AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§4. 

QLOBAL ƏRZAQ PROBLEMİ 

4.1. 

Problemin qloballığı 

 

XX  əsr  başa  çatdı.  Dünya  təsərrüfat  sistemi  XXI  əsrə  qədəm 

qoydu.  Bəşəriyyət  illəri  arxada  qoyub,  yeni  əsrə  heç  də  əli  boş 

gəlməyib.  Dünya  miqyasında  götürdükdə  elm,  texnika,  texnologiya, 

iqtisadiyyat, mədəniyyət və sosial-mənəvi sahələrdə misli görün-məmiş 

nailiyyətlər  əldə  edilib.  İrəliyə  doğru  inkişaf  dünya  iqtisa-diyyatının, 

dünya  təsərrüfatının  demək  olar  ki,  bütün  sahələrində  əldə  edilmişdir. 

Lakin  buna  baxmayaraq  bəşəriyyət  XX  əsrdə  yer  kürəsi  əhalisini 

ərzaqla  təmin  etmək  məsələsini  tam  həll  edə  bilmədi.  Kəskin  aclığa 

məruz  qalanların  sayı  ilbəil  artır.  BMT  struktur  bölməsi  olan  FAO 

(Dünya  kənd  təsərrüfatı  və  Ərzaq  təşkilatı)  verdiyi  məlumatlara  görə 

1970-

ci  ilin  əvvəlləri  üçün  bu  kateqoriyadan  olan  əhalinin  sayı  400 

milyona catırdısa, bu rəqəm 1980-cı ildə 500 milyon nəfər, 1990-cı ildə 

600-

700 milyon nəfərə, 2001-ci ilin ilk aylarında isə 800 milyon nəfərə 

çatmışdır.  

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatından yazan mütəxəssislərin hesablamala-rına 

görə  dünyada  aclıqdan  əziyyət  çəkən  və  kifayət  qədər  qidalana 

bilməyənlərin sayı 1,5  milyard nəfərə çatır.  Bu rəqəm 2000 il bundan 

əvvəlki  dünya  əhalisinin  bir  neçə  mislinə  bərabərdir.  Bundan  başqa, 

"görünməyən aclıq" deyilən aclığa (söhbət doyunca yeməməkdən gedir) 

inkişaf  etməyən  ölkələrin  uşaqlarının  dörddə  biri  məruz  qalmışdır. 

Dünya üzrə 240 milyon insanın müxtəlif xəstəliyə tutulması və ölümə 

məruz qalmasının birbaşa səbəbi də aclıq və doyunca yeməməkdir. 

Beləliklə,  ərzaq  problemi  artıq  uzun  illərdir  ki,  öz  dar 

çərçivəsindən  çıxmış,  dünya  əhalisinin  xeyli  hissəsini  əhatə  etmiş, 

qloballaşmışdır. Proqnoz məlumatlarına görə problemin kəskinləşəcəyi 

və  2050-ci  ildə  dünya  əhalisinin  ərzağa  olan  tələbatı  3  dəfə  artacağı 

gözlənilir. Beləliklə, həlli uzadılarsa ərzaq problemi 

S100 milyonl

arla insanın yaşayıb fəaliyyət göstərməsini sual altına 

da qoya bilər. Ümumiyyətlə isə ərzaq problemi bir qlobal problem kimi 

yaxın gələcəkdə dünya iqtisadi sisteminin tarazlığını daha da poza bilər. 

 

 

4.2.Problemin yaranma səbəbləri 

 

            Qlobal pr

oblem  kimi  ərzaq  problemi  bir  sıra  səbəblər 

üzündən     meydana gəlir. Çoxsəbəblilik ərzaq probleminin coxşaxəli 

bir  hal  olması    ilə    izah  olunur.    Bir  qayda  olaraq  ərzaq  probleminin 

məzmununda iqtisadi, sosial, siyasi aspektlərin kökləri aydın görünür. 

Təbii  ki,  dünya  təsərrüfatının  yarımsistemləri  səviyyəsində  və 

bütövlükdə  bəşər  miqyasında  insanların  tələbatlarının    ödənilməsi  

məsələlərinın həllinə təbii resursların olması, onların həcmi, keyfiyyəti 

təsir  göstərir.  Yəni  ümumilikdə  təbii  amil  problemin  həllində  başlıca 

rola  malikdir.  Məsələnin  bu  günkü  kimi  qloballaşmasında  ауrı-ауrı 

ölkələrdə  tez-tez  baş  verən  təbii  fəlakətlər,  quraqlıqların  baş  verməsi, 

daşqınlar,  epidemiyalar  və  bu  kimi  digər  insanların  fəaliyyətlərindən 

bilavasitə asılı olmayan amillərin də rolu çoxdur. Deməli, ərzaqla təmin 

olunmaq  üçün  təbii  amilə  iki  tərəfdən  yanaşmaq  lazımdır:  birincisi, 

ölkənin yerləşdiyı ərazidə faydalı qazıntıların, münbit torpağın, əlverişli 

 

 

təbii mühitin olması baxımından, ikincisi isə təbii fəlakətlərin tezlikləri, 

sıxlığı baxımından. 

Qeyd  edək  ki,  təbii  amil  bütün  ölkələrə  öz  təsirini  göstərir. 

Dünyada  toplanmış  təcrübə  göstərir  ki,  hətta  ən  yüksək  səviyyədə 

inkişaf etmiş ölkələrdə belə təbii amil insanları müəyyən dövrlərdə çətin 

vəziyyətə sala bilər. 

Ərzaq probleminin meydana gəlməsi ilk növbədə iqtisadi bir hal 

kimi  qiymətləndirilməlidir.  Onun  əsasını  əhalinin  yüksək  artım  sürəti, 

alıcılıq qabiliyyətinin sürəti, alıcılıq qabiliyyətinin yaxşılaşması ilə kənd 

təsərrüfatı  bölməsində  məhsuldar  qüvvələrin  zəif  inkişafı  arasında 

yaranmış  uyğunsuzluq  təşkil  edir.  İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  də  bu  hal 

keçən əsrlərdə baş vermis və aclıq problemləri meydana gəlmişdi. Lakin 

bu  ölkələrə  kənardan  müdaxilə  olmadığına  görə  məsələni  həll  edə 

bilmişlər. Lakin uzun müddət  koloniya dövrü keçmiş indiki inkişafda 

olan  Latın Amerikası, Asiya, Afrika və s. ölkələrində bu uyğunsuzluq 

uzun müddət davam etmiş və indi də davam edir. Əsas səbəb isə onların 

ölkələrinə olan müdaxilələrdir. 

İnkişaf etmiş ölkələrdən başqa dünyanın əksər ölkələrində Birinci 

dünya  müharibəsinə  qədər  ərzaq  problemini  yaradan  üç  səbəbi  xüsusi 

qeyd  etmək  lazımdır.  Birincisi  -  əhalinın  üstün  artımı,  ikincisi  -  kənd 

əhalisinin şəhərə axını (kənddə iş tapmayan bir parça çörək üçün şəhərə 

üz  tuturdu)  və  üçüncüsü  –  kənd  təsərrüfatında  elmi-texniki  inkişafın 

sənayedən  qat-qat  geri  qalması.  Sonuncu  amil  inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

geri  qalmış  ölkələrdən  az  olsa  da  uzun  müddət  "fəaliyyət"  göstərib. 

Təsadüfı deyildir ki, bu ölkələrin kənd təsərrüfatında lazımi səviyyədə 

mexanikləşdirmə  (yəni  kənd  təsərrüfatının  sənayeləşdirilməsi)  dövrü 

keçən əsrin 60-70-ci illərinə təsadüf edir.  

 

Kolonial dövr başa çatdıqdan sonra geri qalmış dövlətlərdə nisbi 

inkişaf baş verdi ki, bu da əhalinin alıcılıq qabiliyyətini yüksəltdi və elə 

bu yüksəlişin də özü ərzaq probleminin yaranmasına yeni təkan verdi. 

Tələb  təklifi  üstələdiyinə  görə  ölkələr  inkişaf  etmiş  ölkələrdən  ərzaq 

gətirmək zərurətində qaldılar. Ərzaq probleminin şiddətlənməsinin digər 

səbəbı  inkişafda  olan  ölkələrin  xalq  təsərrüfatının  birtərəfli  inkişaf 

etdirilməsi  olmuşdur.  Bunun  da  əsas  səbəbi  həmin  ölkələrdə  bir  qrup 

xalqını  soyan  qruplasmalann  (keçmişin  ənənəvi  termini  ilə  desək 

kapitalistlərin və mülkədarlann, indiki dildə desək korrupsionerlərin və 

 

 

rüşvətxorların) və inkişaf etmiş ölkələrin kapital sahiblərinin çox asan 

və  özlərinə  sərfəli  yolla  qazanc  götürmək  istəkləri  olmuşdur.  Bu 

məqsədlə  onlar  ölkələrin  yeraltı  sərvətlərindən  istifadə  edirdilər  və 

kapitalı  hasilat  sahələrin  inkişafına  yönəldirdilər.  Kənd  təsərrüfatında 

isə  xaricə  satılası  olan  məhsullar  istehsalı  üçün  torpaqlar  aynlırdı. 

Beləliklə də əksər kondlilor torpaqsız qalır və  taxıl istehsalçısı da, taxıl 

istehlakçısna  çevrilirdi.  Bu  da  ərzağın  çatışmamasına  səbəb  olmaya 

bilməzdi. 

Qlobal  problemlər  bir-biri  ilə  əlaqədardır.  Ərzaq  probleminin 

şiddətlənməsində  bu  cəhətdən  güclü  rol  oynayan  qlobal  problem 

"demoqrafık  böhran"  idi.  Elə  bunun  da  kökünü  cəmiyyətin  içərisində 

görmək  olar.  Uzun  illər  geri  qalmış  ölkədə  yaşayan  insan  özünün 

mənəvi, əxlaqi, dini dünyagörüşünü dəyişmədən inkişaf etmiş ölkələrdə 

yaradılmış  texnika,  texnologiya,  dərman  və  s.  ilə  üzləşir  və  bunların 

vasitəsilə bir problemi həll edirlərsə, digər problemlər qalırdı və yaxud 

da yeni problemlər yaranırdı. Məsələn, inkişaf etnıiş ölkələrdəki səhiyyə 

sahəsində  əldə  olunan  nailiyyət-lərin  gətirilməsi  ölümün  səviyyəsini 

azaltdı,  doğuşa  isə  (geri  qalmış  ölkələrədə)  təsir  etmədi.  Nəticədə 

əhalinin sayı çoxaldı və ərzağa olan tələbat artdı. 

 

4.3.Aclıq, onun mahiyyəti və ölçülməsi 

 

Aclıq  müasir  qlobal  problemlərdən  olan  ərzaq  probleminin 

böhran vəziyyətini izah etmək üçün  işlədilir. Belə hal dünyanın bıı və 

ya  digər  ölkələrində  müxtəlif  dərəcədə    daim  baş  verir.  Son  aclıq  və 

keyfıyyətsiz və yarımçıq qidalanma dalğası 1980-cı illərdə Afrikada baş 

vermişdir. О vaxt bu qitənin ölkələrində aclıq 150 milyon insanı əhatə 

edirdi və onlar inkişaf etmək haqqında yox, yaşamaq, ölməmək uğrunda 

mübarizə  aparmalı olmuşdular. Qeyd edək ki, bu proses indi də bu və 

ya başqa səviyyədə müxtəlif yerlərdə davam edir. 

Dünya  Bankının  qrup  prezidenti  D.Vulfensonun  məruzəsində 

göstərilir ki, 1998- сі ildə dünyada 1,3  milyard  nəfərin  gündəlik xərci 

bir dollardan, əlavə 3 milyard nəfər insanın isə xərci 2 dollardan aşağı 

olmuşdur. Dünya əhalisinin 1,3 milyard nəfəri içməli su ilə,  3 milyard 

nəfəri kanalizasiya ilə,  2 milyard nəfəri  elektrik  enerjisi ilə  təmin  

 

 

olunmamışdır.  Dünyanın   bir çox yerlərində    -   Afrikada,    Saxarada   

və      Hindistanda,        Latin  Amerikasında  əziyyət  çəkən  və  çox  kasıb 

yaşayan insanlar istənilən qədərdir. 

Aclığı  və  onun  dərəcəsini  necə  təyin  etmək  olar?  BMT-nin  

müvafiq orqanları "aclıq" anlayışını işlətdikdə onun son həddini nəzərdə  

tuturlar. 

Son  hədd  isə  orqanizmin  energetik  tələbatının  “kritik 

səviyyəsinə”  görə  təyin  edilir  ki,  bu  da  insanın  bir  biloji vücud kimi 

ancaq  ölməməsini  nəzərdə  tutan  səviyyədir.  1980-cı  illərin  axırında 

insanın  qidalanma  yolu  ilə  əldə  etdiyi  lazımi  energetik  tələbatı  gün 

ərzində  2700:(o  cümlədən,  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  -

3400,  inkişafda  olan  ölkələrdə  -2470)kalori hesab olunurdu. BMT-nin 

kənd təsərrüfatı və ərzaq təşkilatının (FAO) qiymətləndirilməsinə  görə 

aclığın və yaxud normadan az yeməyin  həddi ayrı-ayrı regionlar nəzərə 

almaqla  gündə  1761-1836  kalori  təşkil  edir.  (dünya  üzrə  orta  qiymət 

1784 kalori): BMT-

nin  digər  məlumatlarına  görə  gündə  1  dollar 

xərcləyə bilməyənlər aclıq həddindən aşağı səviyyədə yaşayanlar hesab 

edilirlər. 

 

4.4. Ərzaqla təmin olma səviyyəsinə görə regionların və 

ölkələrin qruplaşdırılması 

 

 

    

Təhlil  göstərir ki, İkinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə 

planetimizin işlədilən ərzağın həcmi artmışdır. Lakin regionlar  və ayrı-

ayrı  dövlətlər  üzrə  ərzaq  qeyri-bərabər  səpələnmişdir.Buna  görə  də 

probelmin  mahiyyətini  dərindən  başa  düşmək  üçün  ölkələri  ərzaqla 

təmin olma nöqteyi-nəzərincə dörd qrupa bölürlər. 

1.Ərzağın tələbatdan çox olduğu ölkə və regionlar . Bu qrupa  

dünyanın sənaye  cəhətdən inkişaf etmiş regionları , ilk növbədə 

isə  Qərbi və Şimali Avropa, Şimali Amerika, Avstraliya və Yaponiya 

daxildirlər. 

2.Ərzaq  təminatı  BMT-nın  tələblərinə  uyğun  təyin  edilmiş 

normaya  çox  yaxın  _olan__ölkə  və    regionlar.  Bu  qrupa  Avropanın 

Cənub  rayonları  ,  Orta  Asiya  və  həmçinin  Latin  Amerikası  ölkələri, 

Maqrib və ASEAN ölkələri daxildirlər. 

 

 

      

3.Ərzaqla  təminat BMT- in  standartlarında  nəzərdə 

tııtulan kənarlaşmaya "uyğun" gələn səviyyədə olan dövlətlər 

. 

Bu  ölkələr  qrupuna  Şərqi  Avropa,  MDB  və  Pribaltika  ölkələri, 

həmçinin Hindistan, Misir, İndoneziya dövlətləri daxil edilirlər. 

Qeyd  edək  ki,  bu  qrupa  daxil  olan  ölkələrdə  yaranan  ərzaq 

prob

leminin subyektiv cəhətləri çoxdur. Məsələn, Şərqi Avropa, MDB 

və Pribaltika ölkələri müasir dövrdə öz imkanlarından çox aşağı ərzaq 

məhsulları istehsal edir və buna görə də müvafıq məhsulları idxal etmək 

zərurəti  meydana  gəlir.  Elə  götürək  respublikamızın  ən  böyük  şimal 

qonşusu  olan  Rusiyanı.  Bu  ölkənin  sərəncamında  olan  münbit  torpaq 

sahələri imkan verir ki, Rusiya öz xalqının tələbatlarından da çox kənd 

təsərrüfatı  məhsulları    (dənli  bitkilər,  heyvandarlıq  məhsulları  və  s.) 

istehsal etsin və digər ölkələrə ixrac etsin. Buna baxmayaraq MDB və 

Pribaltika  ölkələri  hər  il  milyonlarla  vəsaiti  kənardan  ərzaq  malları 

almağa sərf edirlər. Yada salaq ki, 1980-cı illərdə keçmiş SSRİ dövləti 

hər il orta hesabla 5 milyard dollarlıq taxıl idxal edirdi ki, bu da dünya 

bazarında buğdanın qiymətinə güclü təsir göstərirdi. 

Qərbi Avropa ölkələrindən Macarıstanda ərzaqla təmin olunmaq 

yaxşı  vəziyyətdədir.  Çexiya  və  Slovakiya  bu  və  ya  başqa  səviyyədə 

ərzaqla təmin olunmuş ölkələrdirlər. Bolqarıstan, Polşa, Rumıniya kimi 

ölkələr  isə  mütəmadi  olaraq  taxıl,  ət  və  ət  məhsullarını  idxal  edən 

ölkələrdirlər.  MDB  ölkələri  qrupuna  daxil  olan  Azərbaycan 

Respublikası  da  dayanıqlı  şəkildə  taxıl  və  digər  kənd  təsərrüfatı 

məhsullarının idxalçısıdır. 

Rusiyada 

və MDB-nin digər ölkələrində ərzaq çatışmamazlığının 

subyektiv  amillərinə  iqtisadi  islahatların  yarıtmaz  aparılması,  ixtiyari 

olaraq  iri  kollektiv  təsərrüfatlarının  dağılması  və  münasib texniki-

iqtisadi  bazanın  və  mənəvi-psixoloji  mühitin  yaradılmaması  haqqında 

düşünmədən  fermer  təsərrüfatlarını  yaratmaq  cəhdi  kimi  hərəkətlərə 

birinci  növbədə  daxil  etmək  lazımdır.  Məhz  bu  və  buna  oxşar 

"islahatlar" ərzaq problemini gücləndirirlər. 

4.Ərzaq  probleminin  əsas  ağrı-acısını  çəkən  ölkələr  dördüncü 

qrupu  təşkil  edirlər.  Bu  ölkələrə  inkişafda  olan  ölkələr  daxildirlər  ki, 

onlann  da  əhalisinin  əksəriyyəti  ərzaq  cəhətdən  çox  acınacaqlı 

vəziyyətdə  yaşayırlar.  Problem  bu  ölkələrdə  çox  kəskindir.  Əhali 

 

 

artımının  inkişafda  olan  ölkələrdən  daha  yüksək  olması  ərzaq 

məsələsinin həllini çətinləşdirir. 

----------------------------------- 

1

 

Mütəxəssislərin proqnozuna görə 2025-cı ildə əhalinin 80%-dən 

çoxu inkişafda olan ölkələrdə yaşacaqlar. 

           BMT-

nin  ətraf  mühit  və    inkişaf  problemlərinə  həsr 

edilmiş  konfranslarında  dəfələrlə  qeyd  edilmişdir  ki,  inkişaf  etməkdə 

olan  ölkələrin  hazırkı  resurs,  texnoloji,  idarəetmə,  təşkilati  imkanları 

sürətlə artan əhlini ərzaqla təmin etmək iqtidarında deyil. Belə şəraitdə 

inkişafda olan ölkələr kənd təsərrüfatının inkişafını düzgün idarə etməyə 

çalışmalıdırlar.  İlk    növbədə  çalışmaq  lazımdır  ki,  əldə  olan  əkinə 

yararlı  torpaqların  sahəsi  azalmasın  və  məhsuldarlıq  artsın.  Bu  sahədə 

inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  istifadə  edilməyən  imkanlar  çoxdur. 

Müqayisə edək: dərc olunmuş məlumatlara görə inkişafda olan ölkələrin 

kənd  təsərrüfatında  çalışan  bir  nəfər  özünü  və    ailəsini  güclə  saxlaya 

bilirsə, ABŞ-ın bir fermeri 59 nəfəri, Qərbi Avropanın və Yaponiyanın 

bir  kənd  təsərrüfat  işçisi  isə  müvafıq  olaraq  19  və  14

: 

nəfəri  ərzaqla 

təmin edə bilir. Bu rəqəmlər göstərir ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 

ərzaq problemini həll etmək üçün ilk növbədə kənd təsərrüfatnda sosial-

iqtisadi, texniki-

təşkilati  tədbirlər  həyata  keçirməklə  əmək 

məhsuldarlığını yüksəltmək lazımdır. 

 

    

4.5.Müasir texnoloji sivilizasiyanın ziddiyyətləri 

 

İkinci  dünya  müharibəsindən  keçən  onilliklər  ərzində  kənd 

təsərrüfatında  çox  böyük  nailiyyətlər  əldə  edilmiş  və  nəticəsi  də  bu 

olmuşdur  ki,  ərzaq  problemi  ancaq  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş 

ölkələrdə həll edilmişdir. Lakin elmi-texniki inqilabın şaxələndiyi indiki 

dövrdə  bəşəriyyətin  məhsuldar  qüvvələri,  о  cümlədən  kənd 

təsərrüfatında  cəmlənmiş  məhsuldar  qüvvləri,  çox  yüksək  səviyyədə 

inkişaf  edə  bilər.  Dünyanın  aparıcı  ölkələri  özlərinin  uzun  illik 

təcrübələri ilə bunu sübut etsələr də, müasir dövrün ziddiyyətləri buna 

imkan vermir və hazırda dünya əhalisinin böyük bir hissəsi aclığa məruz 

qalmışdır. 

Ərazilər və regionlar üzrə müxtəlif səviyyədə inkişaf baş versə də 

mütəxəssislərin  fıkrincə  proses  düzgün  idarə  edilərsə  dünya  kənd 

 

 

təsərrüfatı  sahəsində  bərqərar  olmuş  məhsuldar  qüvvələr  bütün  dünya 

əhalisini  yedizdirməyə  qadirdir.  İngilis  tədqiqatçıları    rəqəm  də  

göstərirlər.  Qeyd  edirlər  ki,    hətta  torpaqların  bugünkü  üsullarla 

işlənməsi  yolıı  ilə  belə  10  milyard  nəfərdən  çox  əhalini  ərzaqla  təmin 

etmək  olar.  Bunun  üçün  ilk  növbədə  ziddiyyətlərdən  maksimum  can 

qutarmaq lazımdır.  

 

Müasir dövrdə elm və texnika sahəsində əldə edilən naliyyətlərə 

baxmayaraq,  dünya  miqyasında  yararlı  torpaqlardan  çox  aşağı 

məhsuldarlıqla  istifadə  edilir.  Qeyd  etdiyimiz  kimi  ərzaq  problemi 

inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  özünü  daha  kəskin  şəkildə  göstərir. 

Burada  ənənəvi  səbəblərlə  bərabər  yerli,  yəni  bilavasitə  bu  ölkələrin 

tarixi  inkişafından  doğan  səbəblər  də  az  rol  oynamamışdır.  Söhbət 

ondan gedir ki, keçən əsrin ortalarında siyasi sərbəstlik olan bu ölkələr 

iqtisadi  sərbəst  ola  bilməmişlər.  Uzun  müddət  inkişaf  etmiş  ölkələrin 

təsiri  altında  qalmaq,  onlarla  qeyri-ekvivalent  əmtəə  mübadiləsində 

olmaq,  dövlətin  özünün  uyuşqanlı  iqtisadi  siyasətinin  olmaması,  etnik 

və  dini  toqquşmalar,  transmilli  korporasiyaların  fəaliyyəti,  demoqrafik 

partlayış  və  s.  bu  kimi  amillər  bu  ölkələrin  iqtisadi  vəziyyətini 

gərginləşdirmiş,  ərzaq  məsələsini  isə  böhran  səviyyəsinə  çatdırmışdır. 

Göründüyü  kimi,  dünyada  baş  verən  elmi-texniki  inqilabın 

nailiyyətlərini bu ölkələrin kənd təsərrüfatlarına çox qısa bir müddətdə  

tətbiq etmək mümkün olarsa belə, əgər "yerli" adlandırdığımız amillər 

həll  edilməzsə  ərzaq  probleminin  bu  ölkələrdə  həll  edilməsindəki 

çətinlikləri  aradan  qaldırmaq  asan  iş  olmayacaqdır.  Təbii  amilləri    su, 

münbit torpaq 

quraqlıqları və s. nəzərə  alsaq məsələnin çox mürəkkəb 

olması aydın olur. 

 

4.6.Ərzaq təhlükəsizliyi konsepsiyası 

 

Dünya  əhalisinin  aclıq  içərisində  yaşayan  və  normadan az 

qidalana bilən hissəsi həmişə olmuşdur və yuxarıda göstərdiyimiz kimi 

yenə  də  vardır.  Lakin  müasir  sivilizasiya  keçmişdən  fərqlənir.  Bu 

fərqlənmənin biri də ondan ibarətdir ki, indi dünya təşkilatları, alim və 

mütəxəssisləri  "ərzaq  təhlükəsizliyi"  konsepsiyası  irəli  sürürlər.  Bu 

konsepsiyaya  görə  dünya,  regionlar,  ölkələr  miqyasında  ərzaq 

 

 

mallarının  müəyyən  səviyyəsi  təyin  edilməli  və  nəzarətdə 

saxlanılmalıdır.  Bu  səviyyə  bütün  insanların  aktiv  və  sağlam  həyat 

keçirməsini təmin etməli, insanlar isə ərzaq mallarını əldə etmək üçün 

iqtisadi və fıziki imkanlara malik olmalıdırlar. 

Ərzaq  təhlükəsizliyi  bir  neçə    səviyyədə  nəzərdən  keçirilir  və 

təhlil edilir: а) Dünya ərzaq təhlükəsizliyi. Dünya ərzaq təhlükəsizliyi 

konsepsiyası  nəzərdə  tutur  ki,  planetimiz  vahid  bir  orqanizm  kimi 

kifayət  miqdarda  ərzaq  malları  istehsal  etməli  və  insanların  artan 

tələbatını  ödəməlidir.  Ərzaq  mallan  üzrə  dünya  ticarəti  elə  təşkil 

olunmalıdır  ki,  iddialı  ölkə  istədiyi  qədər  qida  məhsullarını  münasib 

qiymətlə  əldə  edə  bilsin.  Bunun  üçün  ərzaq  ehtiyatları  yaratmaq  və 

gözlənilməz hallar baş verdikdə ondan istifadə etmək lazımdır. 

Ərzaq  təhlükəsizliyi  günlərin  sayı  və  ortagünlük  tələbata  əsasən 

hesablanır. FAO-nun hesablamalarına görə ərzaq təhlükəsizliyini təmin 

etmək üçün tələb olunan ehtiyatın minimum səviyyəsi keçmiş məhsula 

görə  təyin  edilməli  və  dünya  istehlakı  həcminin  17%-nə  bərabər 

olmalıdır. Bu ehtiyat təxminən dünyanın iki aylıq tələbatına uyğun gəlir 

və həmişə nəzarətdə saxlanılmalıdır. Lakin 1970 və 1990-cı illərdə bu 

ehtiyatın  səviyyəsi  14%  (40  günə)  qədər  asağı  düşmüşdür  ki,  bu  da 

taxılın qiymətinin dünya bazarında xeyli yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. 

Bütövlükdə  götürdükdə  mütəxəssislər  bu  fıkirdədilər  ki,  dünyada 

əhalinin tələbatlarını ödəyə bilən həcmdə ərzaq istehsal edilir. b) Dünya 

səviyyəsində  ərzaq  təhlükəsizliyi.  yarımsistemləri  Dünya  miqyasında 

ərzaq  probleminin  həlli  ауrı-ауrı  milli  dövlətlərin  və  regionların  bu 

məsələyə ciddi münasibət bəsləyib-bəsləməməsindən çox asılıdır. Milli 

dövlətlər,  region  və  iqtisadi  zonalar  miqyasında  ərzaq  təhlükəsizliyi 

konsepsiyasının  məqsədi  də  bu  ölkələrin  və  regionların  ərzaqla  təmin 

olunmasına  kömək  göstərməkdir.  Lakin  milli  dövlətlər  səviyyəsində 

ərzaq təhlükəsizliyini özünütəminetmə kimi başa düşmək olmaz. Burada 

ərzaq  təhlükəsizlyi  birincisi,  dövlətin  özünün  ərzaq  istehsalını  artıra 

bi

lmək  və  ikincisi,  çatışmayan  hissənin  kənardan  almağa  qadir  olmaq 

qabiliyyəti başa düşülür. Problemin təhlili zamanı "əhalinin bir nəfərinə 

düşən  ərzaq  məhsullannın  miqdarı"  və  "özünütəminetmə  əmsalı"  kimi 

mühüm göstəricilərdən istifadə edilir. 

 

 

      

Dünya 

təsərrüfatının yarımsistemləri  səviyyəsində ərzaq 

təhlükəsizliyi  insanların  ərzaqla  təmin  olunmasına  təzminat  vermir,  о 

ancaq  milli  dövlətin  və  yaxud  da  müəyyən  bir  regionıın  ərzaq  əldə 

etmək  imkanını  və  bu  imkanın  səviyyəsini  müəyyən  edir.  Məhz  bu 

imkan

ı  reallaşdırmaq  üçün  dünya  miqyasında  ərzaq  təhliikəsizliyi 

normativlərinə  həmişə  əməl  olunmalıdır.  Yəni  dünya  bazarında 

müəyyən  miqdarda  və  münasib  qiymətdə  ərzaq  mallarının  olması,  

(FAO-

nun normativlərinə görə iki aylıq ehtiyatın olması) və ancaq bu 

hal

da  lokal  səviyyədə  ərzaq  əldə  etmək  imkanı  reallaşa  bilər.      Dərc 

olunmuş məlumatların təhlili göstərir ki, inkişafda olan ölkələrin 15-20 

faizində  ərzaq  təhlükəsizliyi  çox  aşağı  səviyyədədir.  Bu  ölkələrin  də 

əksəriyyəti  Afrikada  yerləşir.  v)  Ailə  və  ev 

təsərrüfatı    səviyyəsində 

ərzaq  təhlükəsizliyi.  Aclıqla  mübarizədə    qalib  gəlmək,  yer  kürəsi 

əhalisini  ərzaqla  təmin  etmək  üçün  ərzaq    təhlükəsizliyi  konsepsiyası 

cəmiyyətin  ilk  və  əsas  həlqəsi  olan  ailəni  və  ev  təsərrüfatçılığını  da 

əhatə etməlidir. Bu  təhlükəsizlik əhalinin hər nəfərinə düşən orta gəliri 

ilə sıx bağlı olur. Aşağı  gəlirli ailələrin ərzaq təhlükəsizliyi bir qayda 

olaraq çox aşağı olur  və qiymətlərin dəyişməsi həm şəhər və həm də 

kənd  sakinlərini  aclıq  təhlükəsi  altında  qoya  bilər.  Ailələrin  ərzaq 

təhlükəsizliyi onların alıcılıq qabiliyyətləri ilə şərtləşir. Dövlətin burada 

başlıca  rolu  əhalinin  alıcılıq  qabiliyyətini  yüksəldə    bilən  tədbirlər 

həyata keçirməkdən ibarət olmalıdır.