AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§2.Kapitalın beynəxalq hərəkəti 

 

2.1. Məsələnin qoyuluşu 

 

Dünya 

iqtisadiyyatının  inkişafı  və  səmərəliliyinin  yüksəldilməsi 

hər şeydən əvvəl dünya təsərrürat əlaqələrinin durmadan genişlənməsini 

tələb  edir.  Məhsuldar  qüvvələr  inkişaf  etdikcə,  hökumətlər  rəhbərlik 

etdikləri ölkə əhalisinin qayğısına daha çox qalmağa və özlərinə yaxın 

bir qrup adamın şəxsi və qərəzli maraqlarını kənara qoyub ümumi milli 

inkişafa 

diqqəti 

artırdıqca, 

dövlətlərin

 

 

iqtisadi  və  siyasi  sərbəstlikləri  artdıqca,  milli  iqtisadiyyatların  aciqlıq 

səviyyəsi  yüksəldikcə,  beynəlxalq    əmək  bölgüsü  dərinləşdikcə  dünya 

təsərrüfat  əlaqələrinin  sürətlə  inkişafı  üçün  yaxşı  şərait  yaranır. 

Sadaladığımız  amil  və  şərtlər  XX  əsrdə  daha  güclü  olmuş,  əsrin 

əvvəlindən  və  xüsusən  onun  ikinci  yarısından  bu  günə  qədər  dünya 

təsərrüfat  əlaqələri  misli  görünməmiş  səviyyədə  inkişaf  etmişdir. 

Dünyada  formalaşmış  uzun  bir  tarixə  malik  olan  təsərrüfat  əlaqələri 

həmişə  dəyişikliklərə  məruz  qalmış,  təzələnmiş,  mürəkkəbləşmiş  və 

müxtəlifləşmişdir.  Müasir  dövrdə  dünya  təsərrüfat  əlaqələri  müxtəlif 

istiqamətlərdə  və  xüsusən  kapitalın  beynəlxalq  hərəkəti  və  işçi 

qüvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyası  sferalarında  diversifıkasiyaya  məruz 

qalır.  Bütün  bunlar  "Beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlər"  fənnində 

öyrənilir.  Lakin  biz  dünya  iqtisadiyyatının  inkişaf  parametrlərini  və 

daxili enerjisini başa düşmək və təcrübədə istifadə etmək üçün onları bu 

kitabda da qısaca nəzərədən keçirməyi məsləhət bildik. 

 

 

 

2.2.Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin amil və şərtləri 

 

İstehsahn beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması nəticəsində ölkələr 

arasında əmtəə və xidmətlərin hərəkəti ilə  yanaşı kapitalın da hərəkəti 

baş  verir.  Kapitalın  ölkələrarası  hərəkətinin  səbəbi,  onun  iqtisadi 

əsaslandırılması  əmtəə  və  xidmətlərin  hərəkətinin  iqtisadi 

əsaslandınlmasında  işlədilən  üsul  və  yanaşmaların  vasitəsilə  həyata 

keçirilə  bilər.  Buna  baxmayaraq  dünya  miqyasında  iqtisadçı  alimlər 

kapitalın    ölkələrarası  hərəkətinin  nəzəri  əsaslarını  işləməkdən 

çəkinməmişlər və bu məsələni həll etməyə çalışmışlar. Belə alimlərdən 

biri ingilis alimi Core S.Milldir. 0, ilk dəfə XIX əsrdə kapitalın ölkələr 

arasında  hərəkəti  məsələlərini  araşdırmağa  başladı  və  D.Rikardonun 

əmtəələrin  hərəkəti  üçün  irəli  sürdüyü  "nisbi  üstünlük"  prinsipini 

kapitalın hərəkətinə də aid etdi və göstərdi ki, kapital ölkələr arasında 

ona görə hərəkət etdirilir ki, kapital cəhətdən varlı olan ölkədə kapitalın 

verə  biləcəyi  səmərə  mənfəət  norması  getdikcə  aşağı  düşür.  Belə 

vəziyyətdə  kapital  sahibi  (dövlət  və  yaxud  da  sahibkar)  öz  vəsaitini 

 

 

mənfəət norması çox olan ölkəyə çıxarmağa calışır. Deməli, C.S.Millın 

nəzəriyyəsinin əsasını mənfəət norması təşkil edir ki, bunun nəticəsində 

də kapital aşağı mənfəət norması olan ölkədən yüksək mənfəət norması 

olan ölkəyə hərəkət etdirilməli olur. İstər neoklassik nəzəriyуө deyilən 

nəızəriyyənm  nümayəndələri  (C.S.Mill,  E.Hekşer,  B.Olin,  R.Nurkse, 

K.İversen)  və  istərsə  də  neokeysian  nəzəriyyə  deyilən  nəzəriyyənin 

nümayəndələri (Sam Keyns, R.Xarrod və s.) kapitalın bir ölkədən digər 

ölkələrə hərəkətinin iqtisadi mexanizmini açmışlar və qiymətli nəticələr 

çıxarmışlar.  Bu  nətıcələrə  əsasən  kapitalın  ölkələrarası  hərəkəti 

asağıdakıları tələb edir: 

-

ölkələr arasında "mənfəət norması" fərqi çox olmalıdır ki, xarici 

investorun özgə ölkədə riskə getməsi mümkün olsun; 

-

kapitalın beynəlxalq hərəkətinə  gömrük maneələri təsir göstərir. 

Əmtəə  və  xidmətləri  istədiyi  ölkənin  bazarına  gömrük 

maneələrinə görə keçirə bilməyən xarici mal göndərən bunun əvəzində 

kapitalın  miqrasiyasına  üstünlük  verir  və  bu  yolla  ölkənin  daxili 

bazarına  nüfuz  etmək  imkanı  əldə  edir.  Gömrük  maneələrindən  başqa 

kapitalın ölkələrarası hərəkətinə firmaların kapital qoyuluşunun coğrafi 

diversifikasiyalaşmasına  maraq  göstərmələri,  ölkələr  arasındakı  siyasi 

anlaşılmamazlıqlar, xarici investorun riskləri və onların dərəcələrı kimi 

amil və şərtlər də güclü təsir göstərır (B.Olin). 

-

əmtəə  ixracı  üzrə  müvəffəqiyyət  qazanan  və  ixracı  artan 

ölkələrin kapital idxal etmək tələbatı artır və əksinə (R.Nurkse). 

-

müxtəlif  növ kapitalların beynəlxalq  mobillik dərəcəsi müxtəlif 

olur və məhz buna görə  də  eyni ölkə kapitalın həm idxalı və həm  də 

ixrac

ı isə məşğul  ola bilər (K.İversen). 

-

əmtəə və xidmətlərin ixracı onların idxalından çox olan ölkələrdə 

kapitalın  ixracı  baş  verir.  Əks  halda  dövlət  bu  işə  qarışmalıdır  (Sanı 

Keyns). 

-

kapitalı ilə varlı olan ölkədə iqtisadi inkişaf sürəti az olarsa, onda 

k

apitalın xaricə ixrac edilməsi zərurəti meydana çıxır (R.Xarrod). 

-

kapitalın  ixracı  "kapital  artıqlığı"  olan  ölkələrdə  baş  verir. 

Kapital artıqlığı altında elə  kapital başa düşülür ki, əgər ölkə bu kapitalı 

öz  ölkəsində  sərf  etsə  idi  onda  "mənfəət  norması"  çox  aşağı  olardı 

(K.Marks) 

 

 

 

 

2.3. Kapitalın ölkələrarası hərəkəti və onun formaları. 

 

Dünya  təsərrüfat  sisteminin  meydana  gəlib  möhkəmlənməsi, 

genişlənməsi,  istehsalın  və  ümumiyyətlə,  iqtisadi  həyatın 

beynəlmiləlləşməsi,  qloballaşması  və  beynəlxalq  əmək  bölgüsünün 

dərinləşməsi  nəticəsində  əmtəə  və  xidmətlərin  miqrasiyası  ilə  yanaşı 

kapitalın  da  ölkələrarası  hərəkəti  başlayır  və  sürətlənir.  Kapitalın 

hərəkəti  ən  sadə  şəkildə  onun  bir  ölkədən  çıxıb  digər  ölkəyə  daxil 

olmasını xarakterizə  edir.  Xarici  iş  adamlarına  və  yaxud  da  hökumətə 

kredit  verilərkən,  xarici  banklarda  pul  saxlayarkən,  xarici  qiymətli 

kağızları  alarkən  və    bu  kimi  və  buna  oxşar    əməliyyatlar  həyata 

keçirərkən  biz  kapitalı  ölkədən  çıxarmış  oluruq  və  əksinə.  Hazırkı 

dünyada  еlə    bir  ölkə  tapmaq  olmaz  ki,  buradan  və  buraya  kapitallar 

hərəkət  etməsin.  Fərq  ancaq  hərəkət  edən  kapitalların  məbləğində, 

intensivliyində  hansı  məqsədi  güdməsində  ola  bilər.  Dünya 

iqtisadiyyatına güclü təsiri də kapital hərəkətinin ümumbəşəriliyindədir. 

Bunsuz hazırda heç bir iqtisadi inkişafdan danışmaq olmaz. 

Kapitalın hərəkətə gəlib ölkədən çıxması və özgə ölkədə müəyyən 

funksiyalar  həyata  keçirməsi  kimi  qiymətləndirilən  kapitalın 

miqrasiyasının  əsas  məqsədi  onun  daha  da  şişib  çoxalmasıdır.  Dünya 

təcrübəsində  kapitalın  beynəlxalq  hərəkəti  bir  çox  formalarda  həyata 

keçirilir.  Xarici  kapital  qoyuluşunun  ən  çox  istifadə  edilən  formaları 

aşağıdakılardır  (bu  formalarda  kapital  gətirilə,  aparıla  və  fəaliyyət 

göstərə bilər). 

— 

1.Meydana  gəlmə  mənbəsinə  görə  dövlət  və  xüsusi  kapital 

fərqləndirilir.  Xüsusi  kapital  dövlətin  mənbələrindən  olmayan 

kapitaldır.  Bu  kapital  həm  hüquqi  və  həm  fıziki  şəxslər  tərəfındən  ya 

ölkədən çıxarılır, yaxud da ölkədə qəbul edilir. Bura müxtəlif xarakterli 

investisiyalar,  ticarət  kreditləri,  banklararası  kreditləşmələr  daxildir. 

Bunlar birbaşa dövlət budcəsi ilə əlaqədar olmurlar, lakin dövlətqanun-

qayda çərçivəsində bura müdaxilə edə bilər. 

Dövlət  kapital  qoyuluşu  dövlət  tərəfindən  həyata  keçirilır,  yəni 

kapitalı  ölkədən  çıxaran  da  qəbul  edən  də  dövlətin  özü  olur.  Mənbə 

 

 

dövlət  büdcəsidır,  yəni  pıul  vergi  ödəyənlərindir.Bu  formada  kapital 

qoyuluşu dövlət istiqrazları,  

subsidiyalar, qrantlar, (töhfələr, bağışlamalar), köməklər şəklində 

həyata keçirilir. Beynəlxalq təşkilatlaın vəsaitləri də (məsələn, BVF-nun 

krediti) dövlət kapital qoyuluşuna aid edilir. 

2.Yerləşdirmə  müddətinə  görə  kapital  qoyuluşu  qısa,  orta  və 

uzunmüdətli  formalara  ayrılır.  15  ildən  çox  miiddətə  nəzərdə  tutulan 

kapital qoyuluşu ən böyük əhəmiyyət kəsb edən qoyuluş hesab olunur 

və  əsasən sahibkarlar tərəfindən həyata keçirilir. 

3. İtifadə edilməsi baxımından kapital qoyuluşu suda kapitalı və 

sahibkar  kapitalı  ola  bilər.  Ssuda  kapitalında  məqsəd  faiz  şəklində 

mənfəət  əldə  etməkdir.  Sahibkar  kapitalı  adətən  xüsusilər  tərəfındən 

həyata  keçirilir  və  istehsala  yönəldilir.  Məqsəd  dividend  şəklində  

mənfəət əldə etmək üçün hüquqi məkan əldə etməkdir. 

4.Məqsədinə    görə  sahibkar  kapitalı  birbaşa  və  portfel  kapital 

qoyuluşlarına  bölünür.  BVF-nun  vcrdiyi  izahata  görə    birbaşa 

investisiyanın  mahiyyəti  ondadır  ki,  investor  pulunun  yönəldiyi 

obyektin  (müəssisnin)  idarə  edilməsində,  ona  nəzarətin  həyata 

keçirilməsində bilavasitə hüquqa malik olur. Bunun üçün ona müəssisə  

aksiyajarının 10%-nə sahib olmaq kiiayət edir. Portfel investisiyalar bu 

cür  nəzarət  hüququ  vermir,  investorun  əlində  müəssisə  aksiyalarının 

10%-

dən azı toplanır. Bu imkan verir ki, investor uzun müddətə gəlirləri 

əldə  etmək  hüququ  qazansın.  Lakin  tocrübə  göstərir  ki,  birbaşa  və 

portfel  investisiyaları  arasında  sərhəd  bir  çox  cəhətdən  şərtidir. 

Payçıların  sayı  çoxaldıqda  müəssisəyə  nəzarət  hüququnu  10% 

aksiyalara sahib olmadan da həyata keçirmək mümkündr. Ona görə ki, 

aksiyaların  nisbi  çoxluğuna  malik  olan  şəxslər  cəmiyyətin 

nizamnaməsinə görə idarəetmə və nəzarət  funksiyalarını həyata keçirə 

bilərlər. 

Əyanilik üçün şəkıl 1 və şəkil 2-də kapitalın hərəkətinin müxtəlif 

formalarının mümkün varinatları göstərilmişdir. 

 

 

isə  xarici kapital qoyuluşunun həcmi 4 dəfədən də çox artdı. Növbəti 4 

qat artmaq cəmi 10 ilə başa çatdı (1980-1990-cı illər). Məhz bu dövrdə 

xarici  kapital  qoyuluşunun  məbləği  1,7  trilyon  ABŞ  dollan  həddinə 

çatdı. 1996-cı ildə bu məbləğ artıq 3,0 trilyon ABŞ dolları  təşkil edirdi. 

Qeyd edək ki, bu məbləğin onda doqquzuna beynəlxalq korporasiyalar 

tərəfındən nəzarət edilir. Kapitalın miqrasiyasının bu sürtələ  artmasında 

dünya təsərrüfat sistemində baş verən mütərəqi dəyişikliklərin rolu olsa 

da  əsas  amil  rolunu  TMK-lar  oynamışlar.  Onların  kapitalı  keçmiş 

ənənəvi formalarda yox, istehsal şəklində ixrac etməsi də burada az rol 

oynamamışdır. 

Artıq qeyd etdiyimiz kimi dünyada çətin bir ölkə tapmaq olar ki, 

о  kapitalın  ixracı  və  idxalı  ilə  məşğul  olmasın.  Lakin  təhlili 

dərinləşdirdikdə səhnə dəyişir. Bu sahadə lider ölkələr, regionlar, qitələr 

mövcuddur. Liderlər sırasında ABŞ, Avropa Birliyi və Yaponiya xüsusi 

yeri  tuturlar.  Bu  üç  nəhənglər  kapitalın  ixracı  və  idxalı  üzrə  ümumi 

həcmin dörddə beşini öz əllərində saxlayırlar. 

1990-

cı  illərin  ortalarında  xaricdə  kapital  yerləşdirən  ölkələrin 

sırası  belə  olub:  ABŞ  (706  milyard  dollar),  Böyük  Britaniya (319), 

Yaponiya  (306),  Almaniya  (225)  və  Fransa  (201).  Diqqəti  cəlb  edən 

cəhət ondan ibarətdir ki, bu ölkələr kapitalı qəbul etməkdə də liderdirlər. 

Baxılan  dövrdə  ABŞ  565  milyard  dollar  məbləğində  kapital idxal 

edərək  birinci  yeri  tutumuşdur.  Sonrakı  yerlər  belə  olmuşdur:  Böyük 

Britaniya (244

),  Fransa  (162),  Almaniya  (134),  Çin  (təxminən  129), 

İspaniya (təxminən 129). 

İnvestisiyanın  miqrasiyası  yer  kürəsinin  digər  yerlərində  də 

müşahidə edilir. İnkişafda olan ölkələrdə yerləşdirilən kapitalın ümumi 

məbləğinin 65%-i Asiyanın, təxminən 27%-i Latin Amerikasının, qalanı 

isə (təxminən 8%-i) Afrikanın payına düşür. 

Cənubi,  Şərqi  və  Cənubi-Şərqi  Asiya  külli  miqdarda  kapital 

yerləşdirilən  regionlardır.  1995-ci  ildə  bu  regiona  yönəldilən  kapital 

qoyuluşunun həcmi 65 milyard ABŞ dolları miqdarına olmuşdur ki, bu 

da  həmin  ildə  inkişaf  edən  ölkələrin  hamısında  kapital  qoyuluşunun 

üçdə ikisi demək idi. 

1992-

ci ildən Çin birbaşa xarici investisiya qəbul edən ölkədir. Bu 

cür  investisiyanın  həcmi  1995-ci  ildə  38  milyard  dollara  çatmışdı. 

 

 

Proqnozlara  görə  Çin  hələ  uzün   müddət  kapital  idxal  edən  ölkə  kimi 

qalacaq. 

Afrika  həmişə  olduğu  kimi  birbaşa  xarici  investsiya  qəbul  edən 

regionlar  arasında  axırında  yerlərdən  birini  tutur.1995-ci  ildə  inkişaf 

etməkdə olan ölkələrdəki birbaşa xarici investisiyanın ümumi həcmində 

Afrikanın  xüsusi  çokisi  cəmi  4,7%  ləşkil  edirdi  ki,  bu  hətta  1994-cü 

ildəkindən (5,8%) aşağıdır. 

1995-

ci  ildə  Mərkəzi  və  Şərqi  Avropaya  kapital  axını 

güclənmişdi.  Burada  Polşa,Çexoslovakiya  və  Macarıstan  ölkələri daha 

çox fərqlənirlər. Kapital qoyuluşunun həcmi 3,5 trilyon təşkil edirdi. 

Ümumiyyətlə,  götürdükdə  kapitalın  beynəlxalq  miqrasiyası 

konkret  bir  dövrdə  müxtəlif  təsirlər  altında  iqtisadiyyatın  sahələri, 

coğrafı yerləşdirilməsi üzrə dəyişilir. Ona görə də kapitalın beynəlxalq 

miqrasiyasının  sahə  quruluşunu  və  coğrafı  quruluşunu  fərqləndirmək 

lazımdır. Bu strukturların hər ikisi dünya iqtisadiyyatının və  ayrı-ayrı 

yarımsistemlərin  və  regionların  inikşaf  sürətindən  asılı  olur.  Xarici 

investisiya  о  regiona  (ölkəyə)  daha  çox  istiqamətləndirilir  ki,  orada 

iqtisadi oyanma hiss olunur, perspektivdə  yaxşı inkişaf gözlənilir. Son 

illərdə Çin Xalq Respublikasına, Mərkəzi və Şərqi Avropaya, Cənubi, 

Cənub-Şərqi Avropaya, Cənubi Şərqi Asiyaya kapitalın miqrasiyasının 

güclənməsi bu amil altında baş verir. 

Birbaşa  xarici  investisiyanın  sahə  strukturu  da  dəyişir.  Məlum  

olduğu kimi iqtisadiyyatda əsas sahələrlə  yanaşı infrastruktur sahələr də 

fərqləndirilir.  Hər  hansı  bir  inkişafda  olan  ölkə  xaricdən    cəlb  edilən 

kapital

ı  iqtisadiyyatın  əsas  sahələrinə    yönəltməyi  sərfəli    hesab edir. 

Buna  görə  də  ümumi  şəkildə  məsələyə  yanaşsaq    görərik  ki, 

miqrasiyaya  uğramış  kapital  bir  qayda  olaraq  iqtisadiyyatın  əsas 

sahələrinə yönəldilir. Lakin elə bir danılmaz fakt da mövcuddur ki, һəг 

hansı bir ölkə olursa-olsun müəyyən inkişaf səviyyəsində infrastruktur 

sahələrinin  artırılmsı  zərurəti  ortaya  çıxır.  Bu  hal  XX  əsrin  ikinci 

yarısında yer kürəsinin müxtəlif regionlarında yerləşmiş ölkələrdə daha 

əyani görünməyə başlamış və iqtisadi cəhətdən sərfəli   olduqda   xarici   

kapitalın   bura   yol   açmasına   şərait yaradılmışdır.Bunun  nəticəsində   

1990-

cı      illərin    əvvəlindən  başlayaraq  infrastruktur  sahələrə  hər  il 

milyardlarla  ABŞ  dolları  məbləğində  xarici  vəsait  qoyulmuşdur. 

Ümumiyyətlə  götürdükdə,  1988-1995-çi  illər  ərzində  infrastruktur 

 

 

sahələrə 40 milyard dollar cəlb edilmişdir ki, bunun da 50%-dən çoxu 

birbaşa  xarici  kapitaldır.  Miqrasiya  kapitalının  sahə  quruluşunun 

dəyişməsində  transmilli  korporasiyalar  fəal  rol  oynayırlar.  Bir  sıra 

ölkələrin  elmi  ocaqlar  yaratmağa,  kadr  hazırlığını  yaxşılaşdırmağa, 

ixrac  üçün  nəzərdə  tutulan  emalla  məşğul  olan  zonalar  yaratmağa 

maraqları artmışdır ki, bu da TMK-ın bundan sonra daha da fəallaşması 

üçün yaxşı perspektivlər açır. 

 

 

   §3

.İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası 

 

3.1. 

Miqrasiyanın obyektiv əsası və əhatə dairəsi 

 

Dünya iqtisadiyyatı son nəticədə əmtəələrin, xidmətin, kapitalın, 

«nou-

hau»ların  bir  ölkədən  digər  ölkəyə  hərəkətini  zəruri  etdiyi  kimi 

işçi qüvvəsinin də hərəkətini zəruri etmişdir.İşçi qüvvəsinin ölkələrarası 

hərəkəti tarixən çox qədimdən baş vermişdir. Bu prosesin baş verməsini 

izləsək burada iki halın nəzərə çarpdığını aydın görmək olar. Bunlardan 

biri  ondan  ibarətdir  ki,  dünyanın  müxtəlif  regionlarında  güçlü  inkişaf  

baş verdiyinə görə  sonrada işçi qüvvəsi qıtlığı yaranır və  məqsədyönlii   

olaraq  bir  ölkədən  (və  yaxud  da  ölkələrdən)  ora  işçi  qüvvəsi  aparılır. 

İşçi  qüvvəsinin  bu  cür  məqsədyönlü  beynəlxalq  miqrasiyasına  misal 

XVII əsrlərin ortalarında Afrikadan Amerikaya qara qulların daşınması 

və  orada  satılması  ola  bilər.  Tədqiqatçılar  göstəıirlər  ki,    məhz  bunun  

nətıcəsində   1650-1850-ci   illər  ərzində  Afrika əhalisində artım yox, 

azalma  qeydə  alınmışdı.  Qul  satışına  qadağan    qoyulandan  sonra  işçi 

qüvvəsinin  beynəlxalq  hərəkəti  şəxslərin  könüllülüyü  şəklində  baş 

verməyə  başladı.Qullardan  sonra  ikinci,  (lakin  könüllülük  əsasında) 

böyük  miqrasiya  Avropa  əhalisinin    Amerikaya  getməsi  ilə  bağlı  idi. 

Belə misalları çox göstərmək olar. Bu proses dünyanın hər yerində  baş 

ve

rmis və indi də baş verməkdədir.Prosesin   hansı   şəkildə,    formada   

getməsinə  baxmaya raq əsas məqsəd həmişə bir olmuşdur: daha yaxşı 

həyat  və  əməк  şəraiti  əldə  etmək  ucün  insanlar  bir  ölkədən  digərinə 

hərəkət etmişlər... 

 

 

Bütün  hallarda  olduğu  kimi  iş  qüvvəsinin  beynəlxalq 

miqrasiyasını  da  kapitalist  üsuli-idarəsi  olduqca  gücləndirmişdi.İndiki 

dövrdə-dünya iqtisadiy-  yatının  qloballaşdığı,  istehsalın  beynəlmiləllik 

səviyyəsinin yüksəldiyi bir vaxtda iş qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası 

bir  çox  ölkələr  üçün  iqtisadi,  sosial,  texnoloji,  demoqrafık  inkişaf 

amilinə çevrılmişdir. 

Beynəlxalq  əmək  mübadiləsi  prosesi  güclənir  və  getdikcə  bütün 

ölkələri  əhatə  etməkdədir.  Əgər  1970-ci  ildə  bu  prosesə  cəlb  olunmuş 

ölkələrin sayı 64-ə bərabər idisə, 1997-ci ildə bu rəqəm 105-ə çatmışdı. 

Hazırkı dövrdə beynəlxalq əmək miqrasiyası bir ncçə istiqamətlərdə baş 

verir.  İnkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdən  inkişaf  etmiş  ölkələrə  

miqrasiyada  məqsəd  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

iqtisadiyyatın  bəzi  sahələrini  işçilərlə  təmin    etməkdir.  Son  zamanlar 

infrastruktur,  xidmət  və  tikinti  sahələrində  gəlmə  əməkdən  daha  çox 

istifadə  edilir.  Məsələn,  Fransada  tikintidə    çalışanların  dördə  birini, 

avtomobilqayırmada  çalışanların  üçdə  birini,  Belçikada  şaxtaçıların 

yarısını,  Isveçrədə  tikinti    fəhlələrinin  beşdə  ikisini  emiqrantlar  təşkil 

edirlər. Belə bir sual da ortaya çıxır ki, inkişaf etmiş ölkələrin özlərində 

işsizlər olduğu halda onlar nə üçün kənardan işçi qüvvəsi cəlb edirlər. 

Məsələ  burasındadır  ki,  işçi  qüvvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyası  azad 

bazar  iqtısadiyyatı  şəraitində  obyektiv  bir  prosesə  çevrilmişdir.  Əmək 

resursları daha səmərəli olan sahələrdə, ölkələrdə, regıonlarda fəaliyyət 

göstərməyə  və  bu  yolla  daha  çox  iqtisadi  səmərə  əldə  etməyə 

meyillidirlər.  İnkişaf  etmiş ölkənin hər hansı bir kompaniyası, iqtisadi 

strukturu  özünə  daha  xeyirli  (sərfəli)  işçı  götürmək  hüququnu  özündə 

saxlayır və əgər bu mümkündürsə öz tələbatını emiqrantların hesabına 

ödəməyi üstün hesab edır. ABŞ kimi inkişaf etmiş ölkədə rəsmi olaraq 

6%-

ə  qədər  işsiz  qeydə  alınmışdır  (1999-cu il). Lakin eyni zamanda 

internetdən aldığımız məlumata görə burada yüksək texnologiya tətbiq 

olunan sahələrdə ışləmək üçün 200000 min işçi tələb olunur.Bu qədər 

işçinı  digər  ölkələrdən  cəlb  etmək  üçün.ABŞ  hökuməti  müəyyən 

güzəştlər edəcəyini də elan etmişdir. 

Beynəlxalq  miqrasiya  prosesləri  yüksək  səviyyədə  inkişaf  etmiş 

ölkələr  arasında  da  baş  verir.Lakin  təhlil  göstərir  ki,  sənaye  cəhətdən 

inkişaf etmiş ölkələrin arasında baş verən əmək mübadiləsi çox zaman 

iqtisadi am

illərin  təsiri  altında  baş  vermir.  Qeyri-iqtisadi  amillər 

 

 

üstünlük  təşkil  edirlər.  Məsələn.  "beyin  axım"  inkişaf  ctmiş  Avropa 

ölkələrindən inkişaf etmiş ABŞ-a bu amillərin təsiri altında hərəkət edir. 

İnkişaf  etmiş  və  coğrafi  yaxın  olan  ölkələr  arasında  gedən  işçi 

qüvvəsi  üzrə  mübadilələr  mütərəqqilikləri  ilə  fərqlənirlər.  Məsələn 

Avropa Birliyi (AB) adlanan birliyin ölkələri arasında baş verən əmək 

mübadiləsi  buna  parlaq  misaldır.  Bir  ölkədən  digərinə  köçməyi  azad 

bazar  münasibətlərinin  obyektiv  və  ayrılmaz  hissəsi  hesab  edən  AB 

ölkələri  1989-cu  ildə  qəbul  etdikləri  "AİB  fəhlələrinin  əsas  sosial 

hüquqları xartiyası"nın birinci bölməsində göstərirlər ki, birlik ölkələri 

sakinlərinin  AB  ölkələrinə  sərbəst  keçmək  və  orada  normal  sosial 

təminat almaq hüququ vardır. Bu bir daha AB ölkələrinin sivil ölkələr 

olduğunu  təsdiq  edir  və  göstərir  ki.  AB  işci  qüvvəsinin  beynəlxalq 

miqrasiyasını  nümunəvi  idarə  edir.  AB-nin 2000-ci  ildə  qəbul  etdiyi 

yeni  inkişaf  proqramında  bu  məsələlər  daha  da  inkişaf  etdirilmişidr. 

Birliy

in  qəbul  etdiyı  inkisaf  proqramında  birlik  ölkələrinin  sürətli 

inkişafı  və  2005-ci  ilə  qədər  20  milyon  yeni  iş  yerlərinin  yaradılması 

nəzərdə  tutulıır.  ABİ  ölkələrində  işci  qüvvəsinin  beynəlxalq 

miqrasiyasında  baş  verən  müsbət  dəyışikliklər  birliyə  daxil  olan 

ölkələrin  bərabərliyinin  qorunması  prinisipinə  hamılıqla  əməl 

olunmasıdır.  Beləliklə  də  AB  ölkələrınin  qəbul  etdiyi  sənədlər  vahid 

iqtisadi zonanın yaradılmasını nəzərdə tutur və dünyada demək olar ki, 

ilk dəfə olaraq sosial müdafiə tədbirləri ilə zəngindir və iş qüvvəsinin 

ölkələrarası hərəkətini təbii proses kimi istiqamətləndirir. İş qüvvəsinin 

bu  cür  miqrasiyası,  əlbəttə  ki,  dünya  iqtisadiyyatına  müsbət  təsir 

göstərir  və  dünyanın  digər  regionları  və  xüsusən  Qafqaz  üçün  yaxşi 

nümunədir.  Hələlik  isə  sosial  yönümlü  siyasət  həyata  keçirməyən 

Rusiyanın  və  Qafqazda  dostluq  və  əmin-amanlığa  mane  olan 

Ermənistan və İran kimi dövlətlərin təqsiri üzündən bizim regionda bu 

cü şərait yaranmamışdır. 

İşçi  qüvvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyası  inkişaf  etməkdə  olan 

ölkələr  arasında  da  baş  verir.  Məlum  olduğu  kimi  Latin  Amerikası, 

Cənubı  Afrika,  Yaxın  Şərq  və  Cənub-Şərqi  Asiya  ölkələrində  1950-

1970-

ci  illər  ərzində  sənayenin  inkişafında  müəyyən  müsbət  nəticələr 

əldə  edilmişdir.  Birinci  olaraq  işçi  qüvvəsini  özünə  cəlb  edən  ölkə 

Cənubi  Afrika  idi.  ABŞ  və  Qərbi  Avropadan  bu  ölkələrə  yol  tapan 

beynəlxalq  kompaniyalar  işçi  qüvvəsinə  tələbatı  artırdı  və  region  işçi 

 

 

qüvvəsini  qəbul  edən  status  aldı.  Sonralar  inkişaf  edən  regionlar 

arasında Cənubi Amerika ölkələri və xüsusən də Argentina, Venesuela 

və  Meksika  işçi  qüvvəsini  idxal  edən  ölkələrə  çevrilirdilər.  Bura  iş 

dalınca  gələn  insanlar  kontingenti  əsasən  çox  zəif  inkişaf  emiş 

ölkələrdən olan fəhlələr idi. 

Miqrasiya  selinin  təbii  resurslarla  zəngin  olan  regionlara 

istiqamətlənməsi  halları  bu  regionun  resurslarından  kütləvi  istifadə 

edilməsi  vaxtlarında  başlanır.  Bu  səbəblərdən  Yaxın  Şərq  1970-ci 

illərdə  fərqləndi.  Artıq  onilliyin  axırıya  Səudiyyə  Ərəbistanında, 

Küveytdə, Omanda, BƏƏ-də 3 milyondan da çox emiqrant çalışırdı. İşçi 

qüvvəsinin  bu  regiona  axınının  səbəbi  neft  resurslarından  istifadə 

edilməsi idi. Xarici fəhlələr bura nəinki yaxın qonşu ərəb ölkələrindən, 

hətta  Hindistandan,  Pakistandan,  Cənubi  Koreyadan  gəlirdi.  1970-ci 

illərdən  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etməyə  başlayan  Cənubi-Şərqi  Asiya 

regionu  da  sonralar  xariciləri  özünə  cəlb  edən  regiona  çevrildi.  Əmək 

resurslarının  beynəlxalq  miqrasiyasının  bu  səbəbdən  baş  verib 

güclənməsində xarici kompaniyaların rolu böyük idi. Əslində bu nəhəng 

regionun 

sənaye 

cəhətdən 

inkişaf 

etməsində, 

istehsalın 

beynəlmiləlləşməsində,  miqrasiyanın 

güclənməsində  Amerika, 

Yaponiya,  Avstraliya,  Cənubi  Koreya,  Tayvan  mənşəli  TMK-lar  fəal 

iştirak ctmişlər. 

 

 

        

3.2.Beynəlxalq miqrasiyanın strukturu 

 

Əsas  məsələlərdən  biri  əmək  resurslarının  beynəlxalq 

miqrasiyasının  strukturudur.Tədqiqatçılar  miqrantların  yaşına,  cinsinə, 

peşəsinə,  əmək  haqqı  səviyyəsinə  və  s.  görə  strukturunu  öyrənirlər. 

Ümumiyyətlə  götürdükdə,  inkişafda  olan  ölkələrə    gedənlər  aşağı 

ixtisaslı və yaxud da heç bir ixtisası olmayan fəhlələr olurlar və inkişaf 

etmiş  ölkələr  bundan  istifadə  edib  onları  nisbətən  az  maaşlı  işlərdə 

istifadə edirlər. Lakin xüsusi hallar da olur. Məsələn, ABŞ, AB ölkələri 

dünyanın  bütün  ölkələrindən  yüksək  biliyə  malik  mütəxəssisləri  öz 

ölkələrində qəbul etməyə, onlara yüksək əmək haqqı verməyə  həmişə  

 

 

meyilli olmuşlar. Bu hal iqtisadi ədəbiyyatlarda "Beyin axını" kimi ad 

qazanmışdır. 

Müasir dövrdə yüksək inkişaf etmiş ölkələrdən zəif inkişaf etmiş 

ölkələrə  işçi  qüvvəsinin  miqrasiyası  müşahidə  olunur.  Buradakı 

miqrantların  tərkibində  yüksək  ixtisaslı  mütəxəssislər  üstünlük  təşkil 

edir. Belə proses həm iqtisadi amillərlə-yüksək əmək haqqı ilə və məişət 

amilləri ilə baş verir (bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə və xüsusən də 

ərəb ölkələrində müəllimlərə, mühəndislərə, layihəçilərə, təimatçılara və 

s. bu ki

mi mütəxəssislərə kifayət qədər yüksək əmək haqqı verilir). 

 

3.3.Miqrasiyanın motivləri 

 

Bu  gün  dünyada  nə  qədər  miqrant  var?  Bu  sualın  cavabı 

mübahisəlidir. Lakin о da tam aydındır ki, onların sayı 10 milyonlarla 

hesablanır  və  illər  ötdükcə  artır.  Miqrasiyanı  doğuran  səbəblər  də  

müxtəlifləşib.  Əvvəllər  əsas  motiv  iqtisadi  motiv  idi.  Hazırda  ölkəni 

tərketmə  səbəblərinə  siyasi,  etnik,  mədəni,  ailə  və  diger  motivlər  də 

əlavə olunub. Ona  görə  də iqtisadi ədəbiyyatlarda tez-tez işlənən "işçi 

qüvvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyası"  termini  prosesin  mahiyyətini 

düzgün  açmır,  prosesi  daha  düzgün  ifadə  edən  “Əhalinin  beynəlxalq 

miqrasiyasi"  terminindən  istifadə  edilməyə  başlanmışdır.  Əlbəttə, 

burada  söhbət  sadəcə  olaraq  sözlərin  yerini  dəyişməkdən,  yeni  ifadə 

söyləməkdən  getmir,  dünyada  gedən  mütərəqqi  bir  prosesin 

başlanğıcmdan  gedir:  insan  azad  surətdə  özünə  məskun  seçmək 

hiiququnu əldə etməyə başlayır.Onu da qeyd edək ki, bu proses hələlik 

Avropa Birliyi məkanında daha  yaxşı gedir. Görünür gələcəkdə çoxda 

yaxşı təsir bağışlamayan "miqrasiуа" sözü  daha məzmunlu səslənəcək 

və  insanlar  bir  ölkədən  digərinə  işsiz,  qaçqın,  təhqir  olunmuş  sifətilə 

yox,  sadəcə  olaraq  havasını,  yaşayış  şəraitini  yaxşılaşdırmaq,  maddi 

tələbatlarından çox mənəvi tələbatlarını ödəmək üçün hərəkət edəcəklər. 

 

 

3.4.Beynəlxalq miqrasiyanın  kateqoriyaları 

 

 

 

Hazırda  beynəlxalq  miqrasiyanın  5-6  kateqoriyası  fərqləndirilir. 

1) Ölkəyə qanunla buraxılan emiqrantlar. 2) Kontraktlara əsasən ölkədə 

işləyən  emiqrant-işçilər.  Bir  çox  ölkələr  xaricə  işçi  qüvvəsi  ötürmək 

haqqında  müqavilə  bağlayırlar  və  işçi  qüvvəsi  artıq  olan  dövlət  planlı 

formada  digər  ökəуə  işçi  qüvvəsi  göndərir.  Bu  hal  daha  çox  Asiya, 

Yaxın Şərq, Avropa ölkələrində özünə yer tapmışdır. Qeyd edek ki, bu 

kateqoriyadan  olan  emiqrantların  sayı  2000-ci  illərin  əvvəlində  25 

milyondan  çox  təşkil  edirdi.  3)  Qanunsuz  yolla  ölkəyə  daxil  olmuş 

emiqrantlar.  Bu  kateqoriyadan  olan  emiqrantların  sayı  da  az  deyil. 

Baxılan dövrdə (2000-cı ilin əvvəli) onların sayı 30 milyon təşkil edirdi. 

Qanunsuz emiqrantlara sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin demək 

olar ki, hamısında rast gəlmək olar. Onların bir hissəsi sərhəddən keçə 

bilənlərdir, digərləri viza (icazə vərəqəsi) ilə gəlib qayıtmayanlardır. Bu 

kateqoriy

adan  olan  emiqrantlar  bir  qayda  olaraq  ən  çətin  və  az  əmək 

haqqı  verilən  iş  yerlərində  işə  düzəlib  işləyirlər.  4)  Sığınacaq  istəyən 

emiqrantlar. 1980-

ci illərdə onların sayı çox az idi. 1990-cı illərin axırı 

üçün  isə  1  milyon  nəfərdən  də  çox  olmuşdur.  Sığınacaq  istəməyin  iki 

geniş  yayılmış  motivi  məlumdur:  siyasi  və  öz  ölkəsində  ağır  iqtisadi 

vəziyyət.  5)  Qaçqınlar  BMT-nin  verdiyi  məlumatlarına  görə  1990-cı 

illərin axırı üçün dünyada 22 milyon qaçqın olub.Qaçqınlığın səbəbləri 

müharibələr  və  müxtəlif  etnik  toqquşmalardır.  Qaçqınlar  əsasən 

inkişafda  olan  ölkələrdə  məskunlaşırlar  və  bir  qayda  olaraq  BMT-nin 

himayədarlığında olan xüsusi düşərgələrdə yaşayırlar. Sənaye cəhətdən 

inkişaf etmiş ölkələrdə yerləşdirilən qaçqınların xüsusi çəkisi 1%-dən az 

təşkil edir. 

Öz ölkəsindən olan qaçqınlar da məlumdur. Ölkəmizin torpağının 

20%-

nin Ermənistan tərəfındən işğal edilməsi nəticəsində Azərbaycanda 

olan 1 milyon qaçqın buna misaldır. 

 

3.5.İnsanların beynəlxalq miqrasiyasının nəticələri 

Qeyd etdiyimiz kimi beynəlxalq əmək miqrasiyasına uğramamış 

ölkə  demək  olar  ki,  yoxdur.  Bu  obyektiv  proses  olduğuna  görə  sonda 

dünya  iqtisadiyyatına  müsbət  təsir  göstərir.Lakin  аyrı-аyrı 

yarımsistemlərin bu məsləyə yaradıcı yanaşmağı tələb olunur. Ona görə 

 

 

ki, dünya iqtisadiyyatına dəyən xeyir ölkələrarası xarakterdə olduğuna 

görə işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası bir ölkəyə çox, digərinə  az 

xeyir gətirir, başqalarına isə hətta mənfı nəticələr bəxş edir. 

İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının hansı ölkə  üçün daha 

xeyirli  olması  haqqında  müxtəlif  fıkirlər  olsa  da  son  nticədə  düzgün 

olanı budur ki, işçi qüvvəsinin ölkələrarası mübadiləsi hər iki tərəf üçün 

sərfəlidir, lakin müxtəlif dərəcələrdə. Bu asılıdır dövlətlərin özlərindən. 

Öz ölkəsində özünə lazımi diqqəti görməyən, əmək haqqı  almayan, iş 

tapmayan sərbəst şəxs digər ölkəyə getmək fıkrinə düşür.Doğrudur, bir 

qayda  olaraq  əmək  resurslarını    qəbul  edən  ölkələr,  onu  ixrac  edən 

ölkələrdən çox iqtisadi səmərə əldə edə bilərlər. Lakin təhlil göstərir ki, 

işçi  qüvvəsini  ixrac  edən    ölkələr  də  az  qazanc  əldə  etmirlər.  Məsələ 

burasındadır  ki,  iş  qüvvəsinin  miqrasiyası  beynəlxalq  iqtisadi 

münasibətlərin  ayrılmaz  hissəsidir.  Ölkənin  tədavül  balansında  о 

dolayısı  yolla  öz  əksini  tapır.  Qəbul  edilmiş  qaydaya  görə    ixracın 

miqyasına  qiymət  verərkən  emiqrant  köçürmələrinin  məbləği  nəzərə 

alınır.  Burada  köçürmələrin  məbləği  bir  növ  realizə  olunmuş 

"əmtəənin"-işçi qüvvəsinin dəyərini əks etdirən məbləğ rolunu oynayır, 

məbləğin  həcmi  isə  milyard  dollarla  hesablanır.  Emiqrantların 

köçürmələri tədavül balansında "Xüsusi köçürmələr" adlanan maddədə 

öz əksini tapır və ölkənin ÜMM-u hesablanarkən nəzərə alınır. 

İlk növbədə mənimsəmək lazımdır ki, işçi qüvvəsinin miqrasiyası 

təkcə  iqtisadi  deyil,  о  həm  də  mürəkkəb  sosial,siyasi  və  mənəvi 

nəticələr  verə  bilər.  Bir  obyektiv  proses  kimi  insanların  ölkələrarası 

hərəkəti  sonda  ixrac  və  idxal  etməsindən  asılı    olmayaraq  bütün 

dövlətlərin  əmək  bazarında  yeni  şərait  yaradır.  Qəbul  edən  ölkələrin 

sosial və siyasi həyatında mənfı və müsbət dəyişikliklər baş verir. 

İşçi  qüvvəsinin  beynəlxalq  miqarsiyasının  nəticələrindən 

danışarkən  biz  hesab  edirik  ki,  prosesi  bir  nесə  istiqamətdə  öyrənmək 

lazımdır. 

Birincisi,  hərəkət  edən  insanları    qəbul  edən  ölkələrin  əldə 

etdikləri  nəticələr.  Burada  müsbət  nəticələrə  ilk  növbədə  boş,  ağır, 

zərərli,  az  əmək  haqqı  verilən  iş  yerlərinin    doldurulması  və  bunların  

sayəsində  iqtisadi  səmərə  əldə  edilməsi  daxildir.  Lakin  emiqrantları 

qəbul edən və  eyni zamanda bu prosesi öz xeyirlərinə uyğun idarə edən 

 

 

ölkələr  daha  yüksək,  milyardlarla  hesablanan  əlavə  səmərələr  də  əldə 

edirlər. Bu cəhətdən ABŞ bütün dünyaya parlaq misal ola bilər. Bu ölkə 

bütün ölkələrdən alimləri, mütəxəssisləri, texnoloqları öz ölkəsinə cəlb 

edir və bu yolla elmin bütün sahələrini inkişaf etdirir. Amerika yüksək 

te

xnologiya  sahəsində  liderliyi  əlində  saxlamaqda  davam  edir.  Burada 

həlledici  rolu  emiqrant-mütəxəssislər  oynayırlar.  Rəqəmlərə  nəzər 

salaq: 1980-

ci  illoədə  ABŞ-ın  əmək  bazarında  iştirak  edən  elmlər 

doktorlarının  4%-i,  ali  məktəblərdə  isə  texniki  fənlərdən  dərs  deyən 

müəllimlərin  25%-i  emiqrantlar  olub.  İndi  də  belədir.  1990-cı  ilin 

axırlarında  ABŞ-da 15  milyon  emiqrant  qeydə  alınıb.Mütəxəssislərin 

hesablamalarına görə ABŞ hökumət və xüsusi strukturları  emiqrantlara 

ildə 240 milyard dollar əmək haqqı verir. Bu məbləğin 90 milyardı gəlir 

vergisi  şəklində  dövlət  büdcəsinə  qayıdır.  Yerdə  qalan  150  milyard 

dollar  elmdə,  tibbdə,  incəsənətdə  on  dəfələrlə  iqtisadi  səmərə  verir  və 

Amerika öz liderliyini qoruyur. "Gəlmə  beyinlər" sonradan məhsulun 

keyfıyyətinin  yüksəlməsinə,  prinsipial  yeni  məhsullann  yaranmasına, 

ixtiralara və səmərələşdirici təkliflərə və s. çevrilir. 

İkincisi, Donor ölkələr-işçi qüvvəsini ixrac edən ölkələr üçün də 

insanların  ölkələrarası  miqrasiyası  xeyirlidir,  lakin  işçi  axınını  qəbul 

edən və onu yaxşı idarə edən ölkədəki qədər yox. Donor ölkələrin əsas 

iqtisadi  səmərəsi,  artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi  emiqrantların  pul 

köçürmələrinin  məbləği  ilə  ölçülür.  Bir  sıra  ölkələrdə  bu  məbləğ  çox 

yüksək  olur  və  ölkənin  iqtisadiyyatında  samballı  yer  tutur. 

Mütəxəssislərin  hesablamalarına  görə  köçürmələrin  məbləği  1990-cı 

illərin ortalarında Banqladeşin ÜDM-nun 4%-i qədər, Yamaykada 5%-

dən  çox,  Pakistanda  3%-,  Şri-Lankada  6,2%  təkil  etmişdir.  Bundan 

başqa,  donor-ölkələr  xaricdə    olan  vətəndaşları  vasitəsilə  qabaqcıl 

istehsal təcrübəni öyrənmək, bilik əldə etmək və sonradan onlardan öz 

ölkələrində    istifadə  etmək  imkanı  əldə    edirlər.  Məsələyə  yaradıcı 

münasibət bəsləyən donor ölkələr bundan olduqca çox xeyir götürürlər. 

Yenə  qeyd  edək  ki,  hər  şey    dövlətin  səriştəliyindən  asılıdır.  Prosesi 

elmi  əsaslarla  idarə    edən  ölkələr  daha  çox  iqtisadi,  sosial,  siyasi 

səmərələr əldə edirlər. 

Üçüncü nəticə ölkələrarası hərəkət edən insanların əldə etdikləri 

şəxsi  nəticələrdən  və  bəzi  dövlətlərin  miqrantlardan  özlərinin  qərəzli 

fıkirlərıni  həyata  keçirmək  üçün  istifadə  etməsindən  ibarət  olur.  Öz 

 

 

ölkəsini  tərk  eden  şəxs  özgə  diyarda  iş  tapırsa,  ilk  növbədə,  öz 

tələbatlarını  ödəyir, inkişaf edir, ixtisas qazanır, təkmilləşir. Sonradan 

artıq  pulunu  köçürmələr  şəklində  vətəninə    göndərir  və  yaxud  da 

təcrübəli  mütəxəssis  və  ya  bacarıqlı  fəhlə  kimi  ölkəsinə  qayıdır  və  öz 

bilik  və  bacanğını  istehsala  tətbiq  edir.  Lakin  təhlil  göstərir  ki,  bəzi 

ölkələr  məsələyə  öz  qərəzli  ideyalannı  həyata  keçirmək  prizmasından 

yanaşırlar  və  hətta  ölkəsini  tərk  etmiş  vətəndaşından  özgə  ölkəsində 

təxribatlar  törətməkdə  istifadə  edirlər.  Bu  cür  millətlər  yüksək  inkişaf 

etmiş ölkələrə işləmək adı altında gedirlər. Sonradan özlərinin müxtəlif 

təşkilatlannı  yaradırlar  və  diaspora  formlaşdırırlar.  Kök  saldıqlan 

ölkələrin qanunlarını, adət və ənənələrini, içarisində yaşadıqları millətin 

zəif  cəhətlərini  dərindən  öyrənirlər  və  sonradan  onları    öz  xeyirlərinə 

istifadə edib, həmin dövlətdən əlavə hüquq, muxtariyyət tələb edirlər və 

maliyyə  cəhətdə  imkan  əldə  etdikcə    yerli  əhalini  rüşvətlə  ələ  ala 

bilirlər, istədiklərini həyat keçiro bilirlər. Bu proses о qədər inkişaf edə 

bilir  ki,  emiqrantlar  işçi  qüvəsini  idxal  edən  plkələr  böyük  təhlükələr 

qarşısında qala bilərlər. Dünyada bu cür dövlətlərin parlaq nümayəndəsi 

E

rmənistan deyilən dövlətdir. Bu ölkə həmişə işçi qüvvəsinin ixracı ilə 

məşğul olan və onu məqsədyönlü idarə edən kiçik bir dövlətdir. Lakin 

buna  baxmayaraq  ABŞ,  Rusiya,  Fransa  və  s.  kimi  yüksək  iqtisadi  və 

hərbi gücə malik ölkələrdə erməni menşəli emiqrantlardan istifadə edib 

özlərinin  güclü  diasporasını  yaratmışlar  və  Qafqazda  öz  çirkin 

məqsədlərini  çoxlu  ölkələrin  torqlarını  zəbt  etmək  ideyalannı  həyata 

keçirməklə  bu  ölkələrdən  bacarıqla  istifadə  edirlər.  Ermənilərin 

Azərbaycan  torpaqlarının  20%-nin  zəbt  edilməsində  erməni 

diasporasının  rolu    demək  olar  ki,  həlledici  olmuşdur.  Onlar  özlərinin 

süni  şəkildə  yaratdıqları  miinaqişəyə  Rusiyanı  və  onun  hərbi  gücünü 

cəlb edə bildilər və  Azərbaycan torpaqlarını birlikdə zəbt etdtlər. Onu 

da  qeyd  edək  ki,  məqsədə  çatmaq  üçün  Ermənistan  Azərbaycana  iş 

tapmaq üçün gəlmiş, sonradan sayı 400 min nəfəri keçən ermənilərdən 

də bacarıqla istifadə etdi. Azərbaycana işlməyə gələn, özlərini məzlum 

bir  qui  kimi  göstərən  ermənilər  sonradan  öz  təşkilatlarını  yaradaraq, 

maliyyə  cəhətdən  güclənərək  ölkədə  korrupsiyanın  çiçəklənməsinə 

güclü  təsir  göstərmişlər.  Dövlət  orqanlarında,  iqtisadiyyatın  qabaqcıl 

sahələrində  özlərinə  yer  tapandan  sonra,  Rusiyadakı  diasporaların 

 

 

köməyi  ilə  Azərbaycanın  daxilində  muxtar  dövlət  yaratmaq  ideyasına 

düşdülər və hazirda bu ideya ilə də yaşayırlar. 

Bu  fakt  göstərir  ki,  hər  bir  dövlət  bilməlidir  onun  ölkəsinə 

gələnlər  kimlərdir  və  nə  işlə  məşğul  olurlar.  Elə  ABŞ-ın  özündə 

diasporalar  (xüsusən  erməni  və  yəhudi  diasporaları)  Amerika 

konqresinə  güclü  təsir  edə  bilirlər,  hətta  əgər  hökümətin  özü  bunu 

istəməsə  də,  bu  yolla  öz  istəklərinə  nail  olurlar.  Buna  görə  işçi 

qüvvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyasının  hər  bir  dövlət  idarə  etməyə 

çalışır. 

 

3.6.Beynəlxalq miqrasiyanın tənzimlənməsi 

 

İş  qüvvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyası  müxtəlif  formalarda 

qədimlərdən baş versə də müasir dövrdə bir proses kimi sürətlənməsi iki 

qrup amillərin təsiri altında baş verir. Bunlardan biri dünyada gedən və 

ümumiyyətlə,  dünya  iqtisadiyyatına  müsbət  təsir  edən,  onun  inkişafı 

üçün yeni-ye

ni  imkanlar  yaradan  bəşəri  həyatın  və  təsərrüfatların 

beynəlmiləlləşməsidir.İkinci  qrup  amillərə  kəskin  millətlərarası 

qarşıdurmalar,  ölkələr  və  millətlər  arasında  birbaşa  toqquşmalar, 

fövqəladə  şəraitlər,  təbii  fəlakətlər  aiddir.Hər    iki  qrupun  obyektiv  və 

subyektiv  əsasları  olsa  da,  bir  cəhəti  də  nəzərə  almaq  lazımdır  ki, 

insanların  ölkələrarası  yerdəyişmələri  hər  hansı  bir  dövləti  çox  çətin 

vəziyyətə gətirib çıxara bilər. Məhz buna görə də demək olar ki, bütün 

dövlətlər  əmək  resurslarının  və  ümumiyyətlə,  əhalinin  ölkələrarası 

hərəkətlərini  heç  olmasa  öz  dövlətləri  daxilində  tənzimləməyə 

meyillidirlər.  Bu  meylləri  nəzərə  alan  beynəlxalq  təşkilatlar  da  bu 

məsələ  ilə  ciddi  məşğul  olurlar.  Hazırda  bir  çox  dünya  miqyaslı 

təşkilatlar,  (əsasən  BMT  çərçivəsində)  və  region  çərçivəsindəki 

strukturlar  işçi  qüvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyasının  ortaya  çıxan 

problemlərini həll ctməklə məşğuldurlar. BMT-nin xüsusi komissiyalar 

yaradılıb  və  onların  sərəncamında  olan  xüsusi  fondlardan  ölkələrdə 

tərtib edilmiş əhalinin miqrasiyasına aid proqramların reallasdırılmasına 

maliyyə  köməkliyi  göstərilir.  Beynəlxalq  Əmək  Təşkilatı  (BƏT)  də 

ölkələrarası  əhali  miqrasiyasının  tənzimlənməsini  özünün  əsas 

fnuksiyalarından  hesab  edir.  YUNESKO-nun  sənədlərində  miqrant 

 

 

zəhmətkeşlərin  və  onların  ailələrinin  təhsilinin  yaxşılaşdırılması 

haqqında müddəalar vardır. Bunlardan başqa, miqrasiya üzrə beynəlxalq 

təşkilat mövcuddur ki, о da ölkələrarası miqrasiyanın planlı şəkildə baş 

verməsi,  onun  təşkil  edilməsi,  bu  sahədə  təcrübə  miibadiləsi  keçi-

ri

lməsi, məlumatlar əldə edilməsi ilə məşğuldur. 

Konkret  bir  ölkə  daxilində  miqrasiya  prosesləri  əsasən  həmin 

ölkənin  qanunları  ilə  tənzimlənir.  Belə  qanunlar  adətən  beynəlxalq 

təşkilatların  tövsiyələrini  nəzərə  alsa  da  məsələyə  iki  istiqamətdə 

yanaşmaq mövcııddıır. 

Birinci  istiqamət  açıq  iqtisadiyyat  yaratmaq  və  deməli,  əhalinin 

azad  hərəkəti  üçün  şərait  yaratmaq,  ikinci  istiqamət  isə  əksinə 

miqrasiyanı məhdudlaşdırmağa yönəlmişdir. Məsələn. ABŞ-da dövlətin 

mılli  miqrasiya  siyasətinə  görə  1995-ci  ildən  ölkəyə  buraxılan 

xaricilərin sayi 675 min nəfərdən çox olmamalıdır. 

1990-

ci  illərdə  Qərbi  Avropada  baş  verən  siyasi  dəyişikliklər, 

keçmiş  Yuqoslaviyadakı  müharibə,  SSRİ-nin  dağılması  nəticəsində 

emiqrantların  sayının  artmasını  nəzərə  alan  Fransa,  AFR.  Avstra-liya, 

İtaliya, İspaniya, Portuqaliya kimi dövlətlər miqrasiyanı məhdudlaşdıran 

qanunlar qəbul etdilər. 

Нəг  bir  ölkənin  miqrasiya  siyasəti  müxtəlif  olur  və  dövlətin 

qarşısında duran konkret məsələlərin həlli istiqamətində formalasdırılır. 

Məsələn, daim xaricdən işçi qüvvəsi cəlb etmək istəyi olan idxal ölkə 

özünün  miqrasiya  siyasətində  əsas  diqqəti,  bir  qayda  olaraq,  ölkəyə 

daxil olacaq miqrant-

zəhmətkeşlərin  sayına  və  onların  tərkibınin 

keytlyyətinə  yetirir  və  prosesi  tənzimləmədə  emiqrasiya  kvotası 

üsıulundan istifadə edir. İmiqrasıya kvotası hər il üçün təyin edilir və bu 

zaman ölkənin xarici işcilərə olan tələbatı. daxili əmək bazarı, ölkədəki 

siyasi və sosial durum nəzərə alınır. 

 

 

 

VII  FƏSİL.  ÖLKƏ  VƏ  REGİONLAR  DUNYA 

TƏSƏRRÜFAT    SİSTEMİNDƏ