Antropometriya. Bolalar qaddi-qomatini shakllanishi

Tasodifiy va manoviy eslab qolish da xotira imkoniyatlarini aniqlash 
 
Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy 
masalalaridan biri bo’lib shisoblanadi. Ma'lumki, insonning shar qanday 
kechinmasi, shatto xatti-sharakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir 
sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, 
insonga tabiat, jamiyat, koinot tog’risida ma'lumot, xabar, axborat va taassurot 
to’plash imkonini baradigan shamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi, 
esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi. 
Bunga boqliq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish 
iblan aloqador bo’lgan qator murakkab muammolar, masalalar tadqiq qilish vazifasi 
turibdi. Bular quyidagalardan iboratdir: izlar qanday esda olib qolinadi, esda olib 
qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday ob'ektiv 
(tashqi), sub'ektiv (ichki), tabiiy-biologik va ijtimoiy psixologik sharoitlar ta'sir 
qiladi va ularning chegaralari qanday kabilar. 
O’tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilishda tajriba, 
tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O’tgan asrning 80-yillarida 
nemis rushshunosi German Ebbingauz "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini 
beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga boqliq bo’lmagan sholda 
izlarning esda olib qolinish jarayonini tadqiqot etishning yangi uslubini taklif qilgan. 
Ma'nosiz bo’qinlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga 
materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning 
asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish 
muddatini shamda asta-sekin so’nish sholatini tekshirishga imkoniyat yaratgan. 
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida amerikalik rushshunos Eduard 
Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ladi. U birinchilardan bo’lib tekshirish 
predmeti sifatida shayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. 
Asrimizning birinchi o’n yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga 
ega bo’ldi, uning moddiy asosi tog’risidagi muammolarga moshiyat jishatidan 
mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi. 

---

Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini vujudga
keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini
taklif etdi. Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim sharlari yangi boqlanishlar
paydo bo’lishiga va mustashkamlanishining asosiy fiziologik mexanizmlarini
tekshirish imkoniyatini tuqdirdi. Ana shunday qilib, ushbu boqlanishlar paydo
bo’lishiga va saqlab qolishiga yordam beradigan shart-sharoitlar, shuningdek,
boqlanishlarning saqlanishiga ta'sir qiluvchi sholatlar, omillar va mexanizmlar
tasvirlab berildi. I. P. Palov oliy asab faoliyati ta'limoti va uning asosiy qonunlari
xotraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning asosiy manbaiga aylanib
qoldi.
Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini birinchi marta tadrijiy
ravishda tadqiqot qilish taniqli rushshunos L. S. Vigotskiyga nasib etgan (1896-
1934). L. S. Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti
qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u o’z
shogirdlariga L. N. Leontev (1903-1979) va L. V. Zankov bilan birgalikda
xotiraning yuksak shakllari rushiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini, kelib
chiqish jishatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan birga u murakkab,
moshiyatiga ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari rivojlanishini dalillab
beodi.
Rushshunoslardan A. A. Smirnov, P. I. Zinchenkolar sham xotira bo’yicha
ilmiy-tekshirish ishlarini olib bordilar, uning yangi qonunlari va mexanizmlarini
ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga boqliqligini yoritdilar, murakkab
materialni esda olib qolishning oqilona usullarini ko’rsatib berishga muvofiq
bo’ldilar. Ularning tadqiqotlari tog’risida boshqa bobda batafsil to’xtalib o’tamiz,
shuning uchun shozir umumiy tasnif bilan cheklanamiz, xolos.
Xotirani psixologik tekshirishlarda qanchalik yuksak muvaffaqiyatlarga
erishgandan qat'i nazar izlarning saqlab qolish jarayoni uning sholatlari va shodisalar
tabiati noma'lumligicha qolavergan.

---