Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi

Banklar, bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari.
Dastlabki banklar qachon va qanday paydo bo‘lganligini aniqlash ancha 
qiyinchilik tug‘diradi. Gap shundaki, hozirgi davrda banklar faoliyati 
xususiyatidan kelib chiqib turlicha bo‘lgan operatsiyalarni bajaruvchi universal 
moliyaviy tashkilotlarni o‘zida namoyon qiladi. Masalan, birinchi darajali toifaga 
kiruvchi chet el banklari o‘z mijozlariga 300 dan ortiq turli xil xizmatlarni 
ko‘rsatadilar. Bu operatsiyalarning va xizmatlarning barchasi bir vaqt va bir joyda 
paydo bo‘lmaganligi sababli ham bank ishining “boshlang‘ich” nuqtasini aniqlash 
aniq tadqiqotlar olib borishni va ular asosida ma’lum bir fikrlarni 
mujassamlashtirishni talab qiladi. Banklarning paydo bo‘lishi tarixi bo‘yicha ba’zi 
bir fikrlar to‘g‘risida siz tushunchaga egasiz. 
Banklar faoliyatining eng “qadimgi” operatsiyalari bo‘lib, pullarni saqlab 
berish bo‘yicha operatsiyalar hisoblanadi. Ma’lumki, eng qadimgi davlatlarda ham 
omonatlarni qabul qilish operatsiyalari mavjud bo‘lgan. Ilk bor bunday ish bilan 
ma’lum obro‘ga va ishonchga ega bo‘lgan puldor shaxslar, Evropa mamlakatlarida 
cherkov muassasalari shug‘ullanganlar. Masalan, mashhur grek ehromlari 
(masalan, Delfiya, Efes ehromlari) bir paytning o‘zida o‘ziga xos bank 
muassasalari bo‘lib xizmat qilgan. Yillar o‘tishi bilan o‘sha qadimgi davrlardan 
boshlab, ayrim hollarda qo‘yilgan pul yoki mulk bo‘yicha foizlar ham hisoblangan. 
Banklarning kelib chiqishiga bag‘ishlangan mavjud adabiyotlarning tahlili shuni 
ko‘rsatadiki, banklarning paydo bo‘lishining asosiy yoki boshlang‘ich zamini 
birinchidan, pul mablag‘larini saqlab berish bo‘lsa, ikkinchidan, pul mablag‘larini 
almashtirib berishdan iborat ekanligini ko‘rishimiz mumkin. 
Pul ayrboshlash bo‘yicha ehtiyoj alohida paydo bo‘lgan. Bunda Evropani 
yorqin misol qilib ko‘rsatish mumkin. O‘rta asrlarda tangalarning yagona tizimi 
mavjud bo‘lmagan. Savdo turli mamlakatlar, shaharlar, hatto alohida shaxslarning 
tangalari orqali olib borilgan. Barcha tangalar turli vazn, shakl va nominalga ega 
edilar. SHuning uchun tangalar bilan shug‘ullanuvchi va ayirboshlashni olib bora 
oladigan mutaxassislar o‘z ayirboshlash stollari bilan qizg‘in savdo ketayotgan 

---

joylarga joylashishgan. SHu bois, “bank” so‘zi italyancha “banco” - 
ayirboshlovchining oldidagi stol degan ma’noni anglatuvchi so‘zdan kelib chiqqan. 
Bunga o‘xshash operatsiyalar bundan ancha avvalgi davrlarda qadimgi Gretsiya, 
Rim, SHarqda amalga oshirilar edi. 
Pulni saqlash va ayirboshlash bo‘yicha operatsiyalar bilan shug‘ullanuvchi 
shaxslar yig‘ilgan boyliklar - pullar samarasiz, harakatsiz yotganini tushunishar va 
agar mavjud mablag‘larning hech bo‘lmaganda bir qismini bo‘lsa ham vaqtinchalik 
foydalanishga berilsa, sezilarli foyda olish mumkinligini bilishar edi. SHunday 
qilib, garov asosida pullarni ma’lum muddatga qaytarish va foiz to‘lash shartlari 
bilan berishayotgan ssuda (kredit) operatsiyalari paydo bo‘lgan. Bunda garov 
sifatida uylar, kemalar, qimmatbaho buyumlar, chorva mollari, qullar qabul 
qilingan. 
Bir bank, aniqrog‘i pulni saqlab beruvchi xizmatlaridan bir-biri bilan o‘zaro 
hisob-kitoblar bilan bog‘langan bir necha shaxslar foydalanish mumkin bo‘lgani 
uchun, asta-sekin mijozlarga hisob-kitob xizmatini ko‘rsatish operatsiyalariga 
ehtiyoj paydo bo‘la boshladi. Dastavval ular quyidagicha amalga oshirilar edi. Har 
bir omonatchi pulni saqlab beruvchida uning ismi yozilgan jadval shaklidagi o‘z 
hisob varaqasiga ega bo‘lgan. Bu jadvalda pullarning harakati (kirim yoki chiqim) 
aks ettirilar edi. Butun operatsiyani pulni saqlab beruvchi-bankir omonatchining 
og‘zaki yoki yozma buyrug‘i bilan amalga oshirar edi. Bunda mos o‘zgarishlar 
o‘zaro hisob- kitoblarda ishtirok etuvchi shaxslar jadvallariga kiritilar edi. Bu eng 
sodda xizmatlar naqd pulsiz hisob-kitoblarning dastlabki shakllarini tashkil qilgan. 
Barcha yuqoridagi operatsiyalar dastlab alohida mavjud bo‘lgan va 
keyinchalik ular biz bank deb nomlashga odatlangan bir xil tashkilotlar 
chegaralarida birlashganlar. G‘arbiy Evropada oddiy ayirboshlash idoralaridan 
bank uylariga o‘tish jarayoni XVI-XVII asrlarda ro‘y berdi. 

Ko‘pchilik iqtisodchilar bank mohiyatini ssuda (kredit) operatsiyalarida 
ko‘rishga moyildirlar. 

---

SHuni hisobga olish kerakki, har bir davlatda bank faoliyatining qonuniy 
tariflarining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. SHunday qilib, bank ishining asrlik 
an’analariga ega Angliyada 1979 yilda banklar to‘g‘risida yangi qonun qabul 
qilindi. Unda “bank” atamasining ta’rifiga alohida e’tibor berilgan. Britaniyalik 
qonun chiqaruvchilar bank ta’rifini ancha soddalashtirganlar, ya’ni ular bank 
deganda Angliya Davlat Banki bank deb tan olgan har qanday kompaniya 
tushunilishi mumkinligini qayd etganlar. To‘g‘ri, o‘z navbatida Angliya Banki 
Jahon tajribasi nuqtai nazaridan umum tan olingan bank xususiyatlariga ega 
bo‘lgan mezonlarni o‘rnatgan. Xususan, bank maqomiga da’vo qiluvchi 
kompaniya omonatlar qabul qilayotgani, kreditlar berayotgani, eksport-import 
moliya operatsiyalarini amalga oshirayotganligi, valyuta ayirboshlayotganligi, 
investitsion xizmat ko‘rsatayotganligi va moliya bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha 
maslahatlar berayotganligini isbot qilishlari ham kerak. 
Uzoq yillar davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovar-pul 
munosabatlarining o‘sib, takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va 
ko‘rsatadigan xizmatlari ko‘lamining kengayib borishiga, jamiyat a’zolarining 
pulga bo‘lgan talabining oshib borishiga olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik 
shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a’zolarining 
pul mablag‘lariga bo‘lgan talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan 
o‘sishi va barqarorligini ta’minlash maqsadida banklar o‘rtasida bajariladigan 
funksiya va operatsiyalar ko‘lami taqsimlana borgan, ya’ni davlat nomidan, davlat 
manfaatlarini himoya qilgan holda faoliyat ko‘rsatuvchi banklar va alohida jamiyat 
a’zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo‘nalishni ham o‘zida 
mujassamlashtirgan banklar (oxirigisiga Sobiq Sovetlar davridagi Davlat bankini 
kiritish mumkin) shakllana borgan. 
Hozirgi zamonda jahonda umum qabul qilingan tizim bo‘lib ikki pog‘onali 
bank tizimi xizmat qiladi va u davlat Markaziy banki va tijorat banklari tarmog‘ini 
o‘z ichiga oladi. 

---

Markaziy Bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari 
faoliyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u ko‘pchilik moliya 
institutlari, banklarning faoliyatida moliyaviy jihatdan muammolar yuzaga 
kelganida, banklar omonatchilar oldidagi o‘z majburiyatlarini bajara olmay qolgan 
holda moliyaviy sarosima paydo bo‘lishining oldini olishi kerak. Bu masalani hal 
qilish uchun Markaziy bank, avvalo, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini 
ikkinchi pog‘ona - tijorat banklari tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank 
majburiyatiga tijorat banklarining har kunlik faoliyatiga aralashish kirmaydi. 
Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to‘lovga 
qobiliyatliligi va likvidliligini ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar 
manfaatlarini himoya qilishi kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi 
yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog‘onasiga etkaziladi. 
Markaziy bank pul siyosatini o‘tkazish yo‘li bilan muomaladagi pul massasi 
ustidan nazoratni amalga oshiradi va inflyasiya, ishsizlikning past darajasini 
ta’minlash va iqtisodiy o‘sish uchun shart-sharoitlar yaratishi kerak. Bunda 
Markaziy bank emission bank vazifasini bajaradi, ya’ni muomalaga pul belgilarini 
chiqarish va ularni muomaladan olish huquqiga ega bo‘ladi. 
Markaziy bank yana tijorat banklari o‘rtasidagi hisob-kitoblarni olib 
borishga imkoniyat yaratadi. 
Bank tizimining ikkinchi pog‘onasi - bu xalq xo‘jaligi va aholiga xizmat 
ko‘rsatishda bosh bo‘g‘in bo‘lgan mustaqil tijorat banklarning tarmog‘idir. Ular 
yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob-kitob va kredit 
operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko‘rsatish hamda boshqa turli bank 
xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiradilar. 
Har bir mamlakatda tijorat banklarining soni turlicha bo‘lishi mumkin. 
Masalan, SHvetsiyada Davlat banki 40ga yaqin tijorat banki faoliyatini nazorat 
qiladi, xolos, AQSH da 13 mingga yaqin tijorat banklari mavjud, SHveysariyada 
esa har 10 ming aholiga bittadan moliya muassasasi to‘g‘ri keladi. Rossiyada 1995 

---

yil boshiga kelib, Rossiya Markaziy banki tomonidan bank operatsiyalarini amalga 
oshirish litsenziyasiga ega bo‘lgan 2486 ta tijorat banki qayd qilingan. 
Bank tizimining rivojlanish tarixiga chuqur urg‘u bermasdan, O‘zbekiston 
Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin tashkil qilingan va takomillashib 
borayotgan bank tizimi to‘g‘risida to‘xtalsak maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 
1991 yilning 1 sentyabrida Respublikamiz mustaqilligining e’lon qilinishi butun 
dunyo mamlakatlari tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini bizning 
respublikamizga ham kirib kelishiga zamin yaratdi. SHuning uchun ham respublikamizdagi 
bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini yaratish zaruriyati 
tug‘ildi. 
Mustaqillikka erishilgunga qadar O‘zbekiston bank muassasalari Sobiq Ittifoq 
bank tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. SHu bilan birga bu banklar Sobiq Ittifoq 
bank tizimi doirasidan tashqarida faoliyat ko‘rsata olmasdilar. Bank tizimi 3 turdagi 
banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va SSSR Tashqi savdo bankini 
va Davlat Mehnat omonat-jamg‘arma kassalarini o‘z ichiga olardi. Sobiq Ittifoq 
bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida emissiya 
instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish, xo‘jaliklarga hisob-kitob operatsiyalari bo‘yicha 
xizmat ko‘rsatuvchi markaz hisoblanardi. Ham emissiya funksiyalarini, ham hisob-
kitoblar va kreditlar bo‘yicha mijozlarga xizmat ko‘rsatish funksiyalarini bajarishga 
monopollashuvi Davlat bankini davlat boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi. 
Ma’muriy 
buyruqbozlik 
davrida 
kredit 
munosabatlari iqtisodiyotni 
boshqarishda shaklan yuzaki xarakterga ega edi. Kredit resurslari va pul resurslari 
harakatini ham boshqarish, ham nazorat qilish davlat bankining monopol ta’siri 
ostida edi. Bular o‘z navbatida Sobiq Ittifoq bank tizimining tor doirada 
rivojlanishiga olib keldi. Markazlashtirilgan bank boshqaruvi asosida faoliyat 
ko‘rsatgan respublika banklari tor doirada pul resurslari harakatini boshqarar, lekin 
uni boshqaruvchiligini nazorat qilish Sobiq Ittifoq Davlat banki qo‘lida edi. 

---

Iqtisodiyotni 
boshqarishning 
markazlashtirilgan 
usulidan 
voz 
kechish 
va 
bozor 
iqtisodiyoti 
tomon 
dastlabki 
qadamlar 
qo‘yilishi 
bilanoq 
markazlashtirilgan 
bank 
tizimining 
qator 
kamchiliklari 
ro‘yobga chiqdi. Bu esa, bank tizimida tub o‘zgarishlarni amalga oshirishni talab 
etardi
.
Bank tizimini qaytadan tashkil etish 1987 yilda boshlandi. Bu jarayonda bank 
tizimining tashkiliy tuzilmasini o‘zgartirish, banklarning rolini oshirish, iqtisodiy 
tizimning rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kreditni harakatdagi iqtisodiy 
dastaklarga aylantirish ko‘zda tutilgandi. 
Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat bankining yangi 
tuzilmasini tashkil etish bilan boshlandi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni o‘z 
ichiga oladi: 
- ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va 
bevosita xo‘jaliklarga xizmat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari; 
- ixtisoslashtirilgan banklarni to‘laligicha xo‘jalik hisobiga va o‘z-o‘zini moliyalashga 
o‘tkazish; 
- iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo‘ladigan kredit 
munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalar. 
Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o‘zining 
kredit tizimidagi markaziy o‘rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga 
kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus 
ixtisoslashgan banklarga topshirdi. YA’ni bankning emission faoliyatini kreditlash 
faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo‘yiladi. Davlat banki ixtisoslashgan 
banklar faoliyatini boshqaruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul- kredit siyosatini 
olib boruvchi muassasaga aylandi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida 
vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar: Sanoat qurilish banki, Kommunal 
kurilish va Sotsial taraqqiyot banki, Agrosanoat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki, 

---

Jamg‘arma banki tashkil qilinib xo‘jaliklar bilan banklar o‘rtasidagi aloqalar tobora 
yaqinlashdi, Ixtisoslashtirilgan davlat banklari o‘zlarida ma’lum darajada boshqaruvchilik 
rolini saqlab qoldilar. Bank tizimini takomillashtirish jarayonida juda muhim natijalarga 
erishildi, lekin tashkil qilingan banklar iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlarini to‘liq 
ifoda qilolmasdi, shuning uchun ham bank tizimini yanada takomillashtirish ob’ektiv 
zaruriyatga aylandi. 
1988 
yildan 
boshlab, 
ikki 
bosqichli 
bank 
tizimi 
tashkil 
etila 
boshlandi. 
Lekin 
bu 
davrda, 
markazlashtirilgan 
rejalashda 
Markaziy 
bankning 
roli 
hali 
ham 
yuqori, 
sohalarning deyarli hamma qismi davlat tasarrufida edi. 
O‘zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizimini tashkil etishga real asos 
1991 
yil 
15 
fevralda 
“Banklar 
va 
bank 
faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni asosida yuzaga keldi. Bu qonunga asosan davlat boshqaruv 
organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga aralashmasliklari kerak edi. U faqat 
Respublika Oliy majlisiga hisobot beradi. Bu qonunni amalga tadbiq etish, asosan, 
Respublikamiz mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng boshlandi. 
O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tishning bosqichma-bosqich yo‘lini tanlaganligi 
bois, 1-bosqichdagi pul - kredit siyosati sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan 
iborat qilib qo‘yildi: 
-
Markaziy bank boshchiligida keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy 
banklarni o‘zida mujassamlashtirgan ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish, 
respublika hududida yirik chet el banklarining bo‘limlari va vakolatxonalarini ochish 
uchun qulay sharoit yaratish; 
-barqaror pul muomalasini ta’minlash; 
-kredit va naqd pul massasining asossiz o‘sishini keskin cheklash; 
-O‘zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur 
iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar, hamda imkoniyatlarini yaratish va boshqalar. 

---

SHunday qilib, O‘zbekistonda mustaqil bank tizimini yaratishning birinchi 
bosqichi
,
milliy valyutani muomalaga kiritish uchun asos yaratilgan va ikki 
pog‘onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha bo‘lgan 
davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank tizimini 
yaratish bo‘yicha olib boriladigan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan 
O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi» Qonuni 
asosida amalga oshirildi. Mazkur qonun bozor munosabatlariga o‘tish davri 
vazifalariga mos keluvchi bank muassasalari shakllanishini huquqiy asoslarini 
belgilab berdi. 
Ushbu qonunga muvofiq, Sobiq SSSR Davlat bankining respublika 
muassasasi asosida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tuzildi va unga 
respublikada pul muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimini vujudga 
keltirish va to‘lov tizimini tashkil etish vazifalari yuklatildi. Xalq xo‘jaligining turli 
sohalarini kreditlash va ularni investitsiyalash funksiyalari yangidan tashkil 
qilingan ixtisoslashtirilgan tijorat banklariga berildi. 
Mustaqil pul va bank tizimini yaratishning