Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Dunyo hududlarida aholi o‘limi
^{(1000 aholiga nisbatan o‘lganlar soni)*}

Hududlar	1958-1962 yy.	2001 y.	2009 y.
Dunyo bo‘yicha	17	9	8
Evropa	10	11	11
Osiyo	20	8	7
Afrika	23	14	12
Shimoliy Amerika	13	8	8
Lontin Amerikasi	-	-	6
Avstraliya va Okeaniya	8	7	7

*Naselenie mira. M., 1965. S 12; Naselenie i obщestvo. (Inform byulleten RAN. M., 2001 № 56: Population Reference Bureau. 2009 Word Population Data Sheet.
Hozirgi davrda dunyo bo‘yicha aholi o‘lim ko‘rsatkichlari Osiyo, Afrika, Amerika, Okeaniya hududlarida kamayib, Yevropa hududida esa, ortib borayotganligi kuzatiladi. Umuman, sayyoramiz aholisida o‘lim jarayoni XX asr ikkinchi yarmi – XXI asr boshlarida 2-2,5 marta kamaygan. Hozirgi davrda o‘limga enzogen omillar (organizmning qarishi va uning kasallanishi tufayli sodir bo‘lgan ichki muhit omillari) sabab bo‘lmoqda. Bu hol, albatta jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, turmush tarzining yaxshilanishi, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatishning oshib borishi bilan bog‘liq. Lekin Yevropa davlatlarida aholi o‘lim ko‘rsatkichlarining bir muncha ko‘tarilishiga demografik omil, ya’ni aholi tarkibida qariyalar (60-65 ysh va undan yuqori) salmog‘ining ortib borishi ta’sir etgan. Ma’lumki, aholi o‘limining umumiy koeffisienti aholining yosh tarkibiga bevosita bog‘liq. Agar aholi tarkibida bolalar (0-14 yosh) va yoshlar (16-29 yosh) salmog‘i yuqori bo‘lsa, o‘lim koeffisienti kamayadi. Dunyoning juda ko‘p davlatlarda XX asr boshlarida aholi o‘rtacha 35-40 yil umr ko‘rgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda – o‘rtacha 63-68 yosh umr ko‘rishi kuzatiladi. Yevropada esa, bu ko‘rsatkich 70-79ga yetdi. Mazkur hududda tug‘ilishning keskin kamayishi aholi tarkibida bolalar va yoshlar salmog‘ining keskin kamayishiga olib kelgan bo‘lsa, aholining umr ko‘rish muddatini uzayganligi qariyalar salmog‘ining oshib borishiga olib keldi. Natijada Yevropada o‘lim ko‘rsatkichlari ko‘tarildi.
Ma’lumki, inson dunyoga kelib, ma’lum davr yashab, hayotdan ko‘z yumadi. Inson dunyoga kelib yashagan davri hayot davomiyligi yoki umr ko‘rish muddati deb, o‘rganiladi. Insonning hayot davomiyligi birinchi navbatda o‘lim jarayoni bilan bog‘liq.O‘lim esa yuqorida qayd etilganidek, turli omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Demak, o‘limga ta’sir etuvchi omillar, o‘lim jarayoni orqali hayt davomiyligiga ham ta’sir etadi. Hayot davomiyligi mutaxassislar tomonidan, dunyo va uning alohida hududlari, erkaklar va ayollar uchun maxsus demografik uslublarda hisoblanadi. Odatda kutilayotgan umr ko‘rish muddati aniqlanadi. Unda yangi tug‘ilgan chaqaloqlar qancha umr ko‘rishi mumkinligi hisoblab chiqiladi.
Bu holda tug‘ilgan bolalarni ulg‘ayib borishida yoki bir yosh guruhidan ikkinchi yosh guruhiga o‘tishda shu yosh guruhlarida o‘rganilayotgan davrdagi o‘lim holati hisobga olinadi. Olingan natija aholi o‘rtacha umr ko‘rish muddatini nazariy hisobi bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, Rossiyada 1993 y. o‘g‘il bolalar uchun go‘daklar o‘limi 20,0 ‰ edi. Demak, tug‘ilgan 1000ta o‘g‘il boladan 20tasi 1 yoshgacha yashamaydi. Ikki yoshli o‘g‘il bolalarda esa, shu yili o‘lim ehtimoli 6 kishini tashkil etgan. Ko‘rinib turibdiki, 1000ta tug‘ilgan boladan 1 yoshga 980tasi, 2 yoshga esa, 974tasi o‘tdi. Ana shunday usul bilan avlodnng oxirigacha umr ko‘rish ehtimoli hisoblab chiqiladi. Yuqorida qayd etilganidek, oldingi asrda aholi o‘rtacha 30-35 yil umr ko‘rgan. Hozir esa bu ko‘rsatkich ikki barobarga oshgan. 2009 yilda aholi umr ko‘rishi bo‘yicha eng past ko‘rsatkichlar Markaziy va Janubiy Afrika davlatlarida kuzatilmoqda (erkaklar 42-44, ayollar 45-46 yosh)

^{Dunyo hududlarida aholining tug‘ilganda kutilayotgan umr ko‘rish yoshi (2009 yil)}*

Hududlar	Erkaklar	ayollar	ikkala jins
Dunyo bo‘yicha	67	71	69
Afrika	53	56	55
Amerika	72	78	75
Osiyo	68	71	69
Evropa	72	80	76
Avstraliya va Okeaniya	74	78	76

*Population Reference Bureau. 2009 Word Population Data Sheet.
Aholining uzoq umr ko‘rishi mumkin bo‘lgan hudud Yevropa, Avstraliya va Okeaniya hamda Amerika hududlari ekan. Hozirgi davrda insonning eng uzoq umr ko‘rishi o‘rtacha 79-83 yoshni tashkil etmoqda. 2009 yil eng uzoq umr ko‘rsatkichi Yaponiya (83 yosh). Xitoy-Gonkong (82 yosh), Xitoy-Makao (82 yosh), Singapur (81 yosh), Islandiya (81 yosh), Finlyandiya (80 yosh), G‘arbiy Yevropa davlatlarida (79-82 yosh), Kosta-Rika, Gvadelupa davlatlarida (79 yosh) kuzatilmoqda. Eng qisqa umr ko‘rish esa Markaziy Afrika Respublikalari (45 yosh), Angola (46 yosh), Nigeriya (47 yosh), S’erra-Leona (48 yosh) va Burundi (49 yosh) davlatlarida qayd etilmoqda.
Aholining o‘rtacha umr ko‘rish muddatini aniqlashda ayniqsa go‘daklar o‘limi alohida ahamiyatga egadir. Go‘daklar o‘limining yuqori bo‘lishi aholi o‘rtacha umr ko‘rish muddatini ko‘rsatkichlarini qisqarishiga olib keladi.