AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§ 5. Respublika iqtisadiyyatının bəzi inkişaf prespektivləri
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci istiqamətin
- Üçüncü istiqamət
- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
|
§ 5. Respublika iqtisadiyyatının bəzi inkişaf prespektivləri
Azərbaycanın gələcəkdə daha sürətlə inkişaf etməsi üçün çox yaxşı imkanı vardır. İnsan və təbii resursları nisbətən yaxşı şəraitdə yerləşib. Ölkənin yaxşı savadlanmış işçi qüvvəsi formalaşır. Kənd təsərrüfatı istər istehsal və istərsə də əhalinin məşğulluq səviyyəsini
433 yüksəltmək baxımından iqtisadiyyatın mühüm sektoru kimi qalmaqdadır. Bu sahənin daxili imkanlarından hələlik lazımi səviyyədə istifadə edilmir. Təbii şərait, tələb olunan torpaq sahələrinin olması imkan verir ki, kənd təsərrüfatı xammalı bazasında müxtəlif sənaye məhsulları istehsal edilsin və həm daxili, həm də xarici bazara çıxarılsın. Məhsulların diversifikasiyası imkanları da böyükdür. Məsələyə yaradıcılıqla yanaşılarsa üzümdən, pomidordan, kartofdan, alma və armuddan, ətdən, süddən, qozdan-fındıqdan, texniki bitkilərdən və s. kənd təsərrüfatı məhsullarından müxtəlif orijinal məhsullar hazırlayıb daxili və dünya bazarına çıxmaq olar. Ən önəmlisi budur ki, əhali üçün yeni iş yerləri yaradılar, dövlətin büdcəsinə isə çoxlu əlavə vəsait daxil olar. Azərbaycan Respublikasının təbii resursları və xüsusən xam neft və qaz resursları vardır. Mütəxəssislərin fikrincə, ölkədə neft və qaz ehtiyatları çoxdur və təxminən 90-100 ilə çatar. XXI əsrdə Azərbaycanın dünyada neftlə zəngin olan 15 ölkəsi sırasına daxil olacağını söyləyənlərin sayı artır. Baxmayaraq ki, 1990- cı illərdə neft hasilatı azaldı, orta və uzaq perspektivdə onun çox sürətlə artacağı, 15- 20 il ərzində hasilatın 35-40 milyon ton təşkil edəcəyi gözlənilir. İqtisadi geriliyin 1996-cı ildə dayandırıldığını (əsasən neftin hesabına) nəzər salıb, Beynəlxalq Bankın hesablamalarına görə 2003- cü ildə respublikanın Ümumi Daxili Məhsulu 20 % arta bilər. Lakin istehlakın həcmi çox yavaş sürətlə artacaq. Bunun iki səbəbini göstərmək olar: investisiya normasının yüksək olmasını və alınan kreditlərə görə faizlərin ödənilməsini. Buna baxmayaraq əhalinin hər nəfərinə düşən istehlakın miqdarının 2003-cü ildə 1996-cı ilə görə 40-45 faiz artacağı gözlənilir. Lakin tədiyə balansının yumşaldılması və büdcə məhdudiyyətlərinin azaldılması baxımından neft kontraktlarından gözlənilən xeyir özünü 2004-2005- ci illərə qədər tam göstərə bilməyəcək. Təxminən 2005- ci ildə neft hasilatı istehsalının nəzərdə tutulan sosial-iqtisadi səmərəsi hərtərəfli özünü göstərə biləcək. İqtisadiyyatın ciddi struktur
434 dəyişikliklərə məruz qalacağı dövrdə isə Azərbaycanda resurs çatışmazlığı həmişə hiss oluna bilər. Müasir dövrdə və yaranmış sosial- iqtisadi şəraitdə ölkənin neft imkanlarını şişirtmək, onu bütün problemlərinin həlli vasitəsi kimi qiymətləndirmək iqtisadi inkişaf üçün çox qorxuludur. Dünya ölkələrinin təcrübəsi sübut etmişdir ki, nefti və ya digər təbii resursu xammal şəklində ixrac edən ölkələrin əksəriyyəti sonda gözlənilən nəticəni əldə edə bilmirlər. Məsələ burasındadır ki, neftin ixracı nəticəsində ölkəyə daxil olan xarici valyutanın özu ciddi iqtisadi və sosial problemlərin meydana çıxması mənbəyinə çevrilə bilir. Bu o zaman baş verir ki, nə vaxt ölkə neftdən əldə etdiyi mənfəəti xaricdən alınan real resurslara çevirir. Və sonra onlardan investisiya və istehlak üçün istifadə edir. Birbaşa istehlaka gedən xaricdən gətirilmiş çox işlənən ərzaq və sənaye məhsulları aydın məsələdir ki, ən yaxşı halda cari tələbatı ödəyir və iqtisadiyyatın gələcəkdə inkişaf etdirilməsi üçün heç bir zəmin hazırlamır. İnvestisiya üçün ayrılan vəsait bundan fərqli olaraq daha səmərəli görünür. Lakin sonda bu istənilən nəticəni vermir. Ona görə ki, investisiyadan istifadə edib, istifadəyə verilən müəssisələrin məhsulları əksər halda istər daxili, istərsə də xarici bazarlardakı çox qızğın rəqabətə davam gətirə bilmirlər. Başlıca səbəb yenə də odur ki, xam neftin satışından əldə edilən vəsait hesabına daxili bazar müxtəlif çeşidli, yaxşı keyfiyyətli və hətta ucuz ərzaq və sənaye malları ilə doldurula bilər. Buna görə də çalışmaq lazımdır ki, dünyanın bir neçə xam neft ixrac edən ölkələrində baş verən xoşagəlməz hallar Azərbaycanda da baş verməsin. Bu xoşagəlməz halın mahiyyəti ondadır ki, neftdən daxil olan mənfəətin ilbəil artması ölkələrin sənaye və kənd təsərrüfatı bölmələrində istehsalın geriliyinə və ən yaxşı halda isə stoqnasiya vəziyyətinə düşməsinə gətirib çıxarır. Belə hal isə bir qayda olaraq ölkədə sosial və iqtisadi gərginliklərin meydana çıxması üçün yeni mənbə yaratmış olur. Hesab edirik ki, belə hallar Azərbaycanda baş verməyəcək. Bu sahədə elmtutumlu məqsədli proqramlar işlənib hazırlanmalıdır.
435 Bəs nə etmək lazımdır ki, neftdən əldə edilən mənfəət (neft dolları) hətta uzunmüddətli perspektivdə cəmiyyətə xeyir gətirsin? Bunun üçün ilk növbədə iqtisadiyyatın qeyri-neft bölmələrində prioritet sahələr təyin edilməli və onların inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutan məqsədli proqramlar tərtib edilməlidir. Əsas güc mərkəzi kimi fikir yüngül və yeyinti sənaye müəssisələri üçün elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərini özündə əks etdirən texnika və texnologiyaların alınmasına verilməlidir. Burada maliyyə mənbəyi kimi neftdən alınan gəlirdən istifadə edilməsi istənilən nəticələr verə bilər. Sənayenin digər sahələrini də məsələn,metallurgiyanı, maşınqayırmanı, kimya sahəsini və s. bu yolla dirçəltmək və onları yeni texnika və texnologiya ilə təsis etmək lazımdır. Yəni çalışmaq lazımdır ki, neft mənfəəti istehlak səmərəsi verən maliyyə mənbəyindən istehsal səmərəsi verən maliyyə mənbəyinə çevrilsin. Bu yolla əldə edilən istehsal sahələri cəmiyyətin üzvlərini iş yerləri ilə təmin edər, büdcəyə samballı vəsait gətirər, tikilən müəssisələr isə neft dollarından gələcək nəsillərə yadigar kimi qalar. Neftdən alınan gəlirin səmərəliliyini neft bölməsinin özündə də artırmaq olar. Bunun üçün: Birincisi, neft emalı zavodlarından tam istifadə etmək lazımdır. Məlumdur ki, hələ keçmiş SSRİ dövründə respublikamızda 20 milyon ton neftdən də çox xam neft emal edə bilən zavodlar tikilmişdi. Bu gün onların gücündən az istifadə edilir. Bir səbəb də emal etmək üçün xam neftin olmamasıdır. Digər səbəb də var. Texnoloji avadanlıqların modernləşdirilməsi və yaxud da yeniləşməsi zərurəti ortaya çıxıb. Hər iki halda tələb olunan vəsaiti neft dolları hesabına əldə etmək olar. Məsələ bu şəkildə həll edilərsə, biz eyni zamanda xarici investorların diqqətini iqtisadiyyatın qeyri-neft və neft emalı sahələrinə cəlb etmiş olarıq. Bu yolla minlərlə iş yerləri yaranar və ölkənin iqtisadiyyatı güclənmiş olar. Həm dövlət və həm də əhali istehsaldan varlanar. İkincisi isə respublikanın öz gücü ilə çıxardığı neftin həcmini artırmaq lazımdır.
436 Neft alınan gəlirdən istifadə edilməsinə yaradıcı münasibət bəslənilməsinin zəruriliyi Birləşmiş Millətlər Təşkilati və Beynəlxalq Bankın təşkil etdikləri tədqiqatların nəticələri də sübut etmişdir. 1970- 1989-
cu illəri əhatə edən tədqiqat işi ümumilikdə 97 ölkəni əhatə etmiş və aydın olmuşdur ki, təbii resurslar ixrac edən ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafı, belə resursları olmayan ölkələrlə müqayisədə daha zəif olmuşdur. Xam neft ixracından əldə olunan mənfəətin xərclənməsi məsələsinin aktuallığını bir cəhət də artırır. Bu da ABŞ dolları ilə milli valyutanın (manatın) məzənnəsidir. Məsələ burasındadır ki, xam neftin ixracının ilbəil artması ilə paralel olaraq xarici valyutanın ölkəyə axını da güclənir. Bunun nəticəsində milli valyutanın (manatın) real məzənnəsi də istər-istəməz aşağı düşür (müxtəlif illərdə söhbət ancaq aşağı düşmənin səviyyəsindən gedə bilər). Manatın real dəyişilmə məzənnəsinin aşağı olması o deməkdir ki, dolların manatla qiyməti malların ümumi qiymətinə nisbətən az qalxar, ya heç qalxmır, ya da ki, hətta aşağı düşər. Nəticədə müəyyən məbləğdə dollar əldə etmək üçün nisbətən daha az miqdarda manat tələb olunur. Düzdür, ilk baxışda bu yaxşı təsir bağışlayır. Lakin məsələyə dərindən yanaşdıqda görərik ki, bu hal milli məhsulların həm daxili, həm də xarici bazarlarda rəqabət dözümlülüyünə güclü mənfi təsir edir. Ona görə manatın məzənnəsinin süni yolla aşağı səviy-yədə saxlanılması idxal mallarının milli pulla qiymətini aşağı salacaq. İstehlakçılar da daha ucuz qiymətli əmtəələri almağa başlayacaqlar. İtirən isə ölkə sahibkarları olacaq. Xarici firmalara nisbətən çətin şəraitdə fəaliyyət göstərən yerli kiçik və orta sahibkarların vəziyyəti öz məhsullarını çətinliklə satdıqlarına (və yaxud heç sata bilmədiklərinə) görə bir az da çətinləşəcəkdir. Çünki onlar istehsal etdikləri məhsulları maya dəyərindən aşağı sata bilməzlər. Belə hal ixracın da həcmini nəzərə çarpacaq dərəcədə azalda bilər. Neft satışından əldə edilən mənfəətin xərclənməsi məsələsinə yaradıcı münasibət bəslənməsə Dünya Bankının hesablamalarına görə ümumi ixracın həcmi 2003- ci ildən sonra azala bilər. Neft dollarının xərclənməsi ilə bağlı göstərdiyimiz mənfi halların iqtisadiyyata təsirini
437 azalmaq üçün bir səmərəli yol varsa o da pulların çox hissəsini iqtisadiyyatın perspektivli qeyri-neft və neft emalı sahələrinə yönəltmək və bu yolla da yeni və müasir iş yerləri yaratmaqdır. Süni idarəetmə yolu ilə manatın dollara nisbətən məzənnəsinin tənzimləndirilməsi isə ölkə sahibkarlarının nisbətən xeyrinə olsa da sonda əhalinin yaşayış səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Gələcək dövrlərdə Azərbaycan Respublikasının sənayesi sürətlə inkişaf edə bilər. Bu nəticəni çıxarmağa ölkənin malik olduğu ilkin şərtlər və kifayət miqdarda olan təbii resurslar imkan verir. Təbii məhdudiyyət rolunu isə ancaq suyun nisbətən az olması və quru yanacağın olmaması oynayır. Təbii şərtlərə və resurslara bir neçə aspektdə yenidən baxıla bilər. Yenidən öyrənməkdə məqsəd yaxın gələcəkdə sənayeni istehsal və ərazi cəhətdən optimal inkişaf etdirməkdir. İlk növbədə təbii resursların sənaye üçün istifadə edilməsi mümkünlüyü öyrənilməlidir. Resursların çox kompanentliliyi aşkar edilməli və onların kompleks emal edilməsi imkanları ortaya çıxarılmalıdır. Sənayenin səmərəli strukturunu formalaşdırmaq üçün vacib sayılan məsələ təbii resursların və təbii şəraitin hansı istiqamətdə dəyişəcəklərini qabaqcadan təyin etməyə çalışmaq lazımdır. Bu ilk növbədə sənayenin mütərəqqi strukturunu formalaşdırmaq üçün vacib məsələdir. Ən başlıca məsələlərdən biri sənayeni ərazi üzrə təşkil edən amil və şərtləri öyrənərkən ölkənin sərancamında olan bütün növ resursların həcminin təyin edilməsi və onlardan istifadə edilməsi imkanlarını araşdırmaqdır. Sənaye üç istiqamətdə inkişaf etdirilməlidir. Birinci istiqamətin göstəricisi sənayenin ümumi məhsulunun müqayisəli qiymətlərlə həcmi ola bilər. Yəni hansı yolla olursa-olsun, sənayenin ümumi məhsulunun həcmi artırılır. İkinci istiqamət sənayenin sahə strukturunun təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur və bu sahədə həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsinə qiymət vermək üçün sahə strukturunu xarakterizə edən sistem göstəricilərdən istifadə olunmalıdır. Sənayedə fəaliyyət göstərən sahələrin sayı, tərkibi, onların arasında formalaşmış nisbətlər, sahələrdə buraxılan məhsulların nomenklaturası,
438 çeşidi, rəqabət xarakteristikaları və s. bu kimi göstəricilər belə göstəricilərdəndir. Sənayenin sahə strukturunun inkişaf etdirilməsi təbii resurslardan tam və səmərəli istifadə edilməsinə əsaslanmalıdır.
olmalıdır. Əlbəttə, üç istiqamətin üçü də bir-biri ilə qarşılıqlı bağlı olan məsələlərdir. Lakin üçüncü istiqamətin öz xüsusiyyətləri vardır və ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisinə təsir etməsi baxımından digər inkişaf istiqamətlərindən fərqlənir. Sənayenin ərazi üzrə təkmilləşdirilməsi bir neçə istiqamətdə ölkə üçün səmərəli ola bilər: yeni iş yerləri yaranar, əhalinin ölkə daxili miqrasiyası zəifləyər, əhalinin yaşayış tərzi dəyişər, sosial mühit sağlamlaşar. Lakin bazar iqtisadiyyatı şəraitində əsas məsələ vətənimizdə sahibkarlar ordusunu yaratmaq olmalıdır. Bu məsələ də təbii resursdan istifadə edilməsinə əsaslanan iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsini, ayrı-ayrı bölgələrin kompleks inkişafını tələb edir. Bunun üçün bütün resurslar ayrıca və kompleks şəkildə iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməlidir. Azərbaycan Respublikasında sənayeni və xüsusən də onun neftlə əlaqədar olmayan sahələrini gələcəkdə inkişaf etdirmək üçün təbii zəminləri vardır. Bunlardan biri respublikanın münasib relyef şəraitinə mənsub olması (ərazinin 60 %-i dağlıq sahələr olsa da sənayeni inkişaf etdirmək üçün relyef şəraiti vardır) və digəri kifayət qədər yanacaq- enerji və mineral-xammal resurslarının olmasıdır. Ümumi şəkildə geoloji cəhətdən öyrənilmiş bir sıra faydalı qazıntılar vardır. Bunlardan filiz mənşəli faydalı qazıntıları (dəmir, xrom, mis, qu rğuşun, kobalt, alüminium, qızıl, gümüş və s.) qeyri-filiz faydalı qazıntıları (neft, qaz, kömür, torf, daşduz, mineral rənglər, sular, kükürd kolçedanı, əhəng, kvars qumu və s.) nadir elementləri, mineral suları (hidrokarbonlu, hidrokarbon xloridli, hidrokarbon- xlorid- sulfat) və s. göstərmək olar. Münasib ərazinin və təbii şəraitin olması da sənayenin emal sahələrinin inkişafı üçün yaxşı imkan yaradır.
439 Dünyada məlum olan iqlim qurşaqlarının çoxunun Azərbaycanda olması, 800 km –dən çox bir məsafədə Xəzər dənizi ilə əhatə olunması sənayenin xammal bazasının genişləndirilməsi üçün yaxşı şərait yaradır. Azərbaycan Respublikası ərazisinin süni balıq yetişdirilməsi üçün gözəl inkişaf perspektivləri vardır. Bunun başlıca amili havanın yüksək orta illik hərarəti və il ərzində günəşli günlərin çox olmasıdır. Sənayedə istifadə olunması üçün Azərbaycanın kifayət qədər bitki növləri vardır. Təbii bitki resursları imkan verir ki, respublikada qida məhsulları üzrə bolluq yaradılsın, yüngül və yeyinti sənayelərinin i nkişafı üçün xammal bazası genişləndirilsin. Azərbaycan Respublikasında sənayenin gələcək inkişafını təmin etmək üçün təbii zəminlərdən başqa, iqtisadi, elmi, texniki və texnoloji zəminlər də mövcuddur. Keçmiş SSRİ dövründə mövcud olan müəssisələrin çoxu ya heç ya da tam gücü ilə işləmir. Nisbətən köhnəlsə də Azərbaycan Respublikasında sənayeni inkişaf etdirmək üçün material-texniki baza kifayət qədər vardır. Əsas fondların dəyəri 2000- ci ildə 92,3 trilyon manat təşkil etmişdir ki, bunun da 69,7 faizi əsas istehsal fondlarının payına düşür. Sənayenin sərəncamında olan əsas fondların dəyəri isə baxılan dövr üçün 29,3 trilyon manata bərabər olub. Nəzərə alsaq ki, hazırda bu fondlardan istifadə səviyyəsi tələb olunandan çox aşağıdır, sənayeni gələcəkdə inkişaf etdirmək üçün daxili imkanların olması məlum olar. Əldə olunan əsas istehsal fondları təbii resurslarla birlikdə sənayenin ərazi cəhətdən təşkilini yaxşılaşdırmaq üçün münasib şərait yaradır. Çatışmayan cəhət odur ki, əsas istehsal fondları Azərbaycanın iqtisadi rayonları arasında qeyri-bərabər şəkildə formalaşmışdır. Abşeron rayonunda əsas istehsal fondlarının əksər hissəsi yerləşdirilmişdir. Əli-Bayramlı–Salyan, Gəncə-Daşkəsən, Mingəçevir- Yevlax kimi sənaye qovşaqlarında əsas istehsal fondlarının çox az hissəsi (12-15%) cəmlənmişdir. Şəki-Zaqatala zonasında, Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Lənkəran-Astara zonasında isə əsas istehsal fondları lap azdır.
440 Bundan başqa, nəqliyyat şəbəkəsi də Azərbaycanda sənayeni inkişaf etdirmək üçün zəmin rolunu oynayır. Demək olar ki, respublikanın bütün sənaye qovşaqlarının dəmir yollarından aralılığı 30 km–
ə qədərdir. Relssiz nəqliyyatlar üçün isə bu məsafə orta hesabla 10 km təşkil edir. Respublikada dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi sürətlə gedir. Bu
prosesin özü də sənayenin gələcək inkişafı üçün yaxşı zəmindir. Söhbət burada əsasən özəlləşdirmənin kompleks və səmərəli həyata keçirilməsindən və bu sahədə iqtisadi rayonlara maksimum sərbəstlik verilməsindən gedə bilər. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkənin əhalisi və onun əmək qabiliyyətliliyi sənayenin inkişafı üçün mühüm amildir. Azərbaycan Respublikasında bu cəhətdən çoxlu istifadə edilməyən daxili imkanlar vardır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə 2001- ci ilin yanvar ayının 1-nə respublika əhalisinin ümumi sayı 8.081 min nəfərə bərabər olmuşdur. Müqayisə üçün göstərək ki, 2000-ci ildə isə 7.131 min nəfər təşkil edirdi. Deməli, keçən on il ərzində təbii artım bir milyona yaxın olmuşdur. Əhalinin ümumi sayında kişilərin xüsusi çəkisi 49%-ə yaxındır. Əmək ehtiyatlarının xüsusi çəkisi 2000- ci ildə 54%-
dən çox təşkil etmişdir ki, bu 5,6 milyon nəfərdən də çoxdur. Bundan başqa, Azərbaycanda iki yüz mindən çox təcrübəli sənaye işçisi var. Onlar işləmirlər. Bu cür vəziyyətin əmələ gəlməsi 1990-cı illərin əvvəlində baş vermiş məlum hadisələrlə bağlıdır. 2000- ci ildə məşğul olan əhalinin ümumi sayının cəmi 7%-i sənayedə cəmlənmişdir. Bu bazar iqtisadiyyatı üçün yaxşı göstərici hesab edilə bilməz. Müqayisə üçün qeyd edək ki, elə dövr olub ki, sənayedə çalışanların xüsusi çəkisi iqtisadiyyatda çalışan fəhlə və qulluqçuların tərkibində 25% təşkil edib.
Ümumiyyətlə götürdükdə yaxın gələcəkdə Azərbaycan Respublikasında işçi qüvvəsinin təbii artımı, müxtəlif səbəblərdən indi faydalı ictimai işlə məşğul olmayan iqtisadi fəal əhalinin istehsala cəlb edilməsi, elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlərinin istehsala tətbiq edilməsi
441 nəticəsində xalq təsərrüfatının digər sahələrində və sənayenin özündə ixtisara düşən fəal və ixtisaslı işçilər üçün yeni iş yerlərinin yaradılması zəruriliyi, səna-yenin həm intensiv (yüksək texniki – texnoloji səviyyədə yeni istehsalların yaradılması, fəaliyyətdə olan müəssisələrin yenidən qurulub texniki silahlandırılması və avtomat müəssisələrinin yaradılması) və həm də ekstensiv (əl əməyi üstünlük təşkil edən, mexanikləşdirilmə və avtomatlaşdırma səviyyəsi nisbətən aşağı olan, hətta ilk vaxtlar yerli tələbatların ödənilməsini nəzərdə tutan və həm də yerli resurslardan istifadəyə və əl əməyinə əsaslanan kiçik və orta müəssisələrin yaradılması və fəaliyyətdə olan müəssisələrin bu istiqamətdə profilinin dəyişdirilməsi) inkişaf etdirilməsi üçün gözəl zəmindir. Bu sahədə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin əsas vəzifəsi məqsədli proqramlar tərtib edib həyata keçirmək və ilk növbədə daxili imkanları səfərbər etməklə ölkədə işsizliyin azaldılmasına, işləyən müəssisələrin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə, iqtisadi rayonların kompleks inkişaf etdirilməsinə, iqtisadiyyatın respublika ərazisində proporsional yerləşdirilməsinə və ən başlıcası isə maddi-enerji, təbii və insan resurslarından tam, səmərəli və kompleks istifadə edilməsinə nail olmaqdan ibarət olmalıdır.
Respublikanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas istiqamətləri formalaşdırılarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində və ondan sonra respublikanın sosial-iqtisadi inkişafında sənayenin rolu daha da artır. Lakin bu hər hansı bir artım yox, istehsalın səmərəliliyinin qat-qat yüksəlməsi ilə müşahidə olunan artım olmalıdır. Ümumi şəkildə götürdükdə istehsalın səmərəliliyinə təsir edən amil və şərtləri iki mühüm qrupa bölmək olar. Birinci qrupa sənayenin və onun sahələrinin öz xüsusiyyətindən irəli gələn amillər daxildir. İkinci qrup amillərə isə sənayenin ərazilər üzrə təşkilindən irəli gələn amillər daxildir . İstehsalın idarə olunmasında hər iki qrup amillərə ciddi fikir verilməsini bazar iqtisadiyyatının yazılmayan qanunları tələb etsə də bu gün müxtəlif səbəblər üzündən istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi- nin ərazi amillərindən zəif istifadə edilir. Bu da istehsalın bazar
442 iqtisadiyyatı şəraitində tələb olunan səviyyədə yüksəldilməsinə imkan vermir.
Hazırkı dövrdə sənaye istehsalının səmərəliliyinin yüksəldilmə- sində ərazi amillərinə diqqətin artırılması və bu baxımdan istehsalın regionlar üzrə təşkilinin təkmilləşdirilməsi zəruriliyi aşağıdakılarla izah olunur: mülkiyyətin formasının dəyişilməsi və sahibkarlığın inkişafı; ərazilərin iqtisadi sərbəstliliyinin yüksəldilməsi zəruriliyi; ərazilərin və orada yerləşdirilən sənaye vahidlərinin ixtisaslaşma və
kooperasiyalaşma səviyyəsini maksimum mümkün olan həddə qədər yüksəltmək; ərazidə yaşayan əhalini faydalı işlə təmin etmək və elmi- texniki tərəqqi və onun nailiyyətlərinin istehsala gecikmədən tətbiq etmək yolu ilə yüksək əmək məhsuldarlığına nail olmaq zəruriliyi; regionun optimal səviyyədə kompleks inkişafını bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun təmin etmək; gündəlik tələbat malları üzrə ərazilərin özünütəminatını genişləndirmək və bu işi bazara keçidlə əlaqədar görülən tədbirlərlə yanaşı yerinə yetirmək zəruriliyi. Bütün bunları təcrübədə həyata keçirmək üçün istehsalın ərazilər- də optimal təşkil edilməsi yolu ilə respublikanın sosial iqtisadi inkişafını sürətləndirmək proqramı işlənib hazırlanmalıdır. Proqramın bölmələri hər bir iqtisadi rayona həsr olunmalı və onların kooperasiya əlaqələri optimallaşdırılmalıdır. Azərbaycan Respublikasında əmək resursları artıqlığı mövcud olduğuna görə sənayenin əmək tutumlu sahələrinin üstün inkişaf etdirilməsinə diqqət artırılmalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, qadınların arasında işsizlər daha çoxdur. Qadınların istehsala cəlb edilməsi probleminin də aktuallığı bazar iqtisadiyyatında artır. Qadınlara xoş gələn iş yerlərinin yaradılmasını nəzərdə tutan məqsədli proqramların tərtib edilib həyata keçirilməsi vaxtı çatmışdır. Sənayenin inkişafı və xüsusən də emal müəssisələrinin kütləvi şəkildə yaradılması zəruriliyi bir mühüm cəhətdən də meydana gəlir. Bu cəhət kənd təsərrüfatı ilə əlaqədardır. Statistik məlumatlara görə iqtisadi fəal əhalinin 40%-dən çoxu kənd təsərrüfatında çalışır. Say etibarı ilə bu
443 1,6 milyon nəfər deməkdir. Sirr deyildir ki, bunların çoxu özəlləşdirmə nəticəsidə quru torpaq alan və onu becərməyə çətinlik çəkən rayon və kənd əhalisidir. Kənd təsərrüfatında islahatlar öz bəhrəsini hərtərəfli göstərməyə başladıqdan və özəl iri kənd təsərrüfatı müəssisələri yaradıldıqdan sonra, kənd təsərrüfatı proseslərinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması, istehsalın təşkilinin yaxşılaşdırılması, idarəetmənin optimallaşdırılması nəticəsində yaxın gələcəkdə çoxlu sayda kənd təsərrüfatı işçisi ixtisara düşə bilər. Onların da işlə təmin edilməsi ağırlığı yenə də sənayenin üzərinə düşəcək. Bu təkcə bizim respublikamızda belə deyildir. Bütün dünya ölkələri kənd təsərrüfatında işləyənlərin sayını minimuma (5-10%-ə) çatdırmış və ilk növbədə azad olan iqtisadi fəal əhalini işlə, sənayedə iş yeri yaratmaqla təmin etmişdir. Sənayenin qeyri-neft bölməsində yüngül sənayenin inkişaf etdirilməsi imkanları daha çoxdur. Belə imkanlar həmişə olub və tarix göstərir ki, dövlət tərəfindən müəyyən qayğı gös-tərilən dövrlərdə Azərbaycanda yüngül sənaye inkişaf etdirilib. Məsələn, keçmiş SSRİ adlanan imperiya dağılmamışdan qabaq 220- dən çox yüngül sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi və yüngül sənayenin ümumi sənaye məhsulundakı xüsusi çəkisi 20%-dən çox təşkil edirdi. Sənayedə işləyənlərin 25,2%-i burada çalışırdılar. Bu o dövrlər üçün (1985-1990- cı illər üçün) 100 mindən çox fəhlə və qulluqçu demək idi. İndi bazar iqtisadiyyatı şəraitində yüngül sənayeni o dövrlərdəkindən də səmərəli inkişaf etdirmək üçün əlverişli şərait yaranmışdır. Məsələ burasındadır ki, o vaxtlar Azərbaycanın yüngül sənayesi əsasən Moskvanın tərtib etdiyi perspektiv planlara uyğun inkişaf etdirilirdi və əsas və başlıca nöqsan o idi ki, yerli xa mmalın hamısı kompleks emal edilmirdi. Məsələn, pambıq əsasən mahlıc şəkilində reallaşdırılırdı. Digər kənd təsərrüfatı malları da xam material şəkilində mərəkəzə ötürülürdü. Müstəqillik əldə etdiyimiz indiki zamanda problemlərin həllinə yaradıcılıqla yanaşılarsa biz yüngül sənayeni hazır (son) məhsul istehsalı istiqamətində inkişaf etdirə bilərik.
444 Ümumiyyətlə gələcək dövrlərdə Azərbaycanda yüngül və yeyinti sənayelərini sürətlə inkişaf etdirmək üçün lazımi iqtisadi şərait (yanacaq- enerji bazası) müxtəlif tərkibdə, çeşiddə və həcmdə maddi baza, hazır məhsulun reallaşdırılması üçün daxili və xarici bazar münasib istehsal gücləri və ixtisaslı işçilər vardır. Yeyinti və yüngül sənayeni səmərəli inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan ərazisində coğrafi tədqiqatları gücləndirmək, müəssisələrin məqsədyönlü yerləşdirilməsi sxemini tərtib etmək və yerli resurslardan və ilk növbədə insan resurslarından səmərəli və tam istifadə etməklə yüngül və yeyinti sənayelərin sahə komplekslərinin ərazi cəhətdən formalaşmasını elmi cəhətdən formalaşdırmaq lazımdır. Ərazilərin öyrənilməsi yeyinti sənayesinin inkişafında mümkün daxili imkanların da ortaya çıxmasına səbəb olar. Məsələn, balıqçılığı və xüsusən də süni yetişdirmə yolu ilə balıqçılığı və münasib yeyinti sənaye sahəsini inkişaf etdirmək üçün ərazimizdə yaxşı şəraitin olması mütəxəssislər tərəfindən təsdiq edilir. Lakin buna baxmayaraq Azərbaycanda balıq sənayesi yaxşı inkişaf etməmişdir. Bunun bilavasitə nəticəsi də budur ki, il ərzində adambaşına istehlak edilən balıq məhsullarının həcminə görə Azərbaycan Respublikası dünya ölkələri arasında axırıncı yerlərdən birini tutur. Məsələn, əgər respublikamızda adambaşına istehlak edilən balıq və balıq məhsullarının miqdarı cəmi 2,7 kq. təşkil edirsə (2000-ci il) bu rəqəm Rusiyada 9,9 kq (1999), ABŞ-da 10 kq (1987), Almaniyada 15,1 (1998), İtaliyada 17,3 kq (1996) təşkil etmişdir. Neft emalı, neftin dərin emalı sahəsində daxili imkanlar kifayət qədərdir. Azərbaycanda 22 milyon ton neft emal etmək olar. Hazırda isə 5-6 milyon ton n eft emal edilir. İstehsal güclərindən istifadəni layihə səviyyəsinə qaldırmaqla neftayırma sənayesinin intensiv inkişafını təmin etmək olar. Qeyd edək ki, sənayenin və onun digər sahə və yarımsahələrinin inki
şaf etdirilməsi imkanları böyük olduğuna görə, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olan bütün texniki, təşkilati, iqtisadi, sosial-psixoloji, struktur tədbirlər sənayenin hərtərəfli inkişaf etdirilməsi baxımından
445 həyata keçirilməlidir. Məsələ brasındadır ki, sənayenin inkişafı istər- istəməz xalq təsərrüfatının digər sahələrinin və ilk növbədə kənd təsərrüfatının inkişafına da təkan vermiş olacaq. Bu cür yanaşmağın səmərəliliyi sənayecə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi ilə çoxdan sübut edilmişdir. Sənayenin məqsədyönlü inkişafı iqtisadiyyatın digər sahələrinin məqsədyönlü inkişafını təmin etməyə imkan verir. Deməli, proseslər elmi cəhətdən idarə olunmalı və optimal variantlar üzrə həm sənayenin və həm də bütövlükdə iqtisadiyyatın səmərəli inkişafını təmin etmək lazımdır.
1. A.A.Əliyev, A.Ş.Şəkərəliyev. Bazar iqtisadiyyatına keçid: dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2002. 2. A.Ş.Şəkərəliyev. Keçid iqtisadiyyatı və dövlət. B., 2000 3. A.Ş.Şəkərəliyev. Dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. B., 1999 4. Ə.Q.Əlirzayev. Azərbaycanın iqtisadi inkişafının konsepsi-yası və proqramı. B., 1999 5. Ə.Q.Əlirzayev. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı problemləri və həlli yolları. B., 2000 6. İ.Ş.Dadaşov. Real bazar iqtisadiyyatının atributları. B., 1996 7.
İ.Ş.Dadaşov. Elmi-texniki tərəqqinin istiqamətləri və onların səmərəliliyi. B., 1992 8.İ.Ş.Dadaşov. Sənayedə özəlləşdirmə aparılması mexanizminin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri. İqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika. B., 2002 9. Azərbaycan nefti dünya siyasətində. B., 1997 10.Azərbaycan sənayesi (statistik məcmuə). B., 2001 11. Azərbaycanın beynəlxalq çoxtərəfli qarşılıqlı əlaqələri. B., 1997 12. M.Abdullayev. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri. B., 1998
446 13. T.Əliyev və b. Azərbaycanda kiçik biznesin təşkili və idarə edilməsinin bəzi səmtləri. B., 2001 14. Доклан ООН. Человеческие развития в Азербайджане. Б., 1996 15. Z.Həsənova. Dağ-mədən sənayesi və ətraf mühit. B., 1996 16. M.Qasımov. Azərbaycanın xarici siyasəti (konsepsiya məsələləri). B., 1997 17. Всемирный Банк. Знание на службы развития: отчет о мировом развитии. 1999 18. Домичев В.И. Международная торговля. М., 2000. 19. Всемирный Банк Азербайджан: Оценка бедности. Доклад №156001 – Аз 27 феврал 1997. 20. Экономика. Учебник. М., 1999 21. Мировая экономика. Учебник, М., 1999 22. Ломакин В.К. Мировая экономика. М., 1998 23. Кудров В.М. Мировая экономика. М., 1999 24. The world Bank Global Economic Prospects and the Developinq Countries. 2002
447
Document Outline
Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|