AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§ 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ SƏNAYESİ
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İllər Bütün sənaye O cümlədən hasilat sənayesi emal
- Dənizdə neft hasilatı Quruda neft hasilatı milyo n tonla respublika
- Cədvəl 46
- Cədvəl 48
- Yeyinti məhsullarının adı 1990 1999 1999-cu ilin 1990- cı ilə nisbəti, %
|
§ 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ SƏNAYESİ
3.1. Sənayenin ümumi xarakteristikası 1990-1995- ci illər Azərbaycan iqtisadiyyatında xüsusi bir dövr olub
və bu dövrdə baş verən və əsasən ölkənin özündən asılı olmayan sosial-
iqtisadi və siyasi hadisə və proseslər ümumi kontekstdə iqtisadiyyata güclü mənfi təsir göstəriblər. Məhz bu dövr iqtisadiyyatın dərin və uzunmüddətli tənəzzül dövrü olub. Lakin dərin və uzunmüddətli tənəzzül iqtisadiyyatın ürəyi olan sənaye istehsalında özünü daha qabarıq şəkildə göstərmişdir. Bunun nəticəsində sənaye məhsulu istehsalı 2000-ci ildə 1990-cı illə müqayisədə 30% azalmışdır. Emal sənayesində geriləmə daha çox güclü olmuşdur ki, bu da çoxlu sayda iş yerlərinin itirilməsinə səbəb olmuşdur. Sənaye məhsulunun ümumi həcminin indeksi aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir (cədvəl 42)
Cədvəl 42 Azərbaycan Respublikasında sənaye məhsulunun ümumi həcminin indeksi (1990-2000) (1990=100) İllər
Bütün O cümlədən
sənaye hasilat sənayesi emal
sənayesi elektrik enerjisi, qaz və su təchizatı
378 1990 100
100 100
100 1991
91 97
90 99,3
1992 63
84 61
81 1993
51 78
49 77
1994 38
72 35
68 1995
30 53
28 64
1996 28
52 25
67 1997
28 52
25 63
1998 29
64 22
66 1999
30 77
20 67
2000 32
78 23
69
Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan Respublikasında 1996-97- ci illəri respublika sənayesində sabitləşmə dövrü kimi qiymətləndirmək olar. 1997-ci ildən başlayaraq bu sahədə inkişaf istiqamətində dönüş ilk növbədə 1994-cü ildə imzalanmış “Əsrin kontraktı”nın praktiki cəhətdən reallaşması, sənayenin bir sıra sahələrinə xarici və daxili sərmayələrin yönəldilməsi, kiçik və orta müəssisələrin özəlləşdirilməsi üzrə Dövlət Proqramının həyata keçiri
lməsi, yeni müəssisələrin tikilməsi ilə əlaqədar idi. Həyata keçirilən tədbirlər emal səna-yesini zəif əhatə etdiyinə görə geriləmənin dayandırılması əsasən hasilat (neft və qaz hasilatı) sənayesində və elektrik ener- jisinin istehsalında özünü daha açıq göstərirdi. Ümumi sənaye məhsulunun artmasını əhatə edən üçüncü pillə 1998-2001- ci illəri əhatə edir. Bu pillədə sənaye məhsulunun ümumi həcmi onun 1990-cı ildəki həcminin 32 faizini (2000-ci il) təşkil etmişdir. Lakin bu illərdə də emal sənayesində geriləmə davam etmişdir və 2000-ci ildəki həcminin cəmi 23%-i qədər məhsul istehsal edilmişdir. Ümumi sənaye üzrə məhsul istehsalının artımı əsasən elektroenergetika, yanacaq, kimya və neft-kimya sənayesi müəssisələrinin hesabına əldə edilmişdir. Bununla belə ayrı-ayrı
379 sahələrdə maşınqayırma, yüngül, yeyinti və tikinti materialların sənayesi və digər sahələrdə istehsalın aşağı düşməsi davam etməkdə qalmışdır. Yaranmış mühütin xüsusiyyətləri sənayedə özünəməxsus yeni müəssisələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuş və 2001-ci ilin yanvarın biri vəziyyətinə onların sayı 4835-ə çatmışdır. Bu cür müəssisələrin 90%- i “kiçik müəssisə” statusu almış və sənayenin inkişafında nəzərəçarpacaq bir rol oynaya bilməmişlər. Sənayedə xarici və müştərək müəssisələrin sayı üç dəfədən çox artmışdır. Hazırda respublika sənayesində 37 dövləti təmsil edən 381 xarici investisiya müəssisəsi fəaliyyət gös-tərir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarından aşkar olur ki, 1995-
ci ildən sonra Azərbaycanda həyata keçirilən və iqtisadiyyatın və x üsusən də onun aparıcı sahəsi olan sənaye istehsalının dirçəlməsinə yönələn tədbirlər öz nəticəsini verir. Bu özünü ilk növbədə sənaye məhsulunun ümumi həcminin indeksində göstərir. Cədvəl 43-ün məlumatlarından görünür ki, 1995-ci ildən sonra sənayedə artım qeydə alınıb.
Cədvəl 43 Azərbaycan Respublikasında ümumi sənaye məhsulunun 1995- 2000- ci illərdə indeksi (1995-2000)
380 İllər Bütün sənaye O cümlədən hasilat sənayesi emal sənayesi elektrik enerjisi, qaz və su təchizatı 1995
100 100
100 100
1996 93
98 90
106 1997
94 97
91 99
1998 96
121 80
104 1999
99,1 145
73 105
2000 105,9
147 84
108
Beləliklə, 1995-ci illə müqayisədə sənaye istehsalının ümumi həcmində azalma, 1995-ci ilə nisbətən 1996-cı ildə 6,7%, 1997-ci ildə isə 0,9% təşkil edirdi. Sənaye məhsulunun ümumi həcminin stabilləşməsi 1999-2000-ci ildə baş verib və 2000-ci ildə məhsul istehsalı 1995-ci ilə nisbətən 5,9% artdı. Bu artım xam neft və təbii qaz hasilatı hesabına əldə edilmişdir. 1998-ci ildə bağlanmış neft kontraktları öz bəhrəsini verməyə başladı və 1995-ci ilə nisbətən xam neft və təbii qaz hasilatını 1998-ci ildə 21,1%, 1999-cu ildə 45,3% və 2000-
ci ildə 47,0% artırmağa imkan verdi. Sənayenin digər sahələrində məhsul istehsalı həcminin azalması isə 2000-ci ildə də baş vermişdir. Məsələn, yerli xammal bazası, münasib istehsal potensialı, yüksək ixtisaslı kadrları olan toxuculuq məmulatları sənayesinin istehsal həcmi 2000- ci ildə 1995-ci ilə nisbətən 84,3% azalmışdır. Müqayisə olunan dövrdə məhsul istehsalının azalması geyim istehsalında 58,1%, həsir və küləşdən hazırlanan məmulatların istehsalı 66,9%, rezin və plastik kütlə məmulatlarının istehsalı – 84,4%, hesablama maşınlarının istehsalı və s. aşağı düşmüşdür. Respublikanın sənayesində neft çıxarılması mühüm yer tutur. 1997-
ci ilin noyabr ayında “Çıraq” yatağının ilk quyusundan neft fantanı vurduğu andan başlayaraq 2000-ci ilin sonuna qədər 12,2 milyon ton xam neft çıxarıldı. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda 2000-ci ildə 14 milyon ton neft hasil edilmişdir. Proqnoz məlumatlarına görə 2002-ci
381 ildə Azərbaycanda çıxarılan neftin ümumi həcmi 15 milyon ton təşkil etməlidir. Neft hasilatı dənizdə və quruda aparılır. Lakin quruda çıxarılan neftin həcmi sürətlə azalır. Bu azalmanın rəsmi həcmi 1990- 2000-
ci illərdə 1,1 milyon ton xam neftə bərabər olmuşdur. Quruda və dənizdə çıxarılan neftin həcminin dəyişilməsi 1990-2002-ci illər üzrə cədvəl 45-də verilir. Azərbaycan Respublikasında həmişə neft hasil edilib. Lakin ayrı- ayrı dövrlərdə neftin ümumi həcmi müxtəlif olub. İkinci dünya müharibəsində (1942-ci il) hasil edilən neftin həcmi rekord səviyyəsinə çatıb və 23 milyon ton neftdən də çox təşkil edib. Sonralar qurudan çıxarılan neftin həcmi getdikcə azalmış, dənizdən çıxarılan neftin həcmi isə artmışdır. Hazırda ARDNŞ və ABƏŞ-i arasında neft hasilatı aşağıdakı nisbətdədir (bax cədvəl 44). Göründüyü kimi ABƏŞ-nin çıxardığı neftin həcmi ilbəil artır.
İllər
Neft hasi- latı min ton O cümlədən ARDN Ş ABƏŞ min ton
xüsusi çəkisi
min ton
xüsusi çəkisi
2000 14016,8
9013,4 64,3
5003 ,4
35,7 2001
14600 8900
60,9 5700
39,1 2002
15000 8800
58,6 6200
41,4
Cədvəl 45
382 Azərbaycan Respublikasında quruda və dənizdə neft hasilatı (1990- 2002) İllər Dənizdə neft hasilatı Quruda neft hasilatı milyo n tonla respublika üzr ə ümumi hasilata görə, %- lə milyo n tonla respublika üzrə ümumi hasilata görə, %-lə 1990
9,9 79,5
2,6 20,5
1991 9,5
80,9 2,2
19,1 1992
9,1 82
2 18
1993 8,3
80,8 2 19,2 1994 7,8
81,3 1,8
18,7 1995
7,5 82,3
1,7 18,5
1996 7,5
82,7 1,6
17,6 1997
7,5 82,4
1,6 17,6
1998 9,8
86,2 1,6
13,8 1999
12,3 89
1,5 11
2000 12,4
89,2 1,5
10,8 2001
(göz.) 13,1
89,2 1,5
9,7 2002
(proq.) 13,6
90,6 1,4
9,4
Neftayırma məhsullarının bir neçə dəfə artırılması üçün respublika sənayesinin böyük imkanları vardır. Əsas məsələ bu imkanlardan bacarıqla istifadə etməkdən ibarətdir. Qeyd edək ki, bütün imkanlardan yaradıcılıqla istifadə edib sənaye məhsulları istehsalını nizama salmaq sahəsində respublikamız dəyərli təcrübə əldə etmişdir. Məsələn, son illər neft-mədən avadanlıqlarının, sementin, şiferin, gil-torpağın və s.
383 istehsalının artması müşahidə olunur. Kassa aparatları, mikrokal- kulyator, televizor, telefon aparatları, məişət elektrik cihazlarının (kofe üyüdən, ət çəkən, şirə çıxaran) istehsalları mənimsənilmişdir. Sənaye ölkənin iqtisadi sərbəstliyinin güclənməsinə ən çox təsir edən sahədir. Ayrı-ayrı sənaye və ərzaq məhsullarını istehsal etməklə bir sıra istiqamətlərdə səmərə əldə etmək olar. Bu sahədə də müəyyən təcrübə əldə edilmişdir. Məsələn, əvvəllər xarici ölkələrdən idxal olunan bir neçə malların müəy- yən hissəsi Azərbaycanda istehsal olunur. “Teksun yağ sənaye”, “Koka Kola”, “BM-SUN”, “Azəri-Kastel”, “European-To- bako”, “Nehir”, “Simens”, “DLD”, “Bərəkət”, “Azer- Pen”, “Turk- Baycan” və digər xarici və müştərək müəssisələrin məhsulları buna misal ola bilər. Bu müəssisələrin istehsal etdikləri məh- sullar dünya standartlarına cavab verir və daxili bazarın tələ-batlarını ödəyir. Eyni zamanda belə müəssisələrdə yeni iş yer-ləri yaranmış və dövlət büdcəsinə çoxlu vəsait daxil olmuşdur. Lakin əldə edilən bu müsbət nəticələrlə yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası sənayesinin inkişafında çatışmaz- lıqlar vardır. İlk növbədə sənayenin sahə strukturunu qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Son zamanlar Azərbaycanda həyata keçirilən tədbirlərdə sənayenin neftlə əlaqədar olan və qeyri-neft sektorlarının inkişaf etdiril- məsinə fikir verilir. Bunun nəticəsində iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun xüsusi çəkisi nisbətən artırılır. Bu meyillə sənayenin inkişafı 2002- ci ildə də davam etdiriləcək. Görülən tədbirlər nəticəsində UDM- da iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun xüsusi çəkisinin 2002-ci ildə 75,4% təşkil edəcəyi gözlənilir (cədvəl 46).
nun ümumi həcmində neft sektoru payının dəyişməsi ölçü vahidi 2000-ci il 2001-ci il 2002-ci il proqnoz ÜDM:
Mlrd.man. 23566
26460 28746
384 ondan % 100 100 100
Neft sektoru xüsusi çəkisi mlrd.man. % 6186 26,25 7133
26,96 7076
24,62 Qeyri-neft sektoru xüsusi çəkisi
Mlrd.man. % 17380 73,75
19327
73,04 21670
75,38 Bütün bunlarla yanaşı ölkənin sənayesində iqtisadi baxımdan iki neqativ hal nəzərə çarpır. Birincisi, sənaye məhsulunun ümumi həcmi keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində əldə edilmiş səviyyədən çox aşağıdır. İkincisi, sənayedə səmərə- liliyi xarakterizə edən göstəricilər pisləşir. 1990-2000-ci illərdə sənayedə ümumilikdə 215,9 min iş yeri itirilib. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə səmərəliliyin ümumi göstərici- si olan fondveriminin səviyyəsi isə müqayisəli qiym
ətlərlə 1990-cı ildəki 3,07 manatdan 2000-ci ildəki 0,51 manata qədər aşağı düşmüşdür. Göründüyü kimi baxılan göstəriciyə görə səmərəlilik altı dəfədən də çox aşağı düşmüşdür (bax cədvəl 47).
vahi di 1990 1995 199 6 199 7 199 8 199 9 200 0 Məhsulun həcmi (qüv- vədə olan fakt. qiym.) mily
ard man
1220
8855,
9
119 6,4
125 6,9
116 19,7
129 45,2
166 81,0 Müəssisələri n sayı ədəd 3839 2984 360 1 418
9 463
7 461
1 483
5 Sİİ-in sayı min nəf.
409, 1 304,3 271, 7 214,
6 191,
8 186,
0 193,
2
385 ƏİF (ilin so- nuna, 2000- ci ilin mü- qayi
səli qiy- mətləri ilə) mily ard
man at
1434 8,0
2195 4,1
269 15,7
269 69,6
272 93,2
276 48,0
286 14,9
Fondverimi man
at 3,07
0,83 0,59 0,52 0,52 0,51 0,51
Hər hansı bir ölkə sənayesinə qiymət verərkən adətən ümumi göstəricilərdən istifadə edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkənin ayrı- ayrı iqtisadi rayonlarında sənayenin vəziyyəti ən önəmli məsələlərdəndir. İqtisadi ərazilərin sosial-iqtisadi inkişafında sənaye aparıcı rol oynayır. Buna görə də ölkə miqyasında sənayenin inkişaf etdirilməsi paralel olaraq müəssisələrin ölkə ərazisində düzgün yerləşdirilməsini nəzərə almalı və ərazi vahidlərinin sənaye cəhətdən mənimsənilməsini nəzərdə tutmalıdır. 1990-cı ildən başlayaraq regionda baş vermiş siyasi və sosial-iqtisadi hadisələr Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişaf sürətinə mənfi təsir göstərdiyi kimi ayrı-ayrı ərazilərin sənayesinə də mənfi təsir göstərə bildi. Rayon və şəhərlərin iqtisadiyyatı dağılmaq həddinə çatdı. İqtisadiyyatın aparıcı sahəsi olan sənaye müəssisələri tam gücü ilə fəaliyyət göstərə bilmədilər (bax cədvəl 48).
NMR
94 16
4,5 3,2
3,4 Bakı
108 53
54 57,4
61,4 Gəncə
98 17
6 6,4
13,6 Sumqayıt 100,7 18
12 10,4
10,7
386 Mingəçevir 114
41 3 37,9 39,7 Əli
Bayramlı 88
63 63
55,1 55,1
Yevlax 90,5
26 9 2,3 3 Lənkəran 72 9,9
13,6 26,6
30,6 Şəki
105,7 12
3 2,
1,4 Azərbaycan Respublikasının tabeliyində olan şəhərlərdə belə sənaye istehlakı dəfələrlə aşağı düşmüşdür. Tədqiqat göstərdi ki, keçən on il ərzində iqtisadi rayonların sənayesini bərpa etmək mümkün olmamışdır. 2000-ci ildə istehsal edilmiş sənaye məhsulunun ümumi həcmi 1990-cı illə müqayisədə Naxçıvan Muxtar Respublikasında cəmi 3,4%, Bakı şəhərində 61,4%, Gəncədə 13,6%, Sumqayıtda 10,7%, Mingəçevirdə 39,7%, Əli Bayramlıda 55,1%, Yevlaxda 3%, Lənkəranda 30,6%, Şəkidə 1,4% təşkil etmişdir. Bütün ölkələrdə xarici ticarət əlaqələrinin inkişafında sənaye mühüm yer tutur. Həm daxili və həm də xarici bazarlara hazır məhsul çıxarılması bazar iqtisadiyyatında başlıca şərtdir. Əldə edilən məhsulların həcmi sənayenin bütün sahələrində azaldığına görə respublikanın xarici bazarlardan asılılığı artmışdır. Cədvəl 49-da 1990- 1999- cu illərdə Azərbaycan Respublikasında yeyinti sənayesinin ən mühüm məhsul növlərinin adambaşına istehsalının dəyişməsi verilmişdir. 1990-cı ilə nisbətən 1999-cu ildə respublikada sənayedə emal edilmiş ət istehsalı 5 dəfədən çox, kolbasa məmulatı istehsalı 30 dəfədən çox, üzlü pendir – 25 dəfədən çox, bitki yağı istehsalı – 4 dəfə, meyvə və tərəvəz konservləri istehsalı 20 dəfədən çox,
387 Yeyinti məhsullarının adı 1990 1999 1999-cu ilin 1990- cı ilə nisbəti, % Ət (sənayedə emal edil- miş) 8,7
1,7 19,5
Kolbasa məmulatı 2,4
0,08 3,3
Üzlü pendir 2,4
0,09 3,8
Kərə yağı 0,5
0,6 120
Üzlü süd 28,7
21,5 74,9
Marqarin məhsulları 2,7
- 0 Bitki yağı 5,8 1,5
25,8 Konservlər (banka) 91,1 4,3
47,2 Meyvə-tərəvəz konservləri 87,8
4,3 4,7
Qənnadı məmulatları 14,8
0,08 0,6
Makaron məmulatları 3,2
0,06 1,8
Mineral sular (litr) 11,5
0,2 1,7
Spirtli içkilər (litr) 6,8
4,1 60,3
Duz (hasilat) 13,9
0,4 2,8
makaron məmulatları istehsalı 50 dəfədən də çox, mineral sular buraxılışı 60 dəfə, duz istehsalı 30 dəfə aşağı düşmüşdür. Sənayenin mühüm sahələri olan yüngül sənaye də ümumi sənayeyə nisbətən daha çox geri getmişdir. 1990-cı Azərbaycanda hər cür parçalar istehsalı 150,9 min kv.m təşkil edirdi. 1999-cu ildə isə yüngül sənayedə cəmi 0,8 min kvadratmetr bu cür parça istehsal edilmişdir. Deməli, istehsal özünün ən aşağı səviyyəsinə enmişdir və 1990- cı ilə nisbətən 150,1 min kv.metr az parça istehsal edilmişdir. Yüngül sənaye məhsullarının növləri üzrə istehsal həcminin dəyişməsi cədvəl 50-də verilmişdir. Göründüyü kimi corab, trikotaj, ayaqqabı, üst köynəklər, gödəkçələr istehsalı demək olar ki, tam dayanmış, xalça və xalçaçılıq məmulatları istehsalı isə 99 dəfə azalmışdır. 1999-cu ildə
388 cəmi 20 min kv.metr xalça və xalçaçılıq məmulatları istehsal edilmişdir ki, bu da 1990- cı ildəki həcm-dən 2223 min kv.metr azdır. Sənayenin ürəyi adlanan maşınqayırmada yaranmış vəziyyət heç də yüngül sənayedə bərqərar olmuş vəziyyətdən yaxşı formalaşmamışdır. 1999-cu ildə respublika üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən mancanaq dəzgahları, dərinlik nasoslarının ştanqları, uşaq velosipedləri kimi məhsulların istehsalı tam dayandırılmış, soyuducular, qaz plitələri, fəvvarə armaturları, dərinlik nasosları, kondisionerlər, yuyucu aqreqatlar kimi məhsulların istehsalı isə orta hesabla 95-98 dəfə aşağı düşmüşdür (bax cədvəl 51).
Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|