4
ekanligi. Fonema va ottenkalar o‘rtasidagi umumiylik va xususiylik munosabatlari.
Ottenkalar tasnifi: majburiy ottenkalar (kombinator, pozitsion ottenkalar), individual
ottenkalar va fakultativ ottenkalar. Ottenka, variant va variatsiya tushunchalari
o‘rtasidagi munosabatlar.
Fonetik hodisalar, ularning turlari. Kombinator omillar ta’sirida sodir
bo‘ladigan hodisalar: assimilyatsiya, akkomodatsiya, ularning turlari. Nazalizatsiya.
Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan hodisalar: reduktsiya, ochiq bo‘g‘indagi
unlilarda sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z oxirida jarangsizlanishi.
Turkiy so‘zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashish: proteza, epenteza, epiteza.
Fonetik hodisalarning boshqa turlari: tovush tushishi (prokopa, sinkopa, apokopa,
eliziya sandxi hodisasi, aferezis, gaplologiya), tovushlarning o‘rin almashinuvi
(metateza), dissimilyatsiya, geminatsiya, degeminizatsiya, sinerezis, spirantizatsiya
va boshqalar.
Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari:
berkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in
tiplarining yangi tasniflari. Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati.
Urg‘u
(aksentuatsiya). Urg‘u tiplari: so‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, tushadigan o‘rniga
va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari (dinamik urg‘u, erkin urg‘u, ko‘chadigan
urg‘u, ko‘chmaydigan urg‘u); sintagma urg‘usi, uning mezonlari; ayiruv urg‘usi
(logik urg‘u va emfatik urg‘u). Urg‘uning til va nutqdagi roli.
Intonatsiya
(intonema), uning prosodik elementlari: nutq melodikasi, nutq ritmi, temp, nutq
intensivligi, nutq tembri, pauza. Intonatsiya turlari: tugallangan intonatsiya,
tugallanmagan intonatsiya, darak intonatsiyasi, so‘roq intonatsiyasi, undov
intonatsiyasi, chaqiruv (undash) intonatsiyasi, sanash intonatsiyasi va boshqalar.
Intonatsiyaning gap va nutqdagi roli.
