AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§4. ETT-

nin idarə edilməsi sahəsində dünya təcrübəsi 

 

 

 

294 

İstər  bütövlükdə  dünya  təsərrüfat  sisteminin  və  istərsə  də  onun 

yarımsistemlərinin  intensiv  inkişafına  elmi-texniki  tərəqqi  ən  güclü 

təsiri  göstərir.  Lakin  bu  heç  də  avtomatik  baş  vermir.  Dünyada 

toplanmış təcrübə göstərir ki, elmin və texnikanın əldə edilmiş bərabər 

səviyyəsində  belə  o  ölkələr  daha  çox  müvəffəqiyyət  əldə  edirlər  ki, 

harada ETT məqsədyönlü idarə edilir. 

ETT-

nin idarə edilməsi səviyyəsi müxtəlifdir. Ümumi şəkildə biz 

elmi-

texniki  tərəqqini  firmalar,  istehsal  sahələri,  sexlər  və  iş  yerləri 

səviyyəsində idarə edə bilərik. Bu sahibkarlara daha çox aiddir. Lakin 

əgər  biz  qlobal  səviyyələrdə  iqtisadiyyatın  iknişafına  nail  olmaq 

istəyiriksə, onda ETT-nin dövlət, regionlar və dünya miqyasında idarə 

edilməsi zəruriyyətilə qarşılaşırıq. Buna görə də inkişaf etmiş ölkələrdə 

ETT 

dövlət tərəfindən idarə edilir. 

Bir  neçə  dünya  ölkələri  ETT-nin  idarə  olunmasında  çox  sərfəli 

təcrübə toplamışlar. Bunların arasında Yaponiya xüsusi yer tutur. Elmi-

texniki  və  innovasiya  siyasəti  Yapon  dövləti  tərəfindən  yaradıcılıqla 

həyata keçirilir. Sahibkarlara dövlət təsiri buna parlaq misaldır. Hələ 40-

50  il  bundan  qabaqlar  Yaponiya  hökuməti,  xüsusi  kompaniyalara 

göstərə biləcək təsir zonalarını təyin etmiş, dünyada demək olar ki, ilk 

dəfə  bu  zonalar  vasitəsilə  firmalarda  ETT-nin  sürətləndirilməsinə  nail 

olmuşdur.  Hökumət  sahibkarlara  “təklif”,  “tələb”  və  “mühit”  zonaları 

vasitəsi  ilə  təsir  göstərir.  “Təklif”  zonasında  dövlət  elmi-texniki 

tərəqqiyə  daha  çox  maraq  göstərən  sahibkarlara  maliyyə  və  texniki 

kömək  təklif  edir.  Elmi-tədqiqat  infrastrukturlarının  yaradılmasına 

kömək göstərir. “Tələb” zonasında dövlət firma ilə elmi-tədqiqat işləri 

aparılması və yeni məhsulların alınması sahəsində kontraktlar bağlayır. 

“Mühit”  sahəsində  dövlət  çalışır  ki,  sağlam  vergi,  patent  siyasəti  və 

digər  birbaşa  olmayan  dövlət  tənzimləmə  rıçaqlarından  bacarıqla 

istifadə  etsin  və  bu  yolla  da  ETT-ni  sürətləndirmək  üçün  firmalarda 

maraq doğursun. 

Yaponiyada    dövlətin  elmi-texniki  və  innovasiya  siyasəti  uzun 

illərdir  ki,  sənaye  siyasətinin  ayrılmaz  hissəsi  kimi  fəaliyyət  göstərir. 

 

 

295 

Prioritet mövqe unikal elmi-

texniki işləmələrə verilir. Unikallığın əsas 

kriteriyası  informatika,  yeni  materialların  yaradılması,  biotexnologiya, 

energetika,  okean  resurslarının  mənimsənilməsi  və  sair  bu kimi 

sahələrdə  texniki  yeniliklər  yarada  bilən  işləmələrdir.  Yapon 

hökumətinin  fikrincə  bu  cür  unikal  işləmələri  həyata  keçirmək  üçün 

güclü stimul lazımdır ki, bunu da bazar mexanizmi sadəcə olaraq yarada 

bilmir. Əsas səbəb də budur ki, unikal işləmələrin tələb etdiyi vəsait və 

bununla əlaqədar meydana gələn riskin miqyası kompaniyaların əlində 

olan  vəsaitdən  qat-qat  çox  ola  bilər.  Vəziyyətdən  çıxış  yolu  dövlət  və 

onun həyata keçirdiyi iqtisadi mexanizmdir, dövlətin vəsaitidir. Dövlət 

əsasən  perspektiv  dövrlərdə  reallaşa  bilən  fundamental  tədqiqatlara 

çoxlu vəsait buraxır. Yapon hökuməti əsas gücünü sivil elmi-tədqiqat və 

layihə-təcrübə işlərinə sərf edir. 

ETT-

ni dövlət miqyasında idarə etmək təcrübəsi Yaponiyada hələ  

keçən əsrin 60-cı illərində özünün mükəmməl formasına çatmışdı. Məhz 

bu  illərdə  dövlət  səviyyəsində  elm-tutumlu  və  intensiv  texnologiyalı 

sənaye  sahələrinə  dayaq  olma  sistemi    işlənib  hazırlanmışdı  və 

müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirildi.  Yaponiyada  ETT-nin  idarə  edilməsi 

kompaniya xarakteri daşımır. Hər gün, hər ay və hər il bu sahə dövlətin 

və sahibkarların diqqət mərkəzində  olur. Elmi-texniki siyasət məqsədli 

proqramlar  üzrə  layihələndirilir,  həyata  keçirilir.  1997-ci  ildə  yapon 

hökuməti  müasir  ETİ-a  əsaslanan  uzunmüddətli  (1997-2010-ci  illər) 

iqtisadi  reforma  proqramı  qəbul  etdi.  Bu  proqrama  görə  ölkədə,  

sənayedə  və  xidmət  sferasında  yeni  perspektiv  sahələrin  yaradılması 

nəzərdə  tutulur.  Belə  perspektiv  sahələrə  informasiya  texnologiyası, 

biotexnologiya  sənayesi,  aviakosmik  texnologiyası  və  texnika, yeni 

enerji mənbələri və enerji texnologiyası, şəhərlərin planlaşdırılması və 

yenidən qurulması, ətraf mühitin qorunması kimi sahələr daxildir. 

ETT-

nin dövlət səviyyəsində idarə edilməsi sahəsində ABŞ-ın da 

diqqəti  cəlb  edən  təcrübəsi  vardır.  Ümumiyyətlə  götürdükdə,  aparıcı 

kapitalist  ölkələrinin  hamısında  ETT-də  dövlət  qayğısı  məqsədyönlü 

olaraq  həyata  keçirilir.  Bu  ölkələrdə  ETT-nin sistemli iqtisadi 

 

 

296 

mexanizmi  yaranmışdır.  Bu  mexanizmin  mərkəzində  rəqabət  durur. 

Bazar,    istehsalı  və  istehlakçıya    xeyir  gətirməyən  məhsulu  istehsal 

etməyi məsləhət  görmür. Rəqabət elə formalaşdırılır ki, bazarda ETT-

nin  son  nailiyyətlərinə  daha  çox  uyğun  gələn  məhsul  kütləvi  formada 

satıla  və  xeyir  gətirə  bilir.  Yeniləşməni  özündə  cəmləşdirən  məhsula 

maraq artdığından ETT-nin də münasib istiqaməti inkişaf etdirilir. 

ETT-

nin  məqsədli-proqram  üsuları  ilə  idarə  edilməsi  və  güclü  

dövlət  qayğısının  olması  nəticəsində  inkişaf  etmiş  sənaye  ölkələrinin 

hamısında yenilikçi-firmalar meydana gəlib fəaliyyət göstərirlər. Bu cür 

f

irmalar  əslində  biliyə  (yeniləşmə  və  ixtiralara)  söykənən  monopol 

strukturlardır.  Onları  digər  firmalardan  fərqləndirən  cəhət  əvvəlcə 

müəyyən  səviyyədə  riskə  getmələri,  sonradan  biliyə  yiyələnərək 

prinsipcə  yeni  məhsulun  istehsalı  (çox  zaman  kütləvi)  və  satışından 

monopol  mənfəət  əldə  etmələridir.  Lakin  bu    üstünlük  uzun  müddət 

davam 

edə  biməz.  Bunu  dərk  edən  yenilikçi  firmalar  məhsulun  yeni 

modelləri üzərində intensiv iş aparırlar. Yaxşı satılan məhsulun “həyat 

tsikli”  başa  çatmamış  onun  bir  neçə  modifikasiya  edilmiş  yeni 

(perspektiv)  modelləri  düzəldilir.  ETT  isə  perspektiv  məhsulun 

keyfiyyətli  istehsal  edilməsi  istiqamətində  sürətləndirilir.  Məqsədli-

proqram üsulu ilə ETT-ni idarə etməyin mahiyyəti də bundadır. 

Əldə edilən biliklərə sahib çıxmaq, ixtiralar, kəşflər,  «Nou-hau»lar 

əsasında  formalaşmış  sahibkarlıq  yeni  texnika  və  texnologiyalar 

bazarının  meydana  gəlib  fəaliyyət  göstərməsinin  əsas  şərtidir. 

Kommersiya  sirri  də  burada  özünü  göstərir.  Bu  olmasa  yenilikçi 

firmalar  yeniləşmədən  istifadə  etməklə  çoxlu  xeyir  götürə  bilməzlər. 

Lakin dövlət tərəfindən yaradılan sosial-iqtisadi və hüquqi mühit şərait 

yaradır ki, yenilikçi-firmalar çoxlu mənfəət əldə etsinlər. Bu da onlara 

elmi-

tədqiqat və layihə-təcrübə işlərinə yeni-yeni milyonlar sərf etməyə 

imkan verir. 

İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  ETT-nin  iqtisadi  mexanizminin  demək 

olar ki, ilk pilləsini tələbat təşkil edir. Novator firmanın və yaxud da hər 

hansı  bir  «vençur»  tipli  müəssisənin  müəyyən  inkişaf  pilləsində 

 

 

297 

prinsipcə yeni texnikaya və texnologiyaya tələbat əmələ gəlir (meydana 

çıxır). Fundamental tədqiqatlar pilləsində  yeni ideyalar meydana çıxır. 

Əslində   bu pillə ilə gələcəkdə istehsalı nəzərdə tutulan yeni texnikanın 

layihə  hazırlığı  üzərində  iş  gedir.  Keçmiş  SSRİ  dövlətindəki  layihə 

hazırlığından fərqli olaraq prosesin bütün pillələrində sifarişçi və icraçı, 

istehsalçı  və  istehlakçı  iştirak  edir  və  hətta  onlar  gələcəkdə  meydana 

çıxacaq  texnikanın  verəcəyi  səmərəni  də  öz  aralarında  bölüşdürürülər. 

Belə ki, tətbiqi tədqiqat pilləsində yeni ideya gələcək potensial istehsalçı 

və  istehlakçı  arasında  bağlanmış  müqavilə  formasına  düşür,  yəni 

keçmişdə  deyildiyi  kimi,  texniki  tapşırıq  verilir.  Sonrakı  pillələr 

yeniliyin nümunələrinin yaradılması, sona çatdırılması, istehsala tətbiq 

edilməsi işlərini əhatə edir. 

ETT-

nin  iqtisadi  mexanizminin  növbəti  pilləsi  yeniliyi  istehsal 

edən firmadır ki, bu da  yeniləşmə prosesini maddi, təşkilati baxımdan 

təmin edir. Onlar çoxlu pul xərcləyirlər. Məsələn, ABŞ-da elmi-tədqiqat 

və  layihə-təcrübə  işlərinin  tələb  etdiyi  vəsaitin  50%-dən  çoxu  bu  cür 

firmaların payına düşür. Yapon firmaları isə xərcin 80%-ni öz üzərlərinə 

götürürlər. 

İnkişaf  etmiş  ölkələrin  əksəriyyətində  ETT-nin iqtisadi 

mexanizminin əsas pilləsini dövlət təşkil edir. Dövlətin rolu - ETT-nin 

stimullaşdırılmasıdır.  Bunun  üçün  o  elmi-tədqiqat  və  layihə  təcrübə 

işlərinə  tələb  olunan  xərcin  müəyyən  bir  hissəsini  öz  üzərinə  götürür. 

Dərc olunmuş  məlumatlara görə dövlət ETT-nin sürətləndirilməsi üçün 

lazım olan vəsaitin ABŞ-da və Fransada 50%-ni, Böyük Britaniyada - 

37%-ni, AFR-da 33%-ni, Yaponiyada - 19%-

ni maliyyələşdirir və eyni 

zamanda “mühiti”də sahibkarlar üçün xeyirli şəklə salır.  

İnkişaf etmiş sənaye ölkələri elə bir təsərrüfat modeli  seçmişlər 

ki, ETT-

yə ciddi yanaşmadan sosial, iqtisadi və hərbi-siyasi problemləri 

həll edə bilmirlər, birinciliklərini itirmək təhlükəsi ilə üzləşirlər.  Buna 

görə  də  ETT-ni  sürətləndirmək  dövlətin  bir  nömrəli  vəzifəsi  hesab 

edilir.  Müxtəlif    ölkələrdə  bu  məsələ  müxtəlif  yanaşmalarla  həyata 

keçirilir.  Məsələn,  əgər  Yaponiyada  bu  məsələ,  qeyd  etdiyimiz  kimi, 

 

 

298 

prioritetlərin  seçilməsi,  elmi-texniki  liderlik  proqramlarının  işlənib 

hazırlanması  yolu  ilə  həyata  keçirilsə,  Qərbi  Avropada  hökumətlər 

sənayedə  elmtutumlu  məhsul  istehsalına  və  innovasiyalara  dayaq 

dururlar, ABŞ-da isə elmi-tədqiqat və layihə-təcrübə işlərini vergi yolu 

ilə  stimullaşdırmağa  üstünlük  verirlər,  yenilikçi  firmaların  maraqlarını 

qoruyan  qanunlar  işləyib  hazırlayırlar  və  həyata  keçirirlər,  kiçik 

biznesin inkişafına diqqəti artırılar. 

Dövlətin  ETT-ni  idarə  etməsi  təsvir  etdiklərimiz  yollarla 

məhdudlaşmır.  Yüksək  səviyyədə  inkişaf  etmiş  xarici  ölkələrdə  ETT-

nin  iqtisadi  mexanizminin  siyasi  mexanizmi  də  tam  gücü  ilə  fəaliyyət 

göstərir.  Bu  mexanizmin  tərkib  hissələrinə  aşkarlıq,  elmi-texniki 

mövzuların  mütəmadi  olaraq  müzakirəsinin  bütün  informasiya 

vasitələrində  təşkil    edilməsi,  televizor  kanallarında  xüsusi  şərhçilərin 

saxlanılması daxildir. İdarəetmənin bütün pillələrində elm və texnikanın 

taleyi  ilə  ciddi  məşğul  olan  strukturlar  fəaliyyət  göstərirlər.  Məsələn, 

ABŞ-ın  konqresində,    senatın  və  nümayəndələr  palatasının  9 

komissiyası  fəaliyyət  göstərir.  Bu  komissiyalarda  ETT-nin bütün 

aspektləri  müzakirə  edilir  və  konkret  elm  və  texnika  sahəsində 

ekspertlərin köməyi ilə prioritet istiqamətlər təyin edilir. Öz ölkələrinin 

elmi-

texniki  inkişafının  perspektiv  istiqamətlərini  xırdalıqları  ilə  təyin 

edirlər.  ETT-nin  iqtisadi  mexanizminin  siyasi  qollarının  ən  xeyirli 

cəhəti ondadır ki, bu qollarda yaxın və uzaq gələcək üçün oriyentirlər, 

istiqamətlər  və  kriteriyalar  hazırlanır.  Firmalardan  tutmuş  müvafiq 

dövlət orqanlarına qədər ETT-nin idarə olunması ilə məşğul olan şəxslər 

və strukturlar öz işlərində onları əsas götürülər. 

ABŞ-da “Elmi-texniki  və  layihə-təcrübi  işləmələrində  milli 

məqsədlər”  quruluşundan  tez-tez istifadə  edilir.  ETT-nin iqtisadi 

mexanizmi

nin  siyasi  qolunun  əsas  məqsədi  də  “milli  məqsədlərin” 

dürüst  və  dəqiq  seçilməsi  və  ölkənin  iqtisadi  təhlükəsizliyinin  həmişə 

yüksək  səviyyədə  saxlanılmasına  nail  olmaqdır.  ETT-i  problemləri  ilə 

ABŞ-da prezident və  onun  aparatı  da  ciddi  şəkildə    məşğul  olur. 

Prezidentin elm və texnika üzrə köməkçisi, prezidentin rəhbərlik etdiyi 

 

 

299 

“Elm    və  texnologiya  üzrə  milli  şura”  milli  elmi-texniki strategiya 

hazırlayırlar.  ABŞ-da  hazırlanmış  belə  bir  strategiya  1996-cı  ildən 

fəaliyyət  göstərir  və  bu  strategiyanın  milli  məqsədlərinə  “cəmiyyətin  

sağlamlığı və savadlılığı”, “İqtisadi inkişaf və iş yerlərinin yaradılması”, 

“Elm  və  texnika  sahəsində  dünya  liderliyi”,  “Ətraf  mühitin 

keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılması”,  “İnformasiya  texnolo-giyasının  geniş 

miqyasda istifadəsi”, “Milli təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi”, kimi 

qlobal problemlər daxildir. ABŞ-da mülkiyyət formasnıdan, profilindən, 

maliyyələşdirmə  mənbələrindən  asılı  olmayaraq  bütün  firma  və 

şirkətlər,  elmi-texniki  mərkəzlər, TMK-lar  və  s.  digər  elmi-texniki 

tərəqqinin  sürətləndirilməsi  ilə  məşğul  olan  strukturlar,    göstərdiyimiz 

milli məqsədləri əsas götürməlidirlər, onlara istinad etməlidirlər. ETT-

nin iqtisadi mexanizmi

nin siyasi rıçaqlarının əsl mahiyyəti də bundadır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

300 

 

 

X FƏSİL. DÜNYA İQTİSADİYYATINDA  

KƏND TƏSƏRRÜFATI 

 

§1. Dünya təsərrüfat sistemi və aqrar bölmə 

 

Müasir  dövrdə  ölkələrin  iqtisadiyyatı  çoxşaxəlidir. Elmi-texniki 

tərəqqi  sürətləndikcə  insanın  fəaliyyət  dairəsi    genişlənir,  əvvəllər  heç 

ağıla gəlməyən prinsipcə  yeni fəaliyyət dairələri meydana gəlir.  Lakin 

iqtisadiyyatın elə bölmələri vardır ki, onlar əsrlər boyu mövcud olub və 

indi  də  fəaliyyət  göstərirlər.  Aqrar  bölməsi  belə  bölmələrdəndir.  Min 

illər  bundan  qabaq  da  planetimiz  olub.  O  vaxtlar  iqtisadiyyat  əsasən 

kənd  təsərrüfatından  ibarət  olub.  Kənd  təsərrüfatı    və  buradan  əldə 

edilən  ərzaq,  onun  istehsalı,  bölgüsü,  mübadiləsi  və  istehlakı  dünya 

təsərrüfat sisteminin fəaliyyət dairəsində həmişə aparıcı yer tutmuşdur. 

Son  dövrlər  ölkələrin  Ümumi  Daxili  Məhsulunda  kənd 

təsərrüfatının  xüsusi  çəkisi  azalmağa  başlamışdır  və  inkişaf  etmiş 

ölkələrdə  demək  olar  ki,  özünün  minimum  həddinə  çatmışdır  (bax 

cədvəl  21).  Lakin  buna  baxmayaraq  dünya  miqyasında  bu  xüsusi 

çəkinin  yüksək  (39%-Ruanda, 30%-Pakistan, 17%-Türkiyə  və  və  s.) 

olduğu ölkələr çoxdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi çəkinin 

aşağı  düşməsi  aqrar  bölmənin  zəifləməsini  yox,  kənd  təsərrüfatı 

məhsulunun  nisbi  azalmasını  və  elmin,  texnikanın,  texnologiyanın 

sürətli  inkişafı  nəticəsində  iqtisadiyyatın  digər  sahələrinin  sürətli 

inkişafını  göstərir. 

Bu  gün  kənd  təsərrüfatı  sosial-iqtisadi  inkişafda,  iş  yerlərinin 

yaradılmasında,  ərzaq  təhlükəsizliyi  məsələsinin  həllində,  mühüm  rol 

oynayır və bütün ölkələr aqrar sektorun inkişafı qayğısına qalırlar. 

 

Cədvəl 21 

 

 

 

301 

Ümumi Daxili Məhsulda kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi 

 

Ölkələr və ölkə qrupları 

1980 

1997 

Bütün dünya üzrə  

7.0 

4,9 

O cümlədən: onlardan 

 

 

Aşağı gəlirli dövlətlərdə 

35 

31 

Orta gəlirli dövlətlərdə, onlardan 

15 

12 

Orta gəlirdən aşağı gəliri olan ölkələr  18 

14 

Orta gəlirdən yuxarı gəliri olan ölkələr  9 

10 

Yüksək gəlirli dövlətlər 

3 

2,6 

ABŞ 

3 

2,7 

Pakistan 

30 

26 

Ruanda 

50 

39 

Tanzaniya 

50 

48 

Türkiyə 

26 

17 

Uqanda 

72 

44 

Rusiya 

9 

7 

Fransa 

4 

2 

Latın Amerikası 

10 

10 

Azərbaycan 

21 

22 

Ermənistan 

42 

44 

Gürcüstan 

36 

35 

 

İnkişaf  etmiş  ölkələr  iqtisadiyyatın  bütün  bölmələrində  böyük 

müvəffəqiyyətlər  qazanmışlar  və  ÜDM  həcmini  bu  sahələrin  hesabına 

yüksək  sürətlə  artıra  bilmişlər.  Eyni  zamanda  kənd  təsərrüfatında  da 

böyük müvəffəqiyyətlər  əldə olunub. Məsələn, ABŞ nail ola bilmişdir 

ki, onun ölkəsində fəaliyyət göstərən bir fermer özündən başqa 10-larla 

digər  kəndlini  dolandıra  bilən  qədər  kənd  təsərrüfatı  məhsulu  istehsal 

edə bilsin. ABŞ və digər inkişaf etmiş ölkələrdə əksər kənd təsərrüfatı 

məhsulları üzrə öz daxili tələbatlarını ödəməklə yanaşı bu məhsulların 

 

 

302 

ixracı  ilə  də  məşğul  olurlar.  Deməli,  heç  cür  kənd  təsərrüfatının 

geriliyindən  söhbət  gedə  bilməz.  O  ki,  qaldı  aqrar  bölmə  məhsulunun 

ÜDM-

a görə xüsusi çəkisinin azalmasına bu heç də kənd təsərrüfatının 

geri  qalmasını  yox,  ÜDM-un  həcminin  çoxalmasını  göstərir.  İnkişaf 

etmiş ölkələrə nə qədər lazımdırsa, o qədər də kənd təsərrüfatı məhsulu 

istehsal edirlər, yəni həcmi tələb və təklifə görə tənzimləyirlər. 

Dünyanın əksər ölkələrində kənd təsərrüfatı insanlar üçün iş yeri, 

ərzaq  mənbəyi  kimi  fəaliyyət  göstərməkdə    davam  edir.  Rəqəmlər  də 

bunu  sübut  edir.  Hər  il  orta  hesabla  planetimizin  əhalisinin  45%-dən 

çoxunun  həyatı  bilavasitə  torpaqla  bağlı  olur.  İnsanlar  kənd 

təsərrüfatında  özlərinə  iş  tapırlar.  İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  əmək 

qabiliyyətli əhalinin nisbətən az hissəsi (5%)  kənd təsərrüfatında çalışsa 

da, inkişafda olan və ən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatında 

çalışanların xüsusi çəkisi 60 və daha çox faiz təşkil edir. 

Dünya  təsərrüfatı  sistemində  kənd  təsərrüfatının  həlledici  rolu 

insanların  qida  məhsullarına  olan  tələbatlarının  ödəməsindədir.  Dünya 

statistikasının  məlumatlarına  görə  yer  kürəsində  insanlar  qida 

məhsullarına olan tələbatlarının 56%-ni taxılın, 7%-ni köklü bitkilərin, 

10%-

ni meyvə və tərəvəzin, 7%-ni şəkərin, 9%-ni yağ və piyin, 11%-ni 

isə  heyvandarlıq  məhsullarının  hesabına  ödəyirlər.  Əlbəttə,  bunlar 

iriləşdirilmiş  rəqəmlərdir  və  müəyyən  dövrlərdə  qidanın  tərkibi  və 

quruluşu dəyişə bilər. Lakin bu əsas məsələ deyil. Əsas məsələ odur ki, 

qida  məhsullarının  əsas  hissəsini  kənd  təsərrüfatı  verir.  Dünya  üzrə 

ÜDM-

ın  tərkibində  xidmət  sektorunun  (bölməsinin)  xüsusi  çəkisinin 

artması  və  artıq  55%-i  ötməsi  isə  iqtisadiyyatın  inkişafında  üçüncü 

bölmənin  rolunun  yüksəlməsini  yox,  sadəcə  olaraq  elmi-texniki 

tərəqqinin  nəticəsini  göstərir.  Xidmətin  artması,  xidmət  bölməsinin 

inkişafı  iqtisadiyyatın  amili  deyil,  yalnız  onun  fəaliyyət  göstərməsi 

şərtidir.  Xidmət  sahəsində  çalışanlar  da  ilk  nöbədə  tələbatlarını 

ödəməlidirlər,  qida  məhsulları  qəbul  etməlidirlər.  Bu  məhsulları  isə 

kənd təsərrüfatı və sənaye verir. 

 

 

303 

Kənd təsərrüfatı sənayenin inkişafı üçün şərait yaradır - sənayenin 

xamal bazasını zənginləşdirir. O sənayeni pambıqla, tütün, lifli bitgilər, 

günəbaxan, kartof, qənd çuğunduru, dərman bitgiləri, meyvə, ağac, ət, 

balıq, süd, dəri, yun və quş tükü ilə təmin edir. Bu məhsulların həcmi, 

keyfiyyəti  sənayenin  inkişafı  üçün  mühüm  şərtdir  və  ölkənin  sosial-

iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayır. 

 

 

§2. Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturu 

 

Kənd    təsərrüfatında  müxtəlif  məhsullar  istehsal  edilir.  Dünya 

iqtisadiyyatı  baxımından  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  tərkibində 

bilavasitə  ərzaq  (qida)  üçün  nəzərdə  tutulan  məhsullarının  ayrıca 

öyrənilməsi məqsədəuyğundur. Bilavasitə qidalanmaya yönəldilən kənd 

təsərrüfatı  məhsulları  içərisində  taxıl  xüsusi  yer  tutur.  Buna  görə  də 

onun  həcmi  artır.  Dərc  olunmuş  statistik  məlumatlara  görə  100  il 

bundan  əvvəl      1900-cü  ildə  dünyada  500  milyon  ton  taxıl    istehsal  

edilmişdir. 50 il müddətində bu həcm 300 milyon ton artmış və istehsal 

olunmuş  taxılın  həcmi  800  milyon  tona  çatmışdır.  Taxıl  istehsalı 

yüksəlməkdə  davam  etmiş  və  1950-1995-ci  illər  ərzində  1200  milyon 

ton artmışdır və onun ümumdünya həcmi 2000 milyon tona çatmışdır. 

Dü

nya miqyasında istehsal olunan taxılın tərkibində buğda 28%, 

düyü  26%,  qarğıdalı  25%  təşkil  edir.  Qalan  20-21  faiz  digər  dənli 

bitkilərin  payına  düşür.    Əhalini  arasıkəsilmədən  ərzaqla  təmin  etmək 

üçün  taxıl  ehtiyatı  yaradılır.  Taxıl  üzrə  illik  dünya  ixrac  resursunun 

həcmi 200 milyon tona çatır ki, bunun da tərkibində buğda 90-100 mln. 

ton, qarğıdalı 60-70 mln. ton, düyü 15-20 milyon ton təşkil edir. Yerdə 

qalan 10-

35 milyon ton digər dənli bitkilərin payına düşür. 

Dünya  miqyasında  taxılın  təxminən  55%-i qida  məhsullarına, 

45%-

i  isə  mal-qaranı  yedizdirmək  üçün  sərf  edilir.  Bu  nisbət  ölkənin 

inkişafı  ilə  paralel  dəyişə  bilər.  Hazırda  inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

insanların  qidalanmasına  gedən  taxılın  xüsusi  çkisi  25%,  mal-qaranı 

 

 

304 

yedizdirmək  üçün  ayrılan  taxılın  xüsusi  çəkisi  ilə  75%  təşkil  edir, 

inkişafda  olan  ölkələrdə  isə  taxılın  90%-ə  qədəri  qida  məhsullara  sərf 

olunur. 

Kənd təsərrüfatı eyni zamanda texniki bitkilər də istehsal edir. Bu 

cür  bitkilər  bir  çoxu  sənayedə  emal  prosesi  keçdikdən  sonra  yenə  də 

qida  məhsulu  kimi  istifadə  olunur.  Texniki  bitkilərə  pambıq,  tütün, 

günəbaxan, kartof, qənd çuğunduru və s. daxildir. Göründüyü kimi, bu 

cür  təsnifləşdirilmə  nisbi  xarakter  daşıyır.  Texniki  bitkilər  və 

ümumiyyətlə,  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  sənayenin xammal  bazasının 

əsas  hissəsini  təşkil  edir.  Yüngül  və  yeyinti  sənaye  sahələri  isə  kənd 

təsərrüfatı  mənşəli  xammal  olmadan  fəaliyyət  göstərə  bilməzlər.  Buna 

görə  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  tərkibində  bu  və  digər  məhsulun 

optimal  xüsusi  çəkisi  olmalıdır.  Bu  iqtisadiyyatın  kompleks  inkişafı 

üçün lazımdır. 

Kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  tərkib  hissələrindən  biri  də 

heyvandarlıq və quşçuluqdur. İnkişaf etmiş ölkələrdə ət-süd məhsulları 

istehsalı intensiv olaraq inkişaf etdirilir. Bunun səbəbi ilk növbədə qida 

məhsullarına  əhalinin  münasibətidir.  Dünya  miqyasında  məsələyə 

yanaşdıqda  belə  bir  meylin  baş  verdiyini  aydın  görmək  olur:  ölkə 

inkişaf etdikcə əhali çörəyi az, ət-süd məhsullarını isə daha çox qəbul 

edir.  Nəticədə  ətə  olan  tələbat  artır,  dənli  bitkilərə  olan  tələbat  azalır. 

İnkişaf  etmiş  ölkələr  burada  çıxış  yolunu  əkin  yerlərinin  yem  üçün 

nəzərdə  tutulan  məhsullara  görə  ixtisaslaşdırılmasında  görürülər. 

Məsələn,  ABŞ-da  heyvandarlığın  tələbatları  üçün  nəzərdə  tutulan 

qarğıdalı  və  soya  bitgiləri  əkilən  xüsusi  torpaq  sahələri  bu  cür 

ixtisaslaşdırılmış  sahələrdir.  Bu  bir  daha  sübut  edir  ki,  kənd 

təsərrüfatının rolu azalmamış, sadəcə olaraq keçən əsrin ikinci yarısında 

alimlərin,  kənd  təsərrüfatı  mütəxəssisələrinin,  sadə  əməkçilərin  birgə 

əməyi nəticəsində kənd təsərrüfatında yüksək əmək məhsuldarlığı əldə 

edilmiş və bu cür müvəffəqiyyətlər əldə etmiş yüksək dərəcədə inkişaf 

etmiş  ölkələr  torpaqdan  və  aqrar  sahənin  digər  tərkib  hissələrindən 

istifadəni  elmi  surətdə  idarə  etməyə  başlamışlar.  Torpaq  da,  meşə  də, 

 

 

305 

çay da, h

eyvandarlıq  da  bu  ölkələrdə  elmi  əsaslanmış  rejimlə  istifadə 

edilir və bütün tədbirlərin kökündə insan amili durur. 

Kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  strukturu  da  tələb  və  təklifə 

müvafiq formalaşdırılır və lazım gəldikdə dəyişdirilir.