisaning sababidir. 
Demak, o‘xshashlik metodining mohiyatini quyidagicha ifodalasa bo‘ladi: 
Agar  hodisaning  kuzatilayotgan  hollari  uchun  faqat  bitta  holatgina  umumiy  bo‘lsa,  ana  shu  holat  mazkur 
hodisaning sababidir. 
O‘xshashlik metodining amalga oshish mexanizmi quyidagi mantiqiy amallarni ishlatishni o‘z ichiga oladi. 
Birinchidan, o‘rganilayotgan hodisaning taxminiy sabablari haqida ma‘lumotlar to‘planadi. Bizning shaklda 
bu A, V, S, D, Ye holatlari d hodisasidan avval kelib, uning  paydo bo‘lishiga sabab bo‘luvchi holatlar sifatida olib 
qaralgan. Uni «A yoki V  yoki S yoki D yoki Ye d hodisasini keltirib chiqaradi» shaklidagi diz‘yunktiv hukm deb 
qabul qilsak bo‘ladi. 
Ikkinchidan,  mavjud  holatlar  ichidan  kuzatilayotgan  hodisa  bilan  zaruriy  ravishda  bog‘lanmagan,  sababiy 
aloqadorlikka  xos belgilarga  ega  bo‘lmagan holatlar chiqarib  yuboriladi.  YUqoridagi  sxemada  d  hodisasi birinchi 
holda D va Ye holatlari, ikkinchi holda A va S holatlari, uchinchi holda A va Ye holotlari bo‘lmaganda ham vujudga 
kelyapti. Ana shuning uchun ular zaruriy ravishda bog‘lanmagan va demak, uning sababi bo‘la olmaydigan holatlar 
sifatida muhokamadan chiqarib yuborilishi kerak. Uni, «A ham S ham D ham Ye ham d hodisasining sababi emas», 
degan ko‘rinishdagi inkor hukmdan iborat, deb olishimiz mumkin. 
Bu amaldan keyin hodisaning asl sababi bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlar doirasi qisqaradi. 
Uchinchidan,  barcha  hollar  uchun  o‘xshash  bo‘lgan,  hammasida  turg‘un  ravishda  takrorlanadigan  holat 
ajratib olinadi. Bizning shaklda  u V  holatidan iborat. 
Aynan  ana  shu  holat    kuzatilgan  hollarda  boshqa  o‘xshash  holatlar  bo‘lmagani  uchun,  hodisaning  sababi 
bo‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi. 
YUqorida  sodir  etilgan  mantiqiy  amallar  natijalarini  to‘plab,  tartibga  solsak,  yuritilgan  muhokamaning 
umumiy shakli ayiruvchi-qat‘iy sillogizmning tasdiq-inkor (tollendo ponens) modusi shaklida ekanligini ko‘ramiz: 
A yoki V yoki S yoki D yoki Ye d hodisasini keltirib chiqaradi. 
A ham S ham D ham Ye ham d hodisasining sababi emas. 
Ehtimol, V  holat d hodisaning sababidir. 
SHuni aytish kerakki, o‘xshashlik metodidan foydalanib hosil qilingan xulosaning asoslanganlik darajasi ko‘p 
omillarga,  xususan,  kuzatish  va  eksperiment  o‘tkazilayotgan  sharoitlarning  xilma-xilligi,  ko‘rib  chiqilayotgan 
hollarning miqdori va shu kabilarga bog‘liq. Agar o‘xshash holat kuzatilayotgan hollar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, u 
holat  turli  xil  sharoitlarda  har  xil  boshqa  holatlar  bilan  turlicha  komplekslarda  olinsa,  uning  vujudga  kelayotgan 
hodisaning sababi bo‘lish ehtimoli ortadi. 
Lekin  shunga  qaramasdan  bu  metod  vositasida  olingan  xulosaning  chinligi  ehtimoliy  xarakterga  egaligicha 
qolaveradi. 
Tafovut  metodi.  Bu  metod  faqat  ikki  holatda,    ya‘ni  hodisaning  vujudga  kelgan  va  kelmagan  hollarini 
taqqoslash asosida hodisaning sababini aniqlash usuli bo‘lib, unda mavjud hollar bir-biridan faqat bitta holati bilan 
farq qiladi: birida u yo‘q, ikkinchisida – bor va faqat ana shu holat bor holdagina hodisa yuzaga keladi. Ana shuning 
uchun ham mazkur holat kuzatilayotgan hodisaning sababi bo‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi, ya‘ni ehtimoliy xulosa 
hosil qilinadi. Uning sxemasi quyidagicha: 

 
Holl
ar 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar 
Hodisalar 
1 
ASD 
- 
2 
AVSD 
d 
Ehtimol, V holat d hodisaning sababidir. 
Tafovut  metodidan bilishning turli xil sohalarida keng foydalaniladi. Masalan,  yaxshi ishlayotgan va  yaxshi 
ishlamayotgan  korxonalar  solishtirilib,  korxonaning  yaxshi  ishlamasligi  sababi  aniqlanadi.  Medistinada  esa  ikkita 
hayvonlar  guruhi  –  eksperiment  o‘tkazilayotgan  va  nazorat  qiluvchi  guruhlar  qiyos  qilinib,  eksperiment 
o‘tkazilayotgan  guruhda  sinalgan preparatning samaradorlik darajasi aniqlanishi  mumkin. Bunda  har ikkala  guruh 
bir xil sharoitda saqlanib (A, S, D), eksperiment davomida bittasiga V holati qo‘shiladi. Bu esa avvalgi holda yo‘q 
bo‘lgan  d  hodisasining  vujudga  kelishiga  sababchi  bo‘ladi.  Ana  shunga  asoslanib,  «V  holati  d  hodisaning  sababi 
bo‘lishi mumkin», degan xulosaga kelinadi. 
Demak, tafovut metodiga muvofiq, hodisa vujudga kelayotgan va vujudga kelmayotgan hollar ulardan avval 
kelayotgan holatlarning bittasidagina farq qilib, qolganlarida o‘xshash bo‘lsa, ana shu bitta holat kuzatilayotgan 
hodisaning sababidir. 
Yo‘ldosh o‘zgarishlar metodi.  
Yo‘ldosh  o‘zgarishlar  metodiga  muvofiq,  bir  holatning  o‘zgarishi  hodisaning  o‘zgarishiga  ham  olib  kelsa, 
shu holot kuzatilayotgan hodisa o‘zgarishining sababidir. 
Yo‘ldosh o‘zgarishlar metodi yordamida juda ko‘p qonunlar, shu jumladan, fizikadagi gazning harorati bilan 
uning zichligi, tortishish kuchi bilan masofa, iqtisodiyotdagi talab va taklif o‘rtasidagi bog‘lanishlar va shu kabilar 
o‘rganiladi. 
Hodisadan avval kelayotgan holatlarni A, V, S lar bilan, bu holatlarning o‘zgarishi darajasini 1,2,..., n bilan, 
hodisani d bilan belgilasak, yo‘ldosh o‘zgarishlar metodida muhokama jarayonining quyidagi shakl bo‘yicha amalga 
oshishini ko‘ramiz: 
Holla
r 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar 
Hodisalar 
1 
AVS1 
D1 
2 
AVS2 
D2 
 
 
.... 
N 
AVS n 
dn 
Ehtimol, S holat d hodisaning sababidir. 
Masalan, Quyoshning dastlabki holotdagi aktivligi  S1 ga teng bo‘lganda, Yerda radiastiya darajasini d1 deb 
olsak,  Quyosh  aktivligining  S2   darajasiga  ko‘tarilishi  Yerdagi  radiastiya  darajasining  ham  d2 gacha  ko‘tarilishiga 
olib keladi.Yo‘ldosh o‘zgarishlar metodining qo‘llanishi ma‘lum bir shart sharoitlarga rioya qilishni taqazo etadi.  
Birinchidan,  o‘rganilayotgan  hodisaning  sababi  bo‘lishi  mumkin  deb  ehtimol  qilingan  holotlar  aniqlanishi 
kerak.  Bu  holatlarni  A,  V,  S  lar  deb  hisoblasak,  «A  yoki  V  yoki  S  holat  d  hodisasini  keltirib  chiqaradi»,  degan 
ayiruvchi hukm ko‘rinishidagi fikr hosil bo‘ladi. 
Ikkinchidan,  yuqoridagi  holatlar  ichidan  sababiy  aloqadorlikning  bir  ma‘noli  bo‘lishi  xususiyatiga  ega 
bo‘lishi,  ya‘ni  konkret  holatning  o‘zgarishi  hodisadagi  konkret  o‘zgarishga  olib  kelishi  shartiga  muvofiq 
kelmaydiganlari  chiqarib  yuborilishi  (eliminastiya  qilinishi)  zarur.  Yuqoridagi  shaklda  A  va  V  holatlari  aynan 
shunday bo‘lib, ular muhokama jarayonidan chiqarib yuborilishi kerak. 
Uchinchidan,  eliminastiyadan  keyin  qolgan  yagona  holat  ajratib  olinib,  uning  o‘zgarishi  hodisaning 
o‘zgarishiga  sababdir,  degan  xulosaga  kelinadi.  Bizning  shaklda  bunday  holat  S  bo‘lib,  uning  S1 dan  Sngacha 
bo‘lgan o‘zgarish intensivligi hodisaning d1dan dngacha bo‘lgan o‘zgarishi intensivligi bilan birgalikda kechayapti. 
Yo‘ldosh o‘zgarishlar to‘g‘ri va teskari yo‘nalishlarga (proporstionallikka) ega bo‘lishi mumkin. 
To‘g‘ri  yo‘nalishdagi  (proporstionallikdagi)  bog‘lanish  deganda,  hodisadan  avval  keladigan  holatning 
o‘zgarish intensivligining ortishi hodisaning o‘zgarishi intensivligining ortishiga olib keladigan aloqadorlik nazarda 
tutiladi. Masalan, Quyoshdagi dog‘ning kattalashishi magnit bo‘ronining kuchayishiga olib keladi. 
Teskari  yo‘nalishdagi  (proporstionallikdagi)  bog‘lanish  deganda  esa,  hodisadan  avval  kelayotgan  holatning 
intensivligining  ortishi  hodisaning  o‘zgarish  intensivligining  kamayishiga  olib  keladigan  aloqadorlik  tushuniladi. 
Masalan, tushunchaning hajmi kengaytirilganda, uning mazmuni torayadi. 
Qoldiqlar  metodi.  Bu  metod  tatbiq  etiladigan  ob‘ekt  murakkab  hodisadan  iborat  bo‘lib,  bittasidan  boshqa 
qismlarining  sabablari  aniq  bo‘lganda,  ana  shu  qolgan  qismni  vujudga  keltiruvchi  sababni  topish  maqsadida 
qo‘llaniladi. Uning muhokama yuritish jarayonida amal qilish shakli quyidagicha: 
 
Holl
ar 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar 
Hodisalar 
1 
AV 
xy 
2 
AVS 
xyz 
Ehtimol, S holat z ning sababidir. 

Qoldiqlar metodini qo‘llash natijasida geliy, rubidiy kabi kimyoviy elementlar, Neptun planetasi topilgan va 
boshqa turli sohaga oid ko‘p hodisalar aniqlangan. 
Bu  metodni  qo‘llaganda  muhokama  yuritish  jarayonining  qanday  kechishini  Neptun  planetasining  kashf 
etilishi misolida ko‘rib chiqamiz. Uran planetasining harakatini kuzatar ekanlar, olimlar uning hisoblab chiqilgandan 
ko‘proq  miqdorda  og‘ishgan  orbita  bo‘ylab  harakat  qilishini  qayd  etganlar.  Ma‘lumki,  planetaning  og‘ishish 
miqdorining  bir  qismi  unga  shu  paytgacha  ma‘lum  bo‘lgan  planetalarning  ta‘sir  o‘tkazishi  bilan  bog‘liq.  Qolgan 
qismining esa boshqa bir kuch ta‘sirida bo‘layotganini bu yerda tushunib olish qiyin emas. Olimlar, shu paytgacha 
noma‘lum planeta mavjud bo‘lib, ana shuning ta‘sirida Uran planetasining og‘ishish miqdori ko‘payayotgan bo‘lsa 
kerak, degan taxminiy fikr bildirishgan. Oradan ma‘lum bir vaqt o‘tgandan keyin Levere hisoblash yo‘li bilan Yangi 
planetaning – Neptunning joylashishini aytib beradi. Nihoyat, I. Galle 1846  yili Yangi qurilgan teleskop yordamida 
uni osmon sferasidan topadi. 
Agar Uran planetasiga ta‘sir etuvchi planetalarni A, V, S lar, Uran planetasining umumiy og‘ishish miqdorini 
tashkil etuvchi qismlarini a, v, s, d bilan belgilagan holda, og‘ishishning a miqdorini — A planetasi, v miqdorini — 
V  planetasi,  s  miqdorini  –  S  planetasi  ta‘siri  bilan  bog‘lasak,  unda  d  miqdori  «Qandaydir  noma‘lum  X  planetasi 
mavjud  bo‘lib,  ana  shuning  ta‘sirida  vujudga  kelsa  kerak»,  degan  xulosani  hosil  qiluvchi  muhokamaning  amalga 
oshayotganini ko‘ramiz. 
Uning formulasi quyidagicha bo‘ladi: 
A, V, S lar a, v, s, d larni keltirib chiqaradi. 
A a ni keltirib chiqaradi. 
V v ni keltirib chiqaradi. 
S s ni keltirib chiqaradi. 
Ehtimol, qandaydir X mavjud bo‘lib, u d ni keltirib chiqarayotgan bo‘lsa kerak. 
Demak,  qoldiqlar  metodi  mohiyatini  shunday  ifodalash  mumkin:  agar  o‘rganilayotgan  murakkab  hodisani 
tashkil etuvchi hodisaning (yoki hodisa qismining) bitta holatdan boshqa holatlar bilan aloqasi zaruriy tavsifga ega 
bo‘lmasa, ana shu qoldiq holat mazkur hodisaning (hodisa qismining) sababi bo‘lishi mumkin. 
Ilmiy  indukstiyaning  boshqa  metodlari  singari  qoldiqlar  metodi  ham  ehtimoliy  bilim  olish  vositasi 
hisoblanadi.  
SHunday  qilib,  sababiy  aloqadorlikni  aniqlashning  biz  ko‘rib  chiqqan  induktiv  metodlari  o‘z  mantiqiy 
tarkibiga  ko‘ra  yetarli  darajadagi  murakkab  muhokama  yuritish  usullari  bo‘lib,  ularda  induktiv  umumlashtirish 
deduktiv  xulosa  chiqarish  ishtirokida  amalga  oshadi.  Xususan,  dedukstiya  tasodifiy  holatlarni  muhokama 
jarayonidan  chiqarib  tashlash  (eliminastiya  qilish)  yo‘li  bilan  (ayiruvchi-qat‘iy  sillogizmning  tollendo  ponens 
modusi  asosida)  induktiv  umumlashtirish  yo‘nalishini  belgilashga,  uning  xulosasining  asoslanganlik,  ishonchlilik 
darajasining ortishiga hizmat qiladi. 
Statistik umumlashtirish 
U  to‘liqsiz  indukstiyaning  alohida  bir  turi  bo‘lib,  ilmiy  indukstiya  singari,  xulosa  chiqarishda  eliminastiya 
qilish usuliga, ya‘ni keraksiz holatlarni muhokamadan chiqarib tashlash yo‘li bilan kerakli holatlarni ajratib olishga 
asoslanadi. U ommaviy tusga ega, keng ko‘lamda sodir bo‘ladigan hodisalarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Masalan, u 
iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarini o‘rganish, tug‘ilish va o‘lish haqidagi ma‘lumotlarni to‘plash, tahlil qilish va 
shu kabi hollarda muvaffaqiyatli qo‘llaniladi. 
Ommaviy  tusdagi  hodisalarni  o‘rganish  tasodifiy  belgilar,  ularning  mavjud  hodisalarda  takrorlanishi, 
ko‘lamini aniqlashga yordam beradi va shu tariqa sababiy aloqalarni o‘rnatishni osonlashtiradi. 
Statistik  umumlashtirish  ko‘proq ommaviy  tusdagi  hodisalarning  miqdoriga  tegishli  ma‘lumotlarni  to‘plash 
va  tahlil  qilish,  umumlashtirish  bilan  bog‘liq.  Bunday  miqdoriy  ma‘lumotlar  hodisalar  taraqqiyotining  nisbatan 
turg‘un  tendenstiyalarini  o‘zida  ifoda  qilgani  holda,  ularning  taraqqiyot  yo‘nalishlarini  belgilashga,  strategik  va 
taktik ahamiyatga molik vazifalarni hal etishni tashkil qilishga yordam beradi. Masalan, u aholiga xizmat ko‘rsatish, 
turli  xil  kasalliklarning  tarqalishi,  qonunbuzarlik  kabi  hodisalarning  oldini  olish  maqsadida  profilaktika  ishlarini 
amalga oshirishga imkon beradi. 
Ommaviy tusdagi hodisalar haqida ularni yoppasiga qarab chiqish yo‘li bilan emas, balki ayrimlarini tanlab 
olib o‘rganish asosida, ularga xos bo‘lgan turg‘un belgilar, aloqalar, qonuniyatlarni mantiqan butun sinfga ko‘chirish 
orqali xulosalar hosil qilinadi. Xulosa chiqarish bunda statistik umumlashtirish tarzida sodir bo‘ladi. 
Statistik  umumlashtirish  –  to‘liqsiz  indukstiya  bo‘yicha  xulosa  chiqarishdan  iborat  bo‘lib,  unda  asoslarda 
o‘rganilayotgan hodisalar guruhida — namunada muayyan belgining chastotasi haqidagi miqdoriy axborot xulosada 
shu jinsdagi hodisalarning butun sinfiga ko‘chiriladi. 
Statistik  umumlashtirishda  asosda  qayd  etilgan  miqdoriy  ma‘lumot  o‘z  ichiga  quyidagilarni  oladi:  1) 
ommaviy  tusdagi  hodisalarning  o‘rganilayotgan  guruhi  (namuna)ni  tashkil  etuvchi  hollarning  umumiy  soni;  2) 
tadqiqotchini qiziqtirayotgan belgining takrorlanayotgan hollari soni; 3) shu belgining paydo bo‘lish chastotasi. 
Statistik umumlashtirishning amalga oshish shaklini qurish uchun quyidagi shartli belgilardan foydalanamiz: 
S  –  tadqiq  etilayotgan  hodisalar  guruhi  yoki  namuna;  R  –  tadqiqotchini  qiziqtirayotgan  belgi;  n  –  kuzatilayotgan 
hollarning  (namuna  elementlarining)  umumiy  soni;  m-r  belgisi  xos  bo‘lgan  hodisalar  (hollar)  soni;  f  (p)  –  r 
belgisining  chastotasi;  K  –  populyastiya,  ya‘ni  ommaviy  tusdagi  hodisalarning  butun  sinfi  (belgi  chastotasi 
yoyiladigan hodisalar sinfi). 

S – namunada r belgisining paydo bo‘lishi chastotasi 
n
m
ga teng. Uni f(p)=
n
m
 ko‘rinishda yozish mumkin. 
Masalan, avtomobil avariyalarining 100  tadan 17  tasini haydovchining mast holatda avtomobilni boshqarishi 
keltirib  chiqaradi,  deb  faraz  qilaylik.  Unda  mast  holda  haydovchining  avtomobilni  boshqarishi  natijasida  sodir 
bo‘lgan avariya chastotasi 17\100 ni, ya‘ni 17% ni tashkil etadi. 
Umumiy holda  hodisalarni statistik tasvirlashda  r belgining paydo bo‘lish chastotasi 0 dan 1 gacha bo‘lgan 
intervaldagi qiymatni tashkil etadi.0‹f(p)‹1 
Buning  sababi  shundaki,  statistik  namunada  (s)  r  belgining  paydo  bo‘lgan  hollari  soni  (m)  kuzatilayotgan 
elementlar  umumiy  sonidan  (n)  doimo  kichik  bo‘ladi.  Bunda  n>m  bo‘lgani  hamda  f  (r)  qiymati  ga  teng  bo‘lgani 
uchun  
u  doimo  1   dan  kichik,  0   dan  katta  bo‘ladi.f(p)=0    ifodasi  r  belgisining  kuzatilayotgan  hodisalardan 
birortasiga  ham  xos  emasligini  anglatadi.  Undan  induktiv  umumlashtirish  asosida  r  belgisi  butun  K  sinfiga  xos 
emas,  degan  umumiy  inkor  hukm  shaklidagi  xulosa  chiqariladi.    ifodasi  esa  r  belgisining  kuzatilayotgan 
hodisalarning har biriga,  ya‘ni namunaga  xos  umumiy  xususiyat  ekanligini bildiradi.  Uni umumlashtirish asosida, 
ya‘ni r belgisini S dan – namunadan K ga – butun sinfga ko‘chirish (generalizastiya qilish) asosida, «r K sinfining 
har bir hodisasiga xosdir», degan umumiy tasdiq hukm hosil qilinadi. 
Statistik  umumlashtirish  to‘liqsiz  indukstiyaning  bir  turi  bo‘lgani  uchun  uning  xulosasi  ehtimoliy    bilim 
bo‘ladi. 
Demak,  o‘rganilayotgan  namunaning  statistik  tasviri  aniq  bo‘lishi  va  belgi  chastotasining  populyastiyaga 
ko‘chirilishining mantiqan asoslangan bo‘lishi xulosaning chin fikrga yaqin bo‘lishiga, undan bilish va amaliyotda 
samarali foydalanishga imkoniyat yaratadi. 
Induktiv  xulosa  chiqarishni  tahlil  etishga  yakun  yasar  ekanmiz,  uning  dedukstiya  bilan  bo‘lgan  aloqasini 
alohida ta‘kidlab o‘tish zarur. Bu aloqadorlik xuddi analiz va sintez o‘rtasidagi aloqadorlik kabi zaruriydir. 
Falsafa  va  demak,  mantiq  ilmi  taraqqiyoti  davomida  ayrim  mutafakkirlar  bilishda  dedukstiyaning  roliga 
yuqori  baho  berib,  uni  tadqiq  etishga  alohida  e‘tibor  qaratgan  bo‘lsa  (masalan,  Arastu,  Dekart),  boshqalari 
indukstiyaning imkoniyatlarini yuqori deb hisoblaganlar (Demokrit, Suqrot, F.Bekon,  J.S.Mill), ba‘zilari esa ularni 
o‘zaro  bog‘liq  holda  olib  qarashga  uringan  (Galiley,  Gegel).  Buning  o‘z  sababi  bor.  Indukstiya  va  dedukstiya 
bilishning  turli  bosqichlarida,  turli  xil  bilish  vazifalarini  hal  etishda  turlicha  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Xususan, 
bilishning  dastlabki  bosqichlarida,  ayniqsa,  tajriba  natijalarini  umumlashtirish  jarayonida  indukstiyaga  ko‘proq 
murojaat  qilinadi.  Ana  shuning  uchun  F. Bekon  Yangi  davrda  tabiatshunoslikning  eksperimentga  asoslanadigan 
yo‘nalishlari  rivoji  uchun  indukstiya  muhim  ahamiyatga  ega,  deb  ta‘kidlagan.  Bilishning  nazariy  bosqichida, 
ayniqsa,  aksiomatika  qo‘llaniladigan  hollarda,  dedukstiyaga  ko‘proq  murojaat  qilinadi.  Matematika  va  mantiqda 
bunday hollar ko‘p uchraydi. O‘z paytida Dekart buni yaxshi asoslagan. 
Lekin,  shunga  qaramasdan,  bilishning  barcha  bosqichlari,  sohalari,  yo‘nalishlarida  induktiv  va  deduktiv 
xulosa  chiqarishning  o‘zaro  aloqadorligini,  birining  ikkinchisisiz  mavjud  bo‘la  olmasligini  kuzatish  mumkin. 
Xususan, deduktiv xulosa chiqarishning asoslarini induktiv yo‘l bilan hosil qilingan umumiy bilimlar tashkil etadi. 
O‘z navbatida, indukstiya xulosasining chinligi dedukstiya yordamida tekshiriladi. 
Indukstiya  va  dedukstiyaning  ob‘ektiv  asosini  borliqdagi  yakkalik,  juz‘iylik  va  umumiylikning  o‘zaro 
aloqasi,  ularning  birini  ikkinchisi  orqali  namoyon  bo‘lishi  tashkil  etadi.  Dedukstiyada  fikrimiz  umumiylikdan 
juz‘iylik  va  yakkalikka,  indukstiyada  –  yakkalik  va  juz‘iylikdan  umumiylikka  qarab  harakatlanadi.  Buni  barcha 
mutafakkirlar  yaxshi  tushunishgan.  Ana  shuning  uchun  ham  Arastu  dedukstiya  nazariyasining  (sillogistik 
nazariyaning)  asoschisi  sifatida  indukstiyaning  bilishdagi  tutgan  o‘rnini  inkor  etmagan.  Xuddi  shuningdek, 
F. Bekon,  J.S. Mill  induktiv  metodning  jiddiy  tadqiqotchilari  sifatida  bilishda  dedukstiyaning  o‘z  o‘rniga  ega 
ekanligini ta‘kidlashgan. 
Indukstiya  va  dedukstiyaning  o‘zaro  aloqadorligini  biz  ilmiy  indukstiya  metodlarining  qo‘llanilishi 
jarayonida kuzatdik. Xuddi shunday, uni isbotlash va rad etishda, ilmiy nazariyalarni qurishda va shu  kabilarda ham 
ko‘rishimiz mumkin.