Angren universiteti “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi ” fanidan

1 .1-chizma . Monopol hokimiyatidan olinadigan zararni ifodalovchi grafik
Raqobatlashgan bozordagi ishlab chiqaruvchilar va monopol ishlab chiqarishning 
chekli xarajatlari (MC) bir xil deb faraz qilaylik. 2-chizmada monopolistning 
o`rtacha va chekli daromadlar chiziqlari AR, MR va chekli xarajatlari 
chizig`i ko`rsatilgan. 
Ma`lumki, monopolist o`z foydasini MC = MR bo`lishini (V nuqta) 
ta`minlaydigan ishlab chiqarish hajmida maksimallashtiradi. Monopolistning 
optimal ishlab chiqarish hajmi Q
m 
ga va u belgilaydigan narx P
m 
ga teng. 
Raqobatlashgan bozorda P = MC bo`lgandagi ishlab chiqarish hajmi maksimal 
foydani ta`minlaydi va talab chizig`i (2-chizmada bu o`rtacha daromad AR 
chizig`i) bilan taklif chizig`i (2-chizmada MC chizig`i) kesishgan nuqta E da 
muvozanat narx P
e 
va muvozanat ishlab chiqarish hajmi Q
e 
aniqlanadi. 
Monopol narxda iste`molchilar kamroq mahsulot sotib oladilar. Mahsulotni 
monopol narxda sotib olgan xaridorlar o`zlarining iste`mol ortiqchasining ma`lum 
qismini yo`qotadi, bu yo`qotish 2-chizmada P
e 
P
m 
AC
to`g`ri to`rtburchak yuzasiga 
teng. Mahsulotni P
e 
narxda sotib olishni xohlagan, lekin P
m 
narxda sotib 
olaolmagan iste`molchilar ham, iste`mol ortiqchasining qismini yo`qotadi, 2-
chizmada bu yo`qotish AEC
uchburchak yuzasiga teng. Iste`molchilarning iste`mol 
ortiqchasining umumiy yo`qotishi P
e 
P
m 
AC
to`rtburchak yuzi bilan 
AEB
uchburchak yuzi yig`indisiga teng. Ishlab chiqaruvchi esa mahsulotni yuqori 
P
m 
narxda sotib P
e
P
m
AC
to`rtburchak yuzi bilan ifodalangan foydani oladi, ammo, 
shu bilan birga u ishlab chiqarish ortiqchasining BCE
uchburchak yuzasiga teng 
bo`lgan qismini yo`qotadi, ya`ni u qo`shimcha ( Q
e 
– Q
m 
) birlik mahsulot ishlab 

---

26 
chiqarib, uni P
e 
narxda sotib olish mumkin bo`lgan qo`shimcha foydasini 
yo`qotadi. 
Shunday qilib, ishlab chiqaruvchining umumiy foydasi P
e 
P
m 
AC
to`rt to`rtburchak 
yuzidan, BCE
uchburchak yuzasini ayirmasiga teng. Endi ishlab chiqaruvchining 
umumiy foydasidan iste`molchi yo`qotgan iste`mol ortiqchasini ayirsak (ABE = 
AEC – BCE), ABE
uchburchak yuzasiga teng bo`lgan sof yo`qotishni olamiz. 
Bu sof yo`qotish, monopol hokimiyatidan kelib chiqadi. 
ABE uchburchak yuzasiga teng sof yo`qotish monopoliyaning ― “o`lik yuki” 
bo`lib, u jamiyatning yo`qotishi yoki jamiyatning monopoliyadan ko`radigan 
zararini ifodalaydi. 
Monopol firma o`z monopoliyasini saqlab qolish uchun, boshqa firmalarni 
tarmoqga kirishga to`siqlar yaratish uchun yana xarajatlar qilsa, u bu bilan jamiyat 
yo`qotishlarini yanada oshirishi mumkin.