AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2. Ñÿíàéåíèí sahə ñòðóêòóðó
- Cədvəl 54 ARDNŞ-nin sərəncamında olan quyulardan neft hasilatı və onun istifadə istiqamətləri
- Göstəricilər Ölçü vahidi 2000 2001 2002
|
Cədvəl 50 Yüngül sənaye məhsullarının növləri üzrə istehsalın də-yişməsi
Ölçmə vahidi 1990 199 5 1997 1999 Hər cür parçalar min kv.m. 150, 9
16,9 0,8
O cümlədən:
Pambıq parça --“--
101, 6 579 16,8 0,8
Yun parça --“--
10,7 0,6
0,04 0,06
İpək parça --“--
33,6 0,8
0,05 - Qeyri-toxunma --“-- 5,1
0,2 0 -
389 mat. Corab məmulatları min cüt 37,8
8,3 3,4
1,0 Trikotaj məmulat. min ədəd 36,7
5,8 1,4
0,5 Ayaqqabı min cüt 15,2
0,8 0,3
0,05 Xalça və xalçaçılıq məmulatları min kv.m. 2243 77
40 20
Palto və plaş m in ədəd 518 8 76 - Kostyumlar --“-- 1301
38 2 6,5 Paltarlar --“--
6363 110 50
9,4 Şalvarlar --“-- 4106 103 204 11
Gödəkçələr --“--
515 94
0 1 Üst köynəkləri --“-- 6096 324 1 1
Cədvəl 51
istehsalı
390 Məhsullar ölçm
ə vahi
di 19 90 19 95
1997 1998 1999 Mancanaq dəzgahlar min ədəd
5,2 0,0 6 0,07 0,04 - Dərinlik ştanq nasosları --“-- 73 23,
8 15,7
14,8 12
Dərinlik nasos ştanqları --“--
52 7 0,5 17,7 4,3 - Dəyişən cərəyan el.mühərrikləri min. kvt
48 60
51 2 416 224 17
Güc transformatorla rı
min. kvt
19 96
56 116,
7 80
23 Fəvvarə armaturları min dəst
6,6 0,7 0,6
0,3 0,07
Yuyucu aqreqatları ədəd 76
4 36
51 47
16 Quyuların təmiri və mənimsənilməsi üçün
aqreqatlar və qaldırıcılar
ədəd
48 5
37
60
43
14 Soyuducular və buzla- yıcılar min
ədəd 33 0 25 0,1
3,4 0,6
Məişət soyuducuları üçün kondisioner min ədəd
10 00,
4 57,
8 5,6
4,1 0,5
Kondisionerlər min
ədəd 30 9 64 36,5
9,6 2,3
Uşaq velosipedləri min
ədəd 13 0 5 0 0 0
391 Kassa aparat ları
ədəd - - 3643 2248 987 Qaz piltələri min ədəd
45 4,4 0,4
0,66 2 0,86 Digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da ÜDM- nun tərkibində sənaye mühüm yer tutmalıdır. Məlum olduğu kimi 1991- ci ildə müstəqillik qazanmış və bazar iqtisadiyyatı istiqamətində ilk addımlarını atan respublika böyük iqtisadi və siyasi çətinliklərlə qarşılaşmış və bu da ölkənin ÜDM-nun həcminə və strukturuna öz təsirini göstərmişdir. Bazar münasibətlərinə keçid plan iqtisadiyyatı üçün nəzərdə tutulmuş idarəetmə və stimullaşdırma mexanizmlərinin saxlanılması və yaxud da pozularaq yenisinin yaradılması şəraitində baş vermiş və nəticədə 1990-cı illərin əvvəllərindən 1995-ci ilə qədər ölkə iqtisadiyyatında yaranan geriləmə prosesi ÜDM-in həcminin hər il orta hesabla 13- 20 faiz azalmasına səbəb olmuşdur. 1990-1995-ci illərdə baş verən gerilik ÜDM-nun strukturunda sənayenin xüsusi çəkisinin azalmasına səbəb olsa da görülən tədbirlər nəticəsində sonrakı illərdə vəziyyət nisbətən yaxşılaşmış və sənayedə yaranmış əlavə dəyərin Ümumi Daxili Məhsulda xüsusi çəkisi 1994-cü ilə nisbətən 11,6% artaraq 2000- ci ildə 32,0% təşkil etmişdir (2001-ci ildə bu faiz 34-ə çatacaq və proqnoz məlumatına görə 2002-ci ildə –35 təşkil edib. İqtisadiyyatın aparıcı sahəsi olan sənayenin payının ÜDM-nun həcmində artması əsasən neft sektorunun hesabına baş verir. ÜDM-in sahə strukturu və onun dəyişməsi cədvəl 52-də verilmişdir.
2000 2001 2002 (proqnoz) UDM-
cəmi 100
100 100
392 O cümlədən:
Sənaye
32 34,2
35 Kənd təsərrüfatı 18,1 16,5
17,5 Tikinti 4,4 4,6
5,0 Xidmət sahələri 45,5 44,7
42,5 Onlardan:
Ticarət 6,1
6,1 6,8
Nəqliyyat və rabitə 14,5
14,5 15,3
Digər sahələr 24,9
24,2 20,4
3.2. Ñÿíàéåíèí sahə ñòðóêòóðó
Bazar i qtisadiyyatı şəraitində sənayenin intensiv inkişafına diqqət artırılmalıdır. Bu inkişaf iki mühüm istiqamətdə sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi və bu sahələrin ölkə ərazisində optimal yerləşdirilməsi istiqamətlərində həyata keçirilməlidir. Hazırda vəziyyət belədir ki, biz əsas diqqəti sənayenin sahə strukturunun inkişafına yönəltmişik və hələlik neft sektorunu inkişaf etdirməyə nail olmuşuq. Neft isə əsasən Bakı şəhərində olduğuna görə istər-istəməz sənayenin ərazi strukturu tələb olunan səviyyədən aşağı formalaşmışdır. Sənayenin ərazi cəhətdən birtərəfli yerləşdirilməsi isə çoxlu əlavə çətinliklər yaradır. İlk növbədə isə bu cür hal məhsuldar qüvvələrin inkişafına mənfi təsir göstərir. Bütün bunlar sənayenin ərazi strukturunun təkmilləşdirilməsini, ölkə iqtisadiyyatını daha da güclü etməyin ən başlıca amilinə çevirmişdir. Sənaye ölkə iqtisadiyyatında aparıcı mövqe tutur. Burada məsələyə iki cür yanaşmaq olar: kəmiyyət və keyfiyyət baxımından. Kəmiyyət baxımından yanaşdıqda tədqiqatçını sənaye istehsalının ümumi məhsulu, onun illər üzrə həcmi, artım sürəti kimi ümumi göstəricilər maraqlandırır. Keyfiyyət baxımından məsələyə yanaşdıqda isə söhbət sənayeni xarakterizə edən keyfiyyət göstəricilərindən - istehsal olunan məhsulların nomenklatura və çeşidindən, keyfiyyətindən, rəqabət dözümlülüyündən, istehsal xərclərinin
393 səviyyəsindən, istehsalın rentabelliyindən və s. gedir. Bunlardan başqa, sənayenin ölkə iqtisadiyyatındakı mövqeyini, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafındakı, iqtisadi təhlükəsizliyindəki, müdafiə qabiliyyətindəki rolunu tə-yin etmək üçün sənaye struktur cəhətdən öyrənilməlidir. Sənayenin struktur cəhətdən öyrəniməsində məqsəd çoxşaxəlidir. Burada sənayeni təşkil edən istehsallar, yarımsahələr təyin edilir, xüsusi çəkisi tapılır, istehsal olunan məhsulların ölkənin xammal bazasına uyğunluğu təyin edilir, aparıcı sahələr ortaya çıxarılır və onların inkişaf sürətləri öyrənilir. Bütün bunlarla yanaşı sənayeyə struktur cəhətdən yanaşmağın əsas məqsədi hər bir tərkib hissəsinin sosial-iqtisadi inkişafda və digər məsələlərin həllində yerini təyin etməkdir. Aydınlaşdırılır ki, sənayenin hansı sahəsi sürətlə inkişaf etdirilə bilər. Hansı sahəsinin fəaliyyəti zəifləməli və yaxud da tam dayandırılmalıdır, perspek
tivdə hansı sahələrin inkişaf sürətləri azala və yaxud da çoxala bilər.
Qeyd edək ki, inkişaf etmiş ölkələr üçün hərəkətverici qüvvə rolunu bir çox cəhətdən məhz sənaye və onun mütərəqqi sahə quruluşu oynayır. Buna görə də ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya və digər inkişaf etmiş ölkələrin sənayesi mütərəqqi quruluşa malikdirlər. Sənayenin sahə strukturunun mütərəqqiliyi onun tərkibində elmi-
texniki tərəqqinin son nailiyyətlərini özündə əks etdirən məhsullar istehsal edə bilən sahələrin xüsusi çəkisi ilə təyin oluna bilər. Bu cür məhsullar əsas etibarilə sənayenin ürəyi adlanan maşınqayırmada istehsal edildiyinə görə bu sahə mütərəqqi sahə hesab edilir. Maşınqayırmanın ümumi sənaye məhsulundakı xüsusi çəkisi çox zaman ölkə sənayesi strukturunun mütərəqqiliyini təyin etmək üçün istifadə edilir. Məsələn, inkişaf etmiş sənaye ölkələrində maşınqayırmanın ümumi sənaye məhsulundakı xüsusi çəkisi 35-45 faiz təşkil edir. Bundan başqa, sənayenin strukturu həm də optimal olmalıdır. Optimallığa qiymət verilməsi məsələyə yanaşmaqdan asılı olur. Əgər tədqiqatçını istehsal olunan məhsulların cari keyfiyyəti, gələcəkdə keyfiyyətin yaxşılaşdırılması imkanları, məhsulların rəqabət
394 dözümlüyü, istehsal xərclərinin səviyyəsi və onların aşağı salınması məsələləri, rentabelliyin yüksəldilməsi və s. bu kimi mühüm keyfiyyət göstəriciləri maraqlandırırsa, onda optimal struktur sadaladığımız bu və buna oxşar digər göstəricilərin lazımi səviyyəsini təmin edə bilən struktur olmalıdır. Ümumi şəkildə sənayenin sahə strukturu keyfiyyət baxımından o vaxt optimal hesab edilə bilər ki, əgər sənaye mümkün olan qədər qısa müddətə, minimum istehsal xərcləri ilə rəqabət dözümlü istənilən məhsulu istənilən həcmdə, çeşiddə və nomenklaturada istehsal edə bilsin. Sənayenin sahə strukturuna, onun optimallıq səviyyəsinə qiymət ver mək üçün digər yanaşmalardan da istifadə oluna bilər. Məsələn, əgər tədqiqatçını ölkənin sərəncamında olan maddi-enerji resurslarından, təbii sərvətlərdən, insan resurslarından, ayrı-ayrı məhsullar üzrə əldə olan xammal bazasından istifadə olunması səviyyəsi maraqlandırırsa onda sənayenin strukturuna bu səpgidən yanaşmaq lazımdır. Bu cür yanaşmada ölkə sənayesinin strukturu o zaman optimal hesab oluna bilər ki, ölkə sərəncamında olan resurslardan maksimum istifadə olunmasına imkan yaratsın. Burada söhbət konkret olaraq nədən gedir? Söhbət ondan gedir ki, daxili bazarı zənginləşdirmək, daxili bazarı vətən məhsulları ilə doldurmaq üçün ölkənin bütün yeraltı və yerüstü sərvətlərindən xammal kimi istifadə edib konkret məhsul istehsal etmək lazımdır. Lakin bunun üçün ilk növbədə sənayenin sahə quruluşu təkmilləşdirilməli və müvafiq istehsallar, yarımsahələr və sahələr yaradılmalıdır. Bizim respublikamız üçün bunun nə demək olduğunu çoxlu misalla göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası həmişə özünün pambığı, üzümü, tütünü, meyvə-tərəvəzi, mineral suları, faydalı qazıntıları və s. ilə zəngin olub. Deməli, sənaye elə istiqamətdə inkişaf etdirilməlidir ki, bu xammallardan maksimum istifadə edilsin. Azərbaycanda olan xammal bazası imkan verir ki, respublikamızda güclü emal sənayesi inkişaf etdirilsin. Belə sahələrə maşınqayırma, yeyinti və yüngül sənayeləri, neft emalı sənayesi və s. daxildir.
395 Sənaye iqtisadiyyatının aparıcı sahəsidir və onu ölkənin bütün bölgələrində inkişaf etdirməyə səy göstərilməlidir. Yəni respublikanın sənaye müəssisələri ölkə ərazisində proporsional yerləşdirilməlidir. Bu- nun çox böyük sosial əhəmiyyəti vardır. İlk növbədə bu hər bir iqtisadi rayonda yerli xammal və materiallardan və insan resurslarından səmərəli istifadə olunması üçün münasib şərait yaratmış olur, əhalinin iri şəhərlərə axını azalır, nəqliyyat xərcləri azalır, insanların mədəni, intellektual və yaşayış səviyyələri yüksəlir. Deməli, əgər tədqiqatçını ölkənin bütün ərazilərinin kompleks inkişaf etdirilməsi məsələləri maraqlandırırsa onda söhbət sənayenin ərazi quruşundan getməlidir. Sənayenin ərazi quruluşu ümumi sənaye məhsulunun və yaxud da bu və ya digər sənaye sahəsi məhsulunun hansı hissəsinin (xüsusi çəkisinin) hansı iqtisadi ra-yonda istehsal olduğunu göstərir. Cədvəl 53-də Azərbaycan Respublikasında sənayenin ümumi məhsul buraxılışı üzrə sahə strukturu verilmişdir. Göründüyü kimi iriləşdirilmiş şəkildə respublikamızda 9 sənaye sahəsi fəaliyyət göstərir. Yanacaq sənayesi 2000-ci ildə sənayenin ümumi məhsulunun 65,5 faizini istehsal etmişdir. 2001-ci ildə yanacaq sənayesinin ümumi sənaye məhsulundakı xüsusi çəki 64,9%, 2002-ci ildə isə - 58,9% səviyyəsinə çatıb. Yanacaq sənayesində neft və qaz hasilatı üstün xüsusi çəkiyə malikdir.
2000 2001 2002
Sənaye - cəmi o cümlədən 100
100 100
Elektroenergetika 11,7
9,9 9,4
Yanacaq sənayesi: O cümlədən: neft, qaz hasila tı sənayesi. Neft ema lı sənayesi.... 65,5
17,8 64,9
52,9
12,0 58,9
47,5
11,4
396 Qara və əlvan metallurgiya 0,3
1,1 2,9
Kimya və neft-kimya sənayesi 3,2
3,4 4,3
Maşınqayırma və metal emalı sənayesi 1.8 2,6
3,4 Tikinti material ları sənayesi 0,7
0,8 1,2
Yüngül sənaye 1,1
1,2 12,6
Yeyinti sənayesi 11,0
12,8 12,6
Digər sahələr 4,7
3,4 5,4
Baxılan dövrdə yanacaq sənayesinin həcmində hasilat bölməsinin xüsusi çəkisi 2000-ci ildə 48,7% təşkil etmişdir. 2001-ci ildə bu xüsusi çəki artıb - 52,9%, 2002-ci ildə nisbətən stabilləşib 47,5% təşkil edib. Xam neftin emalı məsələsi respublika üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Neft emalı sahəsinin sənayenin ümumi məhsulundakı xüsusi çəkisi 2000-
ci ildə 17,8 faiz olmuşdur. Bu xüsusi çəkinin 2001-ci ildə 12,0 faizə və 2002-ci ildə 11,4 faizə qədər enib. Respublika müstəqilliyini bərpa edən ildə onun sərəncamında 20 milyon tondan çox neft emal etmək imkanında olan neftayırma müəssisələri olmuşdur. Onlar indi də fəaliyyət gös-tərirlər. Lakin ortaya çıxan çətinliklər onların istehsal gücün-dən tam istifadə edilməsinə mane olsa da hazırda benzin, ağ neft, dizel yanacağı, yanacaq mazutu və s. bu kimi neft emalı məhsullarının istehsalı artmağa başlamışdır. Azərbaycanda neftin çıxarılması bilavasitə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən (ARDNŞ) və bağlanmış xarici kontrakt- lara əsasən yaradılan Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) tərəfindən həyata keçirilir. ARDNŞ-nin hasil etdiyi neftin çox hissəsi emal edilir. Lakin son illərdə emal edi-lən neftin həcminin azalması meyli vardır (bax cədvəl 54).
397 Göstəricilər Ölçü vahidi 2000 2001 2002 Neft hasilatı min ton 9013,4
8900 8800
O cümlədən: İxrac olunan
min ton
591
2500
2500
Xüsusi çəki % 6,65 28,1 28,4
Emal olunan xüsusi çəkisi
Min ton %
8235 91,4
6400 71,9
6300 71,6
Neftin emalı ilk növbədə respublikamızın tələbatlarını ödəmək üçün çox mühüm məhsulların əldə olunmasını təmin edir. Emal sənayesi 2000-ci ildə 861,8 min ton benzin, (o cümlədən 536,9 min ton avtomobil benzini), 1948,1 mühərrik yanacağı, 175 min ton ağ neft, 25,6 min ton məişət soba yanacağı, 73,6 min ton sürtkü yağları, 11,1 min ton neft koksu, 4072,1 min ton soba mazutu və 18,3 min ton neft viti mumu istehsal etmiş və ölkənin xarici ölkələrdən iqtisadi asılılığını azaltmışdır. Neftin emal edilməsinin iqtisadi səmərəsi çoxşaxəlidi. İlk növbədə bu iş yerlərinin istifadəsi, yenilərinin meydana gəlməsi və bu yolla da ölkədə sosial gərginliyin azalması deməkdir. Müasir dövrün əsas xüsusiyyəti ondadır ki, Azərbaycan sənayesinin strukturu yeknəsəq xarakterlidir. İstehsal olunan ümumi məhsulun 65 faizi yanacaq sənayesinin payına düşür. Yerdə qalan bütün digər sahələrin payına isə cəmi 35% düşür. Bundan da 11,7% elektroenergetika sənayesinin, 3,2%-i kimya və neft-kimya sənayesinin, 4,7% digər sahələrin xüsusi çəkiləridir. Sənayenin aparıcı sahəsi olan maşınqayırmanın vəziyyəti çox pisdir. 1990-cı illərin əvvəlində baş vermiş sosial-iqtisadi və siyasi proseslərin ən çox təsiri də elə maşınqayırma sənayesinə olub. Yaxşı haldır ki, 2001 və 2002-ci illərdə maşınqayırmanın xüsusi çəkisi nisbətən artmışdır. Maşınqayırma və metal emalı sənayesinin xüsusi çəksi 2002-ci ildə 3,4% təşkil edir. Bəs yaxın keçmişdə necə olub? Statistika məlumatlarına görə 1985-ci ildə maşınqayırma və metal emalı sənayesinin payı sənayenin ümumi məhsulunda 16%-dən çox idi. Respublikanın əldə olan istehsal, elmi- texniki və kadr potensialı imkan verir ki, sənayenin aparıcı və mütərəqqi
398 sahəsi olan maşınqayırma daha sürətlə inkişaf etdirilsin, ilk növbədə bu sahənin inkişaf etdirilməsi yolu ilə sənayenin sahə strukturu təkmilləşdirilsin. Bu sahədə İqtisadi İnkişaf Nazirliyində əməli iş aparılır. Ümumiyyətlə götürdükdə Azərbaycan sənayesinin sahə strukturu ölkənin potensial imkanlarına tam uyğun gəlmir. Hələlik respublikanın yanacaq- enerji potensialından normal istifadə edilir. Burada da istehsalın genişləndirilməsi üçün daxili imkanlar mövcuddur. Məsələn, mövcud olan neftayırma za-vodlarının müasirləşdirilməsi və tam gücü ilə işə başlaması ildə 20-25 milyon ton neftin emal edilməsinə imkan verər və sənayenin sahə quruluşunda emal sənayesinin xüsusi çəkisini artırar. Azərbaycan sənayesinin sahə strukturunun yaxşılaşdırılması üzrə real yollardan biri yüngül sənayenin inkişaf etdirilməsidir. Bu sahə ənənəvi olaraq həmişə sənayedə xüsusi yer tutub. Hələ 1985-ci ildə yüngül sənayenin ümumi sənaye məhsulunda xüsusi çəkisi 20%-dən çox idi. 2000- ci ilin statistik məlumatlarına görə isə bu sahənin xüsusi çəkisi cəmi 1,1% təşkil etmişdir. Müsbət hal kimi göstərmək olar ki, dövlətin həyata keçirdiyi texniki, təşkilati, iqtisadi və maliyyə tədbirləri nəticəsində bu sahənin getdikcə canlanması hiss olunur və 2002-ci ildə yüngül sənayenin xüsusi çəkisi 1,1%-dən 1,9% qədər artmışdır. Sənayenin sahə strukturunda yeyinti sahəsi bütün ölkələrdə mühüm yer tutur. Bu ilk növbədə onunla izah olunur ki, ölkələr çalışırlar qida məhsullarına olan tələbatlar maksimum mümkün olan səviyyədə vətən istehsalçıları tərəfindən ödənilsin. Burada sahibkarlıq inkişaf etdirilir və onlar da daxili bazarı yeyinti məhsulları ilə doldurmağa səy göstərirlər. Azərbaycan Respublikasında yeyinti sənayesini inkişaf etdirmək üçün çox gözəl imkanlar vardır. 2000-ci ildə bu sahənin xüsusi çəkisi 11,0%, 2002-ci ildə 12,6% olub. Yada salaq ki, hələ SSRİ vaxtı, necə deyərlər, durğunluq illərində yeyinti sənayesinin ümumsənaye məhsulundakı xüsusi çəkisi 29%-a çatırdı. Yüngül və yeyinti sənayelərinin üstün inkişafı üçün Azərbaycan Respublikasında imkanlar vardır. Bunun üçün ilk növbədə məqsədyönlü
399 özəlləşdirmə aparmaq və sahələrdə marketinq fəaliyyətini gücləndirmək lazımdır. Sənayenin strukturu istehsal olunan məhsulların natural həcminə görə də öyrənilir. Bu cür yanaşmanın müsbət cəhətləri ondadır ki, hər bir sahənin istehsal etdiyi məhsul natural şəkildə öyrənilir və sahənin inkişafına qiymət amilinin təsiri aradan qaldırılır. Sənayenin sahə strukturu natural məhsullar üzrə öyrənildikdə bir mühüm məsələyə də aydınlıq gətirmək üçün şərait yarana bilər. Konkret məhsulun natural şəkildə faktiki istehsal həcmi, ölkənin daxili və xarici bazarının bu məhsula olan tələbatı və bu məhsulların ölkədə istehsal edilməsi imkanları tutuşdurulduqda perspektiv dövr üçün bu və ya digər məhsul istehsalını artırmaq hesabına sənayenin sahə strukturunun təkmilləşdirilməsi istiqamətlərini təyin etmək üçün yaxşı şərait yaranar. Əslində burada söhbət ölkənin sərəncamında olan təbii və insan resurslarından istifadə dərəcəsindən gedir. Bu cür yanaşmada sənayenin formala
şmış strukturu (natural məhsul şəklində) ilə ölkənin maddi- enerji resurslarından optimal istifadə edilməsi şəraitində formalaşa bilən perspektiv sahə strukturu müqayisə olunar və daxili imkanlar ortaya çıxar. Dərin araşdırmalar aparmadan bu gün biz deyə bilərik ki, əldə etdiyimiz struktur Azərbaycanın maddi-enerji, insan resursları, istehsal, elmi-
texniki və intellektual potensialı sahələrində mövcud olan imkanları ilə uyğunlaşmır. Respublikamız xam neftin emalını, pambıqdan, tütündən, meyvə və tərəvəzdən, müalicə sularından və s. hazırlanan müxtəlif məhsullar isteh-salını, maşınqayırma, metallurgiya, şərabçılıq istehsalını bir ne-çə dəfə artırmaq imkanına malikdir. Bütün bu imkanların döv-riyyəyə salınması bir sıra təşkilati tədbirlərin işlənib həyata ke-çirilməsini qarşıya qoyur. Burada sənaye müəssisələrinin respublika ərazisində optimal yerləşdirilməsi yolu ilə sənayenin ərazi üzrə təşkilinin təkmilləşdirilməsi həlledici amil rolunu oynaya bilər.
400 Cədvəl 55 Azərbaycan Respublikası sənayesində məşğul olanların sayına görə müəssisələrin qrupları (2000-ci il).
müəs. sayı O cümlədən işləyənlərin sayına görə 1- 50 nəfər 51-199 nəfər 200 nəfər və artıq sa yı xüs.ç ək say ı xüs.çə k. sa yı xüs. çək. Sənaye
o cümlədən: 15 59 10 0 10 96 70,3
280 17,9 18 3 11,8 Mədənçıxar ma sənayesi və karxana- la rın işlən- məsi
10 1
52
51,4
13
12,9
36
35,7
Emal sənayesi
12
10 0 97 3 76,2
200
15,7
10 3 8,1
Elektrik enerjisi, qaz və su
təchizatı
18 2
10 0
71
39,0
67
36,8
44
24,2 Azərbaycan Respublikasının sənayesində iri və nəhəng müəssisələr yoxdur. Dövlət Statistika Komitəsi müəssisələrin ölçülərini orada məşğul olan işçilərin sayına görə qruplaşdırır. Ümumi şəkildə qruplaşma bütövlükdə sənayeni və onun başlıca sahələri oan mədənçıxarma sənayesi və karxanaların işlənməsi, emal sənayesi və
401 elektrik enerjisi, qaz və su təchizatını əhatə edir. 2000-ci ildə sənaye üzrə 1559 müəssisə qruplaşdırılmış və məlum olmuşdur ki, sənayedə işçilərin sayı 1-50 nəfər olan 1096 müəssisə fəaliyyət göstərir ki, bu da müəssisələrin 70,3%-i deməkdir. Məşğul olanların sayı 51-99 nəfər təşkil edən müəssisələrin xüsusi çəkisi 17,96 (280 müəssisə) və 200 nəfər və ondan artıq təşkil edən müəssisələrin xüsusi çəkisi isə cəmi 11,74%-dir (1 83 müəssisə). Emal sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin 76,3%-ində (973 müəssisə) çalışanların sayı 1-50 nəfər təşkil edir. Tədqiqat göstərdi ki, bu cür kiçik müəssisələr bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə yaradılmış kiçik müəssisələr effektini vermir. İnkişaf etmiş və inkişafda olan ölkələrdə kiçik müəssisələrin yaradıl- ması məqsədləri, üsul və yanaşmaları tam başqadır, xüsusən Avropa ölkələrində, Yaponiyada, ABŞ və Kanadada kiçik müəssisələr yeni texnika və texnologiyaların son nailiyyətləri əsasında yaradılır və əsas məqsəd də ölkədə fəaliyyət göstərən sənaye nəhəngləri ilə rəqabətə girmək, monopoliyanın yayılmasına imkan verməmək və dünya standartlarına uyğun və ondan da yuxarı səviyyədə məhsul istehsal etməkdir. Bu cür yaradılan müəssisələr çoxlu ilkin kapital tələb edir və onlar bir növ bilə-bilə güclü riskə gedirlər. Belə müəssisələr adətən «vençur» müəssisələri adlandırılır ki, bunun da Azərbaycan dilinə tərcüməsi riskli müəssisə deməkdir. Tədqiqat göstərdi ki, bu tipli kiçik müəssisə Azərbaycan Respublikası sənayesində yoxdur. Kiçik müəssisələrin əksəriyyətində 3-7 nəfər adam çalışır, onlar da tam gücü ilə işləyə bilmirlər.
Tədqiqat göstərir ki, iqtisad elmi ölkə iqtisadiyyatının sahə problemlərinə daha çox diqqət yetirir. Burada müəyyən mənada obyektiv yanaşmanın elementləri var. İnsan cəmiyyəti yaşayıb fəaliyyət göstərməsi üçün istehsal etməli və bu yolla da öz tələbatlarını ödəməli-
402 dir. Lakin fərdi və ictimai istehsal ilk növbədə müəyyən ərazidə - k ənddə, qəsəbədə, rayonda, şəhərdə və hər hansı bir digər (başqa cür adlan dırılan) ərazi vahidində baş verir. Ərazi vahidi - harada ki, istehsal prosesi həyata keçirilir həmişə konkretdir, müəyyən sərhədlərə malikdir, ölkənin bir hissəsidir, orada ölkə əhalisinin müəyyən hissəsi yaşayır, inkişaf edir, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında, siyasi həyatında iştirak edir. Qəbul edilmiş ərazi vahidləri ölkənin iqtisadi inkişafında həlledici rol oynaya bilər. Lakin elə ərazilər də vardır ki, onlar ölkəni hərbi təcavüzdən qorumaq sahəsində daha mühüm rol oynayır. Bütün hallarda ərazi məsələləri və xüsusən də istehsalın ərazi üzrə təşkili ölkəni idarə edənlərin diqqət mərkəzində olmalıdır . Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ayrı-ayrı ərazilərin inkişafı və xüsusən də iqtisadiyyatın ölkə daxilində elmi əsaslar üzrə təşkili xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sosial, iqtisadi, mənəvi-psixoloji, hərbi-siyasi problemdir. Bu eyni zamanda asan problem də deyil. Tədqiqat göstərir ki, ölkə daxilində məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdirilməsi problemi ərazi üzrə idarəetmənin bütün pillələrində mühüm məsələdir. Hər hansı bir ərazi indiki şəraitdə bazar iqtisadiyyatının üstünlüklərindən istifadə etməkdə geniş və getdikcə artan daxili imkanlara malikdir. Lakin bu daxili imkanlar avtomatik olaraq özü- özünə, təkcə ərazinin öz qüvvələri vasitəsilə tam şəkildə reallaşa bilən məsələ deyildir. Bu imkanların iqtisadi dövriyyəyə keçirilməsi yüksək yaradıcılıq tələb edir. Ancaq məsələyə elmi yanaşma istənilən nəticəni verə bilər. Bu fikrin doğruluğunu dünyanın inkişaf etmiş ölkələri öz təcrübələrində əməli işlərində təsdiq etmişdilər. Bu gün dünyanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya və digər ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində əldə etdikləri yüksək nailiyyətlər bir çox cəhətdən ölkənin iqtisadi inkişafına kompleks yanaşmaq, ərazilərin inkişafına diqqəti artırmaq və ən başlıcası isə sənaye istehsalının ərazi üzrə düzgün və optimal təşkili nəticəsində əldə edilmişdir. Bu ölkələrdə ərazi vahidlərində özünüidarə, özünütəminetmə prinsipləri istehsalın təmərküzləşməsi, ixtisaslaşdırılması,
403 kooperasiyalaşdırılması məsələlərinin həllində ön planda durur. Ona görə ki, yalnız bu prinsiplərə əməl olunması sonda istənilən nəticəyə - ölkənin bütün ərazi vahidlərində məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün münasib şəraitin yaradılmasına - müəyyən mənada əldə edilməsinə gətirib çıxarır. Məhz bu prinsiplərə həyatda dönmədən əməl olunması əhalinin ölkə ərazisində qeyri-proporsional yerləşməsi prosesinin güclənməməsinə səbəb ola bilər. Əks halda iqtisadiyyata güclü mənfi təsir edə bilən mühit yaranır. Belə bir mühitin yaranması Azərbaycan Respublikasında əyani şəkildə görünür. Sənaye potensialının əsas hissəsinin Bakı və ona yaxın ərazilərdə yerləşdirilməsi əhalinin bura axınını gücləndirir. Nəticədə həm Bakı və onun ətrafında və həm də ölkənin digər rayonlarında xroniki işsizliyin meydana gəlməsi baş vermişdir. Sənayenin ərazi üzrə təşkilinə olan tələblərin artması bilavasitə ölkəmizdə baş verən dəyişikliklərlə əlaqədardır. Bazar iqtisadiyyatına keçid, mərkəzləşdirilmiş planlaşdırmanın zəifləməsi, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, yeni-yeni bazar qanunlarının qəbul edilməsi, rəqabətin güclənməsi, obyektiv iqtisadi qanunlara maksimum əməl edilməsi zəruriliyinin güclənməsi, iqtisadiyyatın inkişaf sürətinin artırılması məsələləri ərazi vahidlərində cəmlənmiş material-enerji və insan resurslarından istifadə səviyyəsini yüksəltməyi ən aktual problem kimi qarşıya qoyur. Bütün bunlar dövlət idarəetmə orqanları və xüsusən də İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin qarşısında çox məsul və eyni zamanda asan olmayan məsələlərin həllini qoyur. Bu məsələlərə birinci növbədə respublika sənayesinin tam və səmərəli bir orqanizm kimi inkişafını təmin edə bilən və konkret ərazi vahidinə məxsus olan təbii və iqtisadi amil və şərtləri obyektiv olaraq ortaya çıxarmaq, ərazinin sosial-iqtisadi inkişaf modelini formalaşdırmaq, yerli maddi-enerji və insan resurslarından səmərəli istifadə edilməsi ilə əlaqədar olaraq ərazi vahidlərinin inkişafını təmin edə bilən yolları ortaya çıxarmaq daxildir. Respublika iqtisadiyyatında 1990-1995-ci illərdə baş vermiş gerilik və 1996-cı ildən sonra gerigetmə prosesinin dayandırılması
404 nəzərə alınmalıdır. Hazırda respublika sənayesində baş verən və ilk növbədə neft hasilatının artırılması ilə əlaqədar olan müsbət dəyişikliklərin dönməzliyini təmin etmək üçün və digər tərəfdən iqtisadiyyatımızın neft hasilatının və xam neft ixrac etməkdən asılılığını azaltmaq üçün sənaye qov-şaqlarının ərazi cəhətdən təhlilini gücləndirməli, konkret ərazi vahidində mövcud sənayenin fəaliyyət səviyyəsi təyin edilmə- li, ərazilər üzrə mövcud sənaye obyektləri və işləməyən müəssisələrin sayı aydınlaşdırılmalı və onun səbəbləri ortaya çıxarılmalıdır. Ərazilərin hansı konkret məhsul istehsal etməsi sahəsində ixtisaslaşa bilməsi bu sahədə aparılan araşdırmaların əsasını təşkil etməlidir. Ərazi vahidlərində sənayenin inkişaf səviyyəsi öyrənilərkən və
ayrı-ayrı sənaye
istehsallarının inkişaf
perspektivləri aydınlaşdırılarkən paralel olaraq aqrar sənaye komplekslərinin vəziyyəti də öyrənilməli və münasib nəticələr çıxarılmalıdır. Məsələlərin bu istiqamətdə həll edilməsi yeni iş yerlərinin yaradılması və əldə olan iş yerlərindən daha səmərəli istifadə olunmasına səbəb olar və ərazilərin bazar iqtisadiyyatına uyğun inkişaf istiqamət götürülməsinə gətirib çıxarar. Sənayenin ərazi üzrə təşkilinin yaxşılaşdırılması bazar iqtisadiyyatı şəraitində nə dərəcədə zəruridirsə, o dərəcədə də bunun üçün imkanlar vardır. Burada müxtəlif təbii resursların, iqtisadi şəraitin və Azərbaycan Respublikasının əlverişli coğrafi-nəqliyyat mövqeyində olmasından gedir. Bu imkanlardan və şəraitdən səmərəli istifadə edilməsi nəticəsində ərazi vahidlərinin hamısında münasib istehsallar formalaşdırmaq mümkün olar. Nəticədə ölkənin mənsub olduğu maddi- enerji təbii və insan resurslarından səmərəli istifadə olunmasının əsası qoyular. Bu cür mühakimə yürütməyin obyektiv əsası sənayenin hazırkı vəziyyətidir. Bu vəziyyətin xarakterik cəhəti odur ki, geniş imkanların olmasına baxmayaraq sənaye məhsulunun 2000-ci ildəki həcmi 1990-cı ildə istehsal etdiyimiz ümumi məhsulun həcminin haradasa 62-65 faizini təşkil edir. Bu o deməkdir ki, bu gün respublikamız 1990-cı ildəkindən 35 faiz az məhsul istehsal edir. Yada salsaq ki, istehsal
405 edilən sənaye məhsulunun 65%-dən çoxu (2000-ci il) yanacaq sənayesinin payına düşür, onda qeyri-neft sənayesinin nə vəziyyətdə olması aydın görünər. Sənayenin qeyri-neft sahələrinin inkişafı bazar iqtisadiyyatı yaratdığımız indiki şəraitdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının dönməzliyini təmin etmək üçün ən başlıca məsələdir. Tədqiqat göstərdi ki, bu məsələnin həlli, sənayenin ərazi üzrə təşkilini kökündən yaxşılaşdırmadan mümkün ola bilməz. Bakı və onun ətrafındakı yaşayış yerlərində kifayət qədər işləyən və gələcəkdə işə salınması mümkün olan işləməyən müəssisələr vardır. O da faktdır ki, elə Bakı və onun ətrafında bu gün minlərlə işsizlər ordusu vardır. Lakin bu qədər işsizin olması heç də o demək deyildir ki, Bakı və onun ətrafında sənaye müəssisələri azdır. Bunun başlıca səbəbi respublikanın rayonlarında sənayenin çox zəif inkişaf etməsi, tikilmiş müəssisələrin isə tam gücü ilə işləməməsidir. Öz rayonlarında, qəsəbələrində iş yeri tapmayan iş axtaran məcbur olub Bakıya üz tutur. Deməli, istehsalın ərazi üzrə təkmilləşdirilməsi eyni səviyyədə Bakı və onun ətraf kənd və qəsəbələrində artıq əhalinin toplanması prosesini dayandırmaq üçün də zəruridir. Sənayenin ərazi üzrə düzgün yerləşdirilməməsi nəticəsində ölkə iq tisadiyyatına güclü ziyan dəyir. Dəyən ziyanın xarakteri, ölçüsü, müddəti müxtəlif amil və şərtlərdən asılı olur. İqtisadiyyatı inkişaf etdirmək baxımından ölkəyə dəyən ziyan qruplaşdırılmalıdır. Ölkənin bir nöqtəsindən (rayonundan) digər nöqtəsinə insan axını öz minimal həddini aşdıqda və proses xroniki xəstəlik şəkli aldıqda iqtisadiyyata dəyən ziyanlar ayrıca qrup şəklində öyrənilməlidir. Ərazi cəhətdən sənayenin birtərəfli yerləşdirilməsi nəticəsində ölkəyə dəyən ziyanın meydana çıxması mexanizminə nəzər salaq. Bunun üçün ilk növbədə yada salaq ki, tarixi baxımdan insanın məskunlaşdığı yer (qəsəbə, kənd, rayon) müəyyən ilkin xüsusiyyətlərinə görə insanların orada toplanmasına və fəaliyyət göstərməsinə səbəb olur. İlkin şərt rolunu həmişə insanların məskunlaşacağı ərazinin təbii resursları oynayır. Təbii
406 resurslardan istifadə edib öz tələbatlarını ödəmək arzusu ilə konkret əraziyə gəlib burada məskunlaşan ilk insanlar sonradan ərazi inkişaf etdikcə çoxalır. Ərazi əhalisinin artması digər rayonlardan bura gəlmələr hesabına da baş verir. Lakin iqtisadi baxımdan əsas məsələ bu deyil. Söhbət ərazidə məskunlaşan əhalinin iqtisadiyyatın hansı sferasında, hansı iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmasından getməlidir. Məsələn, şəhərlərin salınmasında ilkin şərt ərazinin təbii resurslarından səmərəli istifadə edilməsi olsa da sonradan əhalinin sayı artdıqca xidmət sahələrinin üstün inkişaf etdirilməsi zərurəti ortaya çıxır. Buna görə də hər bir ərazi vahidində fəaliyyət göstərən iqtisadiyyatı iki qrupa bölüb hər qrupu ayrıca öyrənmək lazımdır. Birinci qrupa istehsal sahələri daxildir. Burada söhbət iqtisadiyyatın elə sahələrindən gedir ki, bu sahələrdə ərazinin təbii resurslarından istifadə etməklə cəmiyyətin tələbatlarını ödəyə bilən və yaxud da region üçün əlavə mənfəət qazanmaq məqsədilə qonşu regionlara, yaxud da lap xarici ölkələrə ixrac oluna bilən hər hansı bir məhsulun istehsalı ilə məşğul olan sahələrdən gedir. Bu sahələr elmdə ərazini formalaşdıran sahələr adlanır. Lakin ərazidə istehsal sahələrindən başqa müxtəlif məişət və xidmət sahələri və infrastruktur (nəqliyyat, təmir, təchizat və s.) sahələr də fəaliyyət göstərirlər. İnfrastruktur sahələr də iki qrupa - istehsal və sosial infrastruktur bölmələrinə ayrılır. Lakin buna baxmayaraq bunların hər ikisi regionda formalaşmış və fəaliyyət göstərən iqtisadiyyata xidmət göstərir. Bu sahələrə elmdə əraziyə xidmət göstərən sahələr deyilir. İqtisadiyyat və onun səmərəliliyi baxımdan insanların məskunlaş- dıqları ərazidə (kənd, qəsəbə, şəhər, rayon) istehsal və xidmət sahə- lərinin nisbəti məsələsi böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Bu sahələr arasında nisbət optimal olmalıdır. Optimallıq isə istehsal sahələ- ri nin mövcudluğu, onların intensiv fəaliyyət göstərməsi, rentabelli işləməsi ilə bilavasitə şərtlənməlidir. Məsələyə bu xür yanaşmağın səbəbləri vardır. İlk obyektiv səbəb ondan ibarətdir ki, əgər nə vaxtsa insanların məskunlaşdığı ərazi dövlət və yerli hakimiyyət orqanları
407 tərəfindən elmi cəhətdən idarə olunmursa, onda ərazi vahidində məskunlaşmış əhalinin istehsal sahələrində çalışan hissəsi (xüsusi çəkisi) getdikcə azalır və əksinə, xidmət sahələrində çalışanların sayı çoxalır. Belə mənfi prosesin baş verməsinin müxtəlif səbəbləri vardır. Onların içərisində sənaye istehsalının ərazi üzrə düzgün təşkili məsələsi həlledici amil ola bilər. Belə fikir söyləməyin obyektiv əsası vardır. Məsələ burasındadır ki, ərazi vahidləri meydana gələndə və ondan sonrakı ilk dövrlərdə onlarda formalaşn əraziəmələgətirmə və əraziyə xidmət sferaları arasında nisbət bir qayda olaraq istehsal sferasının üstünlüyü ilə səciyyələnir. Sonradan prosesin düzgün idarə edilməməsi nəticəsində tarazlıq pozulur və səmərəlilik azalır. Bu prosesə mənfi təsir göstərən amillərdən başlıcası sənayenin ölkə ərazisində düzgün yerləşdirilməməsidir. Məsələn, fəaliyyət göstərən ərazi vahidinin yanında və yaxud da ondan uzaqda iri bir sənaye müəssisəsi tikildikdə, konkret ərazinin özündə sənaye müəssisələri tam gücü ilə və yaxud da heç işləmədikdə, bir ərazi vahidi digərinə nisbətən sürətlə inkişaf e tdikdə, urbanizasiya prosesləri gücləndikdə və qabağı alınmadıqda əhalinin bir rayondan digərinə miqrasiyası prosesi güclənir. Bir müddət keçdikdən sonra isə ölkə ərazisinin bir tərəfində iqtisadi fəaliyyət zəifləyir, digərində güclənir və yaxud da indiki dövr kimi, hər yerdə istehsal prosesi zəifləyir. Belə olan halda əhali arasında işsizlik yayılır və əhali axını nisbətən iş yeri olan ərazilərə tərəf istiqamət götürür. Bu cür hal əhalinin gəldiyi rayonlarda da vəziyyəti gərginləşdirir. Gələnlə- rin ç oxu iş tapa bilmədiklərindən şəhərdə qeyri-istehsal sahələrində fəa- liyyət göstərməyə və yaxud da xırda alverlə məşğul olmağa başlayırlar. Konkret bir şəxsin iş tapıb-tapmamasından asılı omayaraq əhalinin gəldiyi ərazi vahidində məskunlaşmaların sayı artır və həmin ərazinin istehsal və xidmət sferaları arasında nisbət əraziyə xidmət sahələrinin xeyrinə, bütövlükdə isə iqtisadiyyatın ziyanına dəyişir. İqtisadi cəhətdən fəal əhalinin çox hissəsi Bakı və Abşeron yarımadasına cəmlənmişdir. Onların da çoxu işlə təmin edilməmişdir və hərə bir cür dolanır, xırda alverlə məşğul olurlar. Bazarlar da, küçələr
408 də, meydançalar da, yarmarkalar da adamla doludur. Onlar bir-birilərinə xidmət göstərməklə məş-ğul olurlar. Şəhər əmələgətirən sahələrin sümük və əzələləri olan sənaye müəssisələrinin çoxu isə ya işləmir, ya da layihə güclərindən çox aşağı rejimdə fəaliyyət göstərirlər. Bakıda və onun ətrafında əhalinin sıxlığı artıb, şəhər əhalisinin sayına görə ekstensiv olaraq böyüyüb, nəqliyyat xidməti gərginləşib, avtobus marşrutlarının sayı iləbil artır və yenə də azlıq edir. İndi hər gün şəhərdaxili sərnişin daşıması prosesini digər nəqliyyat növlərindən başqa 2650 avtobusun həyata keçirməsini göstərmək kifayətdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1985-90-cı illərdə Bakıda avtobus marşrutlarının sayı iki və üç rəqəmli ədədlərlə göstərilirdi. Şəhərdə avtobus və digər minik maşınlarının artmasının səbəblərindən başlıcası respublikanın digər bölgələrində iş yerlərinin olmaması üzündən əhalinin Bakıya kütləvi axınıdır. Belə bir şərait Bakı kimi bir şəhəri zərərlə işləmək təhlükəsi qarşısında qoyub. Təxmini hesablamalar göstərir ki, Bakıda məskunlaşmış iqtisadi fəal əhalinin çox hissəsi xidmət sahəsində fəaliyyət göstərirlər, yaxud da küçə alveri iə məşğuldurlar. Sənayenin ərazi üzrə təşkilinin təkmilləşdirilməsi bir sıra istiqamətlərdə aparılmalıdır. Təkmilləşdirmə əhatə dairəsinə görə fərqləndirilməli və konkret məsələyə həsr edilmiş məqsədli proqramlar işlənib hazırlanmalıdır. Əhatə miqyasına görə sənayenin ərazi təşkilinin təkmilləşdirilməsi iri şəhərlər miqyasında, rayonlar miqyasında, iqtisadi zonalar miqyasında və bütövlükdə respublika miqyasında aparılmalıdır. Əhatə dairəsinə görə təkmilləşdirmədə qarşıya qoyulan məqsəd müxtəlif ola bilər. Məsələn, iri şəhərlər miqyasında təkmilləşdirmə sosial, iqtisadi və sosial-iqtisad yönlü ola bilər. Əgər sənayenin şəhər miqyasında ərazi cəhətdən təkmilləşdirilməsi sosial yönümlüdürsə onda müəssisələrin yerləşdirilməsi əhalinin sıx yaşadığı məntəqələrə yaxın yerdə, güclü ekoloji çirklənmə yaratmayan yeni, lakin çox da böyük olmayan, qabaqcıl texniki və texnoloji nailiyyətlərə əsaslanan müəssisələr yaradılmalıdır. Bu imkan verər ki, əhalinin daha çox hissəsi
409 ictimai- zəruri əməyə cəlb olunsun. Bundan dövlət də çox fayda götürər. Büdcəyə əlavə vəsait həm müəssisələrin mənfəətindən tutulan vergilər hesabına və həm də işləyənlərin əmək haqqından tutulan gəlir vergisi hesabına çoxlu vəsait daxil olar. Müəssisələrin şəhər miqyasında düzgün yerləşdirilməsinin sosial-iqtisadi səmərəsi digər kanallar vasitəsi ilə də əmələ gələ bilər. Məsələn, yaşadığı evdən çox da uzaqda olmayan müəssisədə özünə iş tapan sakin ilk növbədə nəqliyyat xərclərini azaltmış olur. Minlərlə sakin bu cür imkan əldə etmiş olarsa onda iqti
sadi və sosial səmərə bir sakin üçün yox, bütün şəhər üçün əldə ediləcək: yaxınlıqda iş yeri tapan sakin nəqliyyatdan az istifadə etdiyi üçün sərnişin daşıyan marşrutların sayı azalaraq, xidmət sağlamlaşacaq, şəhərin ekoloji tarazlığının pozulması təhlükəsi azalacaqdır. Lakin bütün bunlarla yanaşı sənayenin ərazi strukturunun ölkə miqyasında təkmilləşdirilməsi ən çox səmərə verə bilər. Söhbət burada respublikanın hər bir iqtisadi rayonunda daxili imkanlardan və rayonun yerli təbii sərvətlərindən maksimum istifadə edilməsini nəzərdə tutan emal müəssisələrinin yaradılmasından gedir. Məsələ belə qoyulmalıdır: rayon sakini öz rayonunda iş yeri tapmaq imkanına maksimum malik olmalıdır. Bu prosesi icra hakimiyyəti ilə birlikdə bələdiyyələr idarə etməli və bütün yollardan istifadə edib hər il dövlət büdcəsinə əlavə vəsait köçürməyə nail olmalıdırlar. Sənayenin ərazi strukturunun təkmilləşdirilməsi ərazilərin iqtisadi sərbəstliyinin yüksəldilməsi və eyni zamanda Azərbaycan Respublika- sının iqtisadi gücünün artmasında rayonların məsuliyyətinin artırılması üçün labüd şərtdir. Tədqiqat gös-tərdi ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası da daxil olmaqla respublika tabeçiliyində olan rayonların sayı bu gün 67-dir. 2002-ci ildə bu rayonlarda mərkəzləşdirilmiş xərclərdən (büdcə xərclərindən) 813670,3 milyon manat (təxminən 165 milyon ABŞ dolları) pul ayrılması planlaşdırılıb. Bu vəsait yerli gəlir və xərcləri tənzimləmək üçün nəzərdə tutulur. Bəs bu tənzimlənmənin mahiyyəti nədər ibarətdir? Məsələ burasındadır ki, bu gün iqtisadiyyatımızın idarə edilməsinin təsərrüfat mexanizmi elə bir
410 mühitin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, Azərbaycan Respublikasında Dövlət Statistika Komitəsinin təyin etdiyi 67 ərazi vahidlərinin hamısı mərkəzləşdirilmiş xərclərdən daxilolmalarsız fəaliyyət göstərə bilmirlər. Azərbaycanda öz xərclərini öz gəlirləri ilə ödəyən yeganə ərazi vahidi Bakıdır. Bir neçə rəqəmə müraciət edək. Milli Məclisin qəbul etdiyi müvafiq sənədlərə görə 2002-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının, respublika tabeli şəhər və rayolarının yerli gəlirləri 601707,9 milyon manat, yerli xərclərin isə 1415378,2 milyon manat təşkil edəcəyi planlaşdırılır. Deməli, yerli gəlirlər yerli xərclərin cəmi 42,5 faizini ödəyir. Göründüyü kimi Azərbaycan Respublikası üzrə rayonların mərkəzdən asılılığı ümumi şəkildə 60 faiz təşkil edir. Lakin ayrı-ayrı rayonların mərkəzdən asılılıq əmsalı daha yüksəkdir, cədvəl 56-da respublika tabeli şəhərlər və onların mərkəzdən asılılıq əmsalı göstərilmişdir. Cədvəl 56 Şəhərlər və rayonlar Mərkəzdən asılılığı (%-lə) Azərbaycanın bütün bölgələrinin, o cümlədən: 57,5
411 Naxçıvan Muxtar Respublikası 72,4
Şəhərlər:
Bakı 0 Əli-Bayramlı 64,0 Yevlax
84,2 Gəncə
51,8 Lənkəran 81,8 Mingəçevir 66,8 Naftalan 82,7 Sumqayıt 46,4 Xankəndi ? Şəki
83,9 Rayonlardan:
Abşeron
61,4 Ağdaş
86,3 Ağsu
87,2 Ağstafa
82,0 Bərdə
80,6 Balakən
84,4 Qəbələ
83,4 Qobustan 90,7 Qazax
86,1 Quba
81,7 Daşkəsən 90,2 İmişli
83,7 İsmayıllı 83,8 Yardımlı 93,5 Səlyan
73,7 Xaçmaz
80,6 Cəlilabad 61,4
412 Sabirabad 85,4
Göründüyü kimi vəsaitlərin mərkəzləşdirilməsi səviyyəsi çox yüksəkdir. Bu da iqtisadi rayonların təşəbbüskarlığını aşağı salır, onlarda ələbaxımlılıq psixologiyası tərbiyə edir. Əslində 70 ildən də çox bir dö vrdə keçmiş SSRİ deyilən bir imperiyada baş verən proses indi Azərbaycan Respublikasında baş verməkdədir. Bu prosesin mahiyyəti ondadır ki, respublikanın 67 bölgəsi il ərzində nə qazanırsa mərkəz onları öz əlində cəmləyir və sonra bir növ bərabərçilik prinsipi ilə rayonlar arasında bölüşdürür. Bunun nəticəsində rayon rəhbərlərinin öz rayonlarında iqtisadiyyatı yüksəltməkdə maraqları azalır ya da ki, heç olmur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində problemə bu cür yanaşmaq yolverilməzdir. Respublika iqtisadiyyatının idarə edilməsi üzrə təsərrüfat mexanizmi elə təkmilləşdirilməlidir ki, ölkənin iqtisadi rayonları yerli resurslardan səmərəli istifadə edilməsində maraqlı olsunlar və ərazi xərclərini maksimum səviyyədə özləri ödəyə bilsinlər. İqtisadi rayonların mərkəzdən asılılıq dərəcəsinin öyrənilməsi bir daha sübut etdi ki, Azərbaycan Respublikasında sənayenin ərazi üzrə təşkili və deməli, sənaye istehsalının ərazi strukturu bazar iqtisadiyyatının ən mühüm tələblərinə cavab vermir və sənayenin ərazi baxımdan birtərəfli yerləşdirilməsi ölkə iqtisadiyyatının intensiv inkişaf etdirilməsinə mənfi təsir göstərir. Sadə hesablama göstərir ki, əgər iqtisadi rayonların mərkəzdən asılılığını bir faiz azalda bilsək bugünkü şərtlər daxilində respublika büdcəsi xərclərini bu məqsədlər üçün 8136,7 milyon manat azaltmaq olar və onu sosial inkişafa yönəltmək imkanı yaranar. Bu asılılığı 10 faiz azalda bilsək onda Dövlət büdcəsi 81367 milyon manat məbləği qədər sağlamlaşar. Tədqiqat göstərdi ki, bu problemi də bir çox cəhətdən iqtisadi rayonlarda sənayeni və xüsusə də yerli xammal və materiallardan istifadəyə əsaslanan emal sənayesini hərtərəfli inkişaf etdirmək you ilə həll etmək olar. Onu da qeyd edək ki, bu sahədə respublikamızın özünün müsbət təcrübəsi vardır. Məsələn, sənayenin nisbətən inkişaf etdiyi rayonların mərkəzdən asılılığı müvafiq
413 olaraq zəifləyir. Sənayenin inkişaf etdiyi Bakı şəhərinin mərkəzdən asılılığı heç yoxdur. Sənayenin nisbətən inkişaf etdiyi Sumqayıtda bu asılılığın səviyyəsi 46,4%, Gəncədə - 51,8%, Mingəçevirdə 66,8% təşkil edir. Əksinə səna-yenin çox zəif və yaxud da yox dərəcəsində inkişaf etdiyi Qəbələnin mərkəzdən asılılığı 90,7, Daşkəsənin - 90,2, Yardımlının 0 93,5, Xaçmazın - 80,6, Qazaxın - 86,7% və s. təşkil edir. Beləliklə, respublikamıza vahid bir orqanizm kimi baxmaq tələb olunur. Bu da özü- özlüyündə ayrı-ayrı ərazi vahidlərində baş verən proseslərə üç tərəfdən yanaşmağı qarşıya qoyur. Birincisi, proseslərin obyektivliyi nəzərə alınmalıdır. İkincisi, proseslərin qarşılıqlı əlaqəli olması və onların qarşılıqlı şərtlənməsi qəbul olunmalıdır. Üçüncüsü, proseslərin tarixi inkişaf prosesinin davamlı olması dərk edilməlidir. Bu üç tərəfli yanaşma iqtisadi rayonların kompleks inkişafına səbəb ola bilər, rayonlarda özünütəminetmə prosesini gücləndirər və nəticədə dövlət büdcəsinə daxilolmalar çoxalar, büdcə xərcləri isə azalar. Lakin burada əsas məsələ rayon və şəhər rəhbərliklərinin ələbaxımlılıq psixologiyasını dağıtmaq olmalıdır. Rayonlarda istehsalı inkişaf etdirmək yolu ilə sənayenin ərazi strukturunun təkmilləşdirilməsi dünyada gedən qloballaşdırma və respublikamızda gedən sabitləşmə və inkişaf prosesləri ilə həmahəng baş verməlidir.
Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|