Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

2.3. Aholi migratsiyasi
Aholi migratsiyasi ( lotincha migration “ko‘chish”)-yashash joyini doimiy yoki vaqtincha o‘zgartirish maqsadida ko‘chishdir. Bugungi kunda yer shari aholisining, uning hududlari bo‘ylab joylashuvi, zichligi aholining tabiiy o‘sishi bilan bir qatorda, migratsion harakatining ham natijasidir. Insonlar, yashash, ishlash, o‘qish, va rekreatsiya maqsadlarida doimo hududlar bo‘ylab harakat qiladilar. Ularning hududiy harakatlari maqsadlariga binoan turli muddatlarga belgilanadi. Aholining ma’lum qismi asosan o‘qish, ishlash maqsadida o‘zlariga yaqin shaharlarga yoki qishloqlarga yashash joyini o‘zgartirmagan holda, bir kunda borib qaytadilar. Aholining bunday harakatini mutaxassislar “mayatniksimon migratsiya”deb o‘rganadilar va haqiqiy migratsion harakatga qo‘shmaydilar.Aholi migratsiyasida aksariyat mutaxassislar aholi yashash joyini o‘zgartirish jarayoniga asoslanadilar. O‘zbekstonda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlarida respublikada ko‘chib kelib, ikki yildan kam yashagan aholi migrant hisoblangan.
Aholini bir hududdan ikkinchi hududga ko‘chib kelib, yashash muddatiga qarab doimiy (ko‘chib ketgan aholi, oldingi yashagan hududiga qaytmaydi) va vaqtincha migratsiya turlari ajratiladi. Vaqtincha migratsiyada aholi o‘qish, armiya xizmati, shartnoma asosida ishlash uchun a’lum muddatga yashash joyini o‘zgartiradi.
Migratsiyaning asosiy belgilaridan biri ma’muriy chegarani kesib o‘tish (davlat, viloyat, aholi maskanlari va h.k.). Ana shu asosda migratsiya tashqi (emigratsiya va immigratsiya) va ichki migratsiyaga ajratiladi.
Tashqi migratsiya-bir davlatdan ikkinchi davlatga, bir qit’adan ikkinchi qit’aga aholining ko‘chishidir. Bu jarayonda davlatlar aholisi qayta taqsimlanadi va ularda aholining kamayishi va ko‘payishi kuzatiladi.
Ichki migratsiya-bir davlatning ichida aholining hududlar bo‘ylab ko‘chishidir. Bunday migratsiyada ma’lum davlat ichida shahar va qishloq, tumanlar bo‘ylab aholining qayta taqsimlanishi sodir bo‘ladi. Lekin davlat aholisining umumiy soni o‘zgarmaydi.
Asrlikdan qaytgan aholi repatriantlar (lotincha – patria “vatan”, re “orqaga”) deb ataladi.
Migratsiya hududlar bo‘yicha shahar aholisi migratsiyasi, qishloq aholisi migratsiyasi, oqimlar bo‘yicha “shahardan-shaharga”, “qishloqdan-shaharga”, “shahardan-qishloqga”, “qishloqdan-qishloqga” kabi turlarga ajratiladi.
Ilmiy manbalarda aholining bir joydan ikkinchi joyga bo‘lgan harakatini ya’ni ko‘chishini ifodalashda “aholining migratsion harakati”, “aholining mexanik harakati”, “emigratsiya”, “immigratsiya”, “reimmigratsiya” tushunchalaridan foydalanadi. “Aholining migratsion harakati”, “aholining mexanik harakati”, tushunchalari asosan bir jarayonni-aholini ko‘chishini ifodalaydi. Emigratsiya-aholini ma’lum davlatdan ko‘chib ketish jarayoni bo‘lib, ularni, ya’ni ko‘chib ketganlarni emigrantlar deyiladi. Immigratsiya – ma’lum davlatga aholining ko‘chib kelish jarayoni bo‘lib, ko‘chib kelganlarni immigranlar deyiladi. Aholini ko‘chib ketgan davlatiga yana qaytib kelishi reimmigratsiya jarayoni hisoblanadi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, “emigrant” va “immigrant” tushunchalari uchun alohida yagona ta’rif mavjud emas. Bu tushunchalar bo‘yicha har bir davlatning o‘z mezonlari bordir. Masalan, Bolgariyada “immigrant” shu davlatga joylashish maqsadida boshqa davlatdan kelganlar: “emigrant” esa Bolgariyani butunlay tashlab boshqa davlatrga kelganlar; Polshada-oldin xorijda, ya’ni boshqa davlatda yashab, keyinchalik shu davlatga doimiy grajdanlik uchun kelganlar-“immigrantlar”deb; Polshadan butunlay ketganlar esa “emigrantlar” deb ataladi. Rossiyaga ishlash yoki o‘qish maqsadida 1,5 yildan ko‘p muhlatga boshqa davlatga ketganlar “emigrantlar” deb ataladi. AQShda-qonuniy asosda boshqa davlatlardan doimiy yashash maqsadida AQShga kelganlar “immigranlar” deb ataladi, “emigrantlarga” esa ta’rif yo‘q.
Aholi migratsiyasi ko‘plab omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Ularga birinchi navbatda iqtisodiy-ijtimoiy (ishlash, ish qidirish, o‘qish bilim olish, turmushga chiqish, uylanish, siyosiy) siyosiy, milliy, diniy, harbiy, ekologik omillarni kiritish mumkin.
Migratsiya jarayonining sodir bo‘lishida ixtiyoriy yoki majburiy usullar mavjuddir. Insoniyat tarixida bir qancha majburiy migratsiyalar bo‘lgan. Bularga Afrikadan negrlarni Amerikaga ommaviy qul etib majburan haydab kelinishi, Rossiyada Ural zavodlariga ishchilarni majburan olib ketinishi, bizning mamlakatimizda qatag‘on yillarida qancha erkaklarni Sibirga majburan mardikorlikga yuborilishi kabilarni misol qilsa bo‘ladi. Ixtiyoriy migratsiyaga esa aholini o‘z ixtiyori bilan o‘qish, ish, oila qurish va rekreatsion maqsadlarda o‘z hududlaridan boshqa hududlarga borishi tushuniladi.
XXI boshlarida dunyo hududlarida halqaro migratsion jarayon kuchaydi. Mutaxassislar xalqaro migratsiyada ishtirok etayotgan aholini asosan olti guruhga ajratganlar:

1. 
   Oilaviy va boshqa sabablarga ko‘ra, doimiy yashash maqsadida bir davlatdan ikkinchi davlatga ketgan immigrantlar.
   
2. 
   Migrant-mehnatkashlar.
   
3. 
   Nolegal immigrantlar.
   
4. 
   Qochoqlar.
   
5. 
   Talabalar, stajer-tadqiqotchilar, ilmiy xodimlar va o‘qituvchilar.
   
6. 
   Turli maqsadda ko‘chib yuruvchilar-turistlar, dam oluvchilar, anjumanlarga qatnashuvchilar va h.k.
   

Hozirgi xalqaro migratsiyada asosiy o‘rinni mehnat migratsiyasi egallamoqda. Chunki hozirgi davrda insonning yashashi uchun iqtisodiy omilning ahamiyati kuchaydi.
Dunyoda va uning alohida hududlarida jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir tarixiy davrlarida va turli ijtimoiy guruhlardagi migratsion harakatni o‘rganishda migratsiya ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ayniqsa migratsiya jarayonini demografik nuqtai nazardan o‘rganilganda uning ko‘rsatkichlari atroflicha tahlil etiladi.
Migratsiya ko‘rasatkichlari:

1. 
   Migratsiyaning absolyut va nisbiy son ma’lumotlari.
   
2. 
   Migratsion harakatning intensivligi yoki koeffisenti (ma’lum hududda, har 100 yoki 1000 kishiga to‘g‘ri keluvchi migrantlar soni).
   
3. 
   Migratsiya saldosi (bir yil davomida ko‘chib kelgan aholi bilan, ko‘chib ketgan aholining ayirmasiga).
   

Migratsiya saldosi manfiy yoki musbat bo‘ladi va u absolyut (masalan yiliga 3000 kishi)da nisbiy ko‘rsatkichlarda (100 va 1000 kishi hisobiga) ifodalanadi. Masalan, O‘zbekistonga 2007 yilda 151172 kishi kelgan, va shu yili 214310 kishi O‘zbkistondan ketgan. 2007 yil Respublikadagi migratsiya o‘sish (migratsiya saldosini) topish uchun yuqorida vayd etilganidek, kelganlar sonidan ketganlar sonini ayiramiz: 151172-214310=-63138. Demak O‘zbekistonda 2007 yil kelganlardan ketganlar soni yuqori bo‘lgani uchun migratsion o‘sish – 63138 kishini tashkil etdi. Ushbu yili migratsiya saldosi manfiy xususiyatga ega bo‘lgan. Agar ketganlar sonidan kelganlar soni ko‘p bo‘lsa migratsiya saldosi musbat xususiyatga ega bo‘lar edi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar migratsiyaning absolyut ko‘rsatkichlarini ifodalaydi.
Migrasyaining nisbiy ko‘rsatkichlari ma’lum davrda, ma’lum hududga kelganlar va ketganlarni shu hudud aholisining 1000 tasi yoki 100 tasiga nisbatida ifodalanadi. Nisbiy ko‘rasatkichlarni kelganlar va ketganlar intensivligi koeffiseti orqali hisoblanadi.
Ketganlar Mi intensivligi koeffisenti quyidagi formulada o‘z ifodasini topgan :