AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§3. AMERİKA İQTİSADİYYATI
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§3. AMERİKA İQTİSADİYYATI
3.1.Amerika iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyətləri Dünya iqtisadiyyatı ayrı-ayrı dövlətlərin iqtisadiyyatından formalaşdığına görə çox çevik xarakterə, dəyişən mühitə malikdir. Planetimizin iqtisadiyyatının formalaşmasında, inkişafında və sosial- iqtisadi səmərəliliyinini yüksəldilməsində Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) rolu çox böyükdür. Əhalisi nöqteyi-nəzərincə dünya əhalisinin təxminən 1,7%-ni təşkil edən ABŞ bu gün dünya üzrə ÜDM-un 21 - 25%-
ni verə bilir. ABŞ iqtisadiyyatının bir sıra fərqləndirici cəhətləri vardır. Müasir dövr üçün ən əlamətdarı ondadır ki, ABŞ on yeni texnikaya və texnologiyaya daha çox fikir verir, elm tutumlu məhsullar istehsal edir və innovasiya sahəsində uzun illərdir ki, aparıci yer tutur. Bu hal öz əksini texnologiyanın ötürülməsi üzrə vəsait ödəmələrini və daxil olmalarını xarakterizə edən balansda tapir. Qeyd edək ki, bu balansda "texnologiyanın ötürülməsi" əməliyyatı ilə bağlı, patentllərin qeydiyyatı ilə bağlı, lisenziyaların müəllif hüquqlarının, ticarət markalarının əldə edilməsi ilə bağlı, dizaynların müəllif və sənaye hüqqularının və nümunələrinin işlənməsi ilə bağlı, "nou-hau"-larla və menecment sahəsində xidmətlərin ödənilməsi ilə bağlı hesabatlar göstərilir. Bir çox mənbələrin verdikləri məlumatlara görə ABŞ texnoloji balansı uzun illərdir ki, aktiv saldoya malikdir. Onun məbləği ildə 7-8 mlrd. dollar təşkil edir. Aktiv saldonun mövcudluğu ABŞ üçün yeni imkanlar yaradır və bu imkanlardan istifadə edən sahibkarlar elmtutumlu məhsullar istehsalını genişləndirirlər.
Dünya iqtisadiyyatının tərkib hissəsi olan ABŞ-ın bır mühüm xüsusiyyəti ölkənin daxili bazarının çox geniş və həcmli olmasıdır. ABŞ-da istehsal edilən nə varsa onun 90%-ə qədərini daxili bazar udur. Bundan başqa, xarici ölkələrdən və xüsusən də inkişafda olan ölkələrdən çoxlu miqdarda məhsullar alınır və istehlak edilir. Böyük həcmli daxili bazarın tələblərinin ödənilməsi üçün ABŞ hökuməti məqsədyönlü tənzimləmə tədbirləri vasitəsilə ölkədə güclü istehsal potens ialı yarada bilmişdir. Böyük həcmdə müxtəlif məhsullar və xidmətlər istehsal etmək qabiliyyətinə malik olan bu istehsal potensialı əsas rol oynasa da, ABŞ-ın iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi elmi-texniki tərəqqi və onun nailiyyətlərinin istehsala tətbiq sahəsində ölkənin dünya ölkələri arasında liderliyidir. Məhz bunun nəticəsində ABŞ dünya ölkələrini özündən asılı vəziyətə sala bilir. Elmi- tədqiqat və layihə təcrübə işlərinə dünya miqyasında çəkilən xərclərin 40%-i ABŞ-ın payına düşür. Bilavasitə bunun nəticəsi kimi ABŞ digər ölkələrə elm tutumlu məhsul ixrac edir və çoxlu qazanır. Bir çox mənbələrin məlumatlarından aydın oldu ki, elm tutumlu məhsul üzrə dünya eksportunun 20%-i ABŞ-ın payına düşür.
Amerika iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına təsiri mürəkkəb və çoxşaxəlidir. Bu təsir çox vaxt TMK-nın vasitəsilə daha çox şaxələnir və güclənir. ABŞ-ın TMK-nın digər ölkələrdə yerləsmiş müəssisələri ildə orta hesabla 3 trilyona qədər məhsul istehsal edir və xidmətlər göstərir ki, bu da Amerikanın ÜMM-nın 4-%-dən də çoxdur. ТМК-nın müəssiələri yerləşən ölkələrin iqtisadiyyatına bu güclü təsir göstərir. Amerikada formalaşdırılmış iqtisadi, sosialmənəvi, hüquqi, texniki, idarəetmə potensialı imkan verirki, texniki tərəqqinin sürətlənməsi, sosial məsələlərin həlli, sənayenin və kənd təsərrüfatının intensiv yolla inkişaf etdirilməsi məsələsi yüksək səviyyədə həll edilsin. Nəticədə ABŞ bu gün sənaye istehsalının həcminə görə dünyada birinci yeri tutur və super səmərəli kənd təsərrüfatına malikdir. Son illərdə dənli bitkilərin istehsalı ildə orta hesabla 400 milyon tona çatıb. Bu da öz tələbatlarını ödədikdən sonra ABŞ-a imkan verir ki, ildə 200-250
milyon ton dənli bitki ixrac edə bilsin. Dünya əhalisinin cəmi 1,7 faizi yaşayan ABŞ-da sənaye о dərəcədə inkişaf etmişdir ki, dünyada çıxarılan xammalın 30 faizindən çoxunu bu sahə istehlak edir.
Amerikanın dünya iqtisadiyyatına təsiri təkcə iqtisadi potensialının olduqca güclü olması deyil, həm də iqtisadiyyatın sağlam olması ilə şərtlənir.
Sağlam iqtisadiyyatı bir neçə göstərici ilə qiymətləndirmək olar. Ən mühüm göstəricilərdən biri iqtisadiyyatın ilbəil irəliyə doğru inkişafını səciyyələndirən "Ümumi milli məhsulun orta illik artımı" göstəricisidir. Son 20 il ərzində bu göstərici ABŞ-da dayanıqlı olmuşdur (cədvəl 15). Cədvəl 15 ABŞ iqtisadiyyatinı xarakterizə edən bəzi göstəricilər İllər UMM- ın artım sürəti İşsizləri n xüsusi çəkisi % Kapital qoyuluşunun sürəti (-) (+) 1990 3,0 5,6 -1,4 1994 3,5 6,1 +6,5 1995 2,0 5,6 +4,3 1996 2,8 5,4 +7,4 1997 3,8 4,9 +6,5 1998 3,7 4,8 6,4 İqtisadiyyatın dayanıqlı olmasını bu göstəricidən başqa işsizlərın xususı çəkisi, emal sənayesində və xalq təsərrüfatının digər aparıcı sahələrində istehsal güclərinin yüksəlmə əmsalı, iqtisadiyyata kapital qoyuluşu və onun artım sürəti kimi göstəricilər də xarakterizə edir. Тəhlil göstərdi ki, işsizlərin iqtisadi fəal əhalinin ümumi sayında xüsusi cəkisi ABŞ-da uzun illər müddətində dayanıqlı və aşağı səviyyədə qalmaqda davam edir. Son illərdə isə mütəmadi olaraq bu göstəricinin səviyyəsi nisbətən aşağı düşmüş və 1997-ci üdə 4,9% təşkil etmişdir. Yuxarıda verilən cədvəldən görünür ki, 1990-cı ildə ABŞ-ın iqtisadiyyatına kapital qoyuluşunun həcmi 1,4% azalmasına baxmayaraq 1994- cü ildən başlayaraq mütəmadi olaraq artmış və orta illik artım 1994-cü ildə 6,5%, 1995-də 4,3%, 1996-da 7,4% və 1997-də isə 6,5% təşkil etmişdir. Sağlam iqtisadiyyat ABŞ-a imkan verir ki, dünya miqyasında gedən inteqrallaşma, qloballaşma, beynəlmiləlləşmə proseslərində qarşılıqlı və aktiv iştirak edə bilsin. Özünün çox güclü maşınqayırma sənayesi olan Amerika ölkəyə kənardan çoxlu miqdarda maşın və avadanlıqlar gətirir. Dərc olunmuş materiallara görə 1998-ci ildə ABŞ- da satılan maşın və avadanlıqların ümumi həcmində importun xüsusi çəkisi 50% təşkil etmişdir. Həmin ildə məişət elektronikası və ayaqqabı satışında isə importun xüsusi çəkisi 80%-ə çatırdı. İxrac sahəsində ABŞ- ın digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 16, 1991 il).
З.З.Аmerіка iqtisadiyyatının hərəkərverici qüvvələri Qeyd etdiyimiz kimi, ABŞ əhalisi dünya əhalisinin cəmi 1,7% qədərini təşkil edir. Lakin bir çox iqtisadi göstəriciləri bundan 10-15 dəfə çoxdur (məs., ÜMM üzrə xüsusi çəkisi 25%-ə çatır). Oxucular üçün maraqlı olan cəhət Amerika iqtisadiyyatının əldə etdiyi nailiyyətlər və onun əsas səbəbləridir. Bilmək lazımdır ki, Amerika iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvələri hansılardır. Öncə qeyd edək ki, Amerikanın güclənməsinə dünyada gedən proseslər bir qayda olaraq müsbət təsir göstərib. Məhz burada dünya müharibələrini, müxtəlif regionlarda millətlərin bir-birləri ilə ümumi dil tapmasını və ümumiyyətlə, Amerikanın yerləşdiyi coğrafı mövqeyi- nəzərdə tuturam. Lakin bunları iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsi hesab etmək olmaz. Bunlar və digər bu qəbildən olan amilar (təbii resursl ar və s.) iqtisadi inkişaf üçün ancaq potensial imkanlar yaradır. İqtisadiyyatın mütəmadi olaraq irəliyə doğru hərəkət etməsi isə ölkədə yaradılan təsərrüfatçılıq mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Amerika məsələyə yaradıcılıqla yanaşaraq belə bir səmərəli mexanizm yarada bilmişdir və onun vasitəsilə ölkənin istənilən problemini həll edir və dünya iqtisadiyyatının da inkişafına müsbət təsir göstərə bilir. Amerika iqtisadiyyatının ən mühüm hərəkətverici qüvvələ- rindən biri burada formalasdırılmış elmi-texniki potensialdır. Ölkədə yaşayan və yaratmağa qadir olan milyonlarla yüksək ixti- saslı kadrlar mövcuddur və dövlətin bacarıqlı tənzimləməsinə görə onlar öz tədlqiqatlarını əsasən innovasiya xarakterli problemlərin həllinə yönəldirlər. Bu cür problemlərin ortaya çıxarılması və müvəffəqiyyətlə həll edilməsi isə çoxlu maliyyə vəsaiti tələb edir ki, bunu da ölkədə bərqərar olmuş təsərrüfatçılıq mexanizmi təmin edir. Verilən məlumatlara görə, ABŞ 1996-cı ildə elmi-tədqiqat və təcrübə-layihə işlərinə 184,7 milyard dollar pul xərcləmişdir ki, bu Yaponiyanin, Almaniyanın, Fransanın, Böyük Brtaniyanın, italiyanın və Rusiyanın həmin ildə bu məqsəd üçün birlikdə xərclədikləri vəsaitə təxminən bərabərdir. Amerikada orta hesabla hər adama düşən elmi-tədqiqat və təcrübi-layihə xərclərinin məbləği orta hesabla ildə 680 dollara çatır. İqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvəsi təkcə ölkənin texniki, texnoloji, iqtisadi gücü ilə formalaşmır. Son 10-15 ildə dünya iqtisadçılarını bir mühüm məsələ əməyin, torpağın, kapitalın, biliyin - qlobal miqyasda və əməyin, əmək cisminin, əmək alətinin və biliyin müəssisələr miqyasında - düzgün və səmərəli təşkili, onların arasındakı qarşılıqlı əlaqələri və münasibətləri səmərəli və vaxtında həll edilməsi məsələsi daha çox düşündürür. Və demək olar ki, bu problemi həll edən vəsait tapılıb. Bu ауrı-ayrı dövrlərdə formalaşımş yeni resursdur. Bu resursun adı sahibkarlıq resursudur. Bu resursun digər təyinedici adları da var: sahibkarlıq potensialı, sahibkarlıq bacarığı, yada ki, sadəcə o laraq sahibkarlıq. Dövlətin sərəncamında olan cari və potensial resurslardan əhalinin хеуrinə görə səmərəli istifadəni ölkədə formalaşdırılmış sahibkarlıq resursu həyata keçirir. Amerika bu cəhətdə də dünya iqtisadiyyatına
müsbət təsir göstərir. Ölkədə qəbul edilən qanunların, çıxarılan qərarların uzun illərdir ki, əsas məqsədi, son nəticədə, azad sahibkarlar ordusunun yaradılması və səmərəli fəaliyyət göstərməsidir. Məhz Amerika hökumətinin qanunlara söykənərək yaratdığı sosial-iqtisadi, psixoloji, mənəvi, mədəni şərait burada güclü sahibkarlar resursunun meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Resurs roluna çevrilmiş sahibkar özünə güzəşt etmədən, hər cür ut riskə getməklə lap təzə olan elmi ideyaları, ixtiraları praktikada reallasdırmağa nail olur və innovasiya (yeniləşmə) yaradır. Bu is sonda prinsipcə yeni məhsul, xidmət, misli görünməmiş məhsuldarlıq və qənaətçilik deməkdir. Amerika iqtisadçısı Cozçf Şumpeterin fikrincə sahibkarların bu cür innovasiya fəaliyyəti iqtisadi inkişafın mühərriki effektini verir. Sahibkarlıq resursunun tərtib hissələri olan bazar infrastrukturu və sahibkarlann etikası mədəniyyəti də ABŞ-da yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Məhz buna görədir ki, ABŞ-da sahibkarlıq fəaliyyəti ilbəil genişlənir,
sahibkarla rın sayı artır və bütövlükdə bu proses özünün bütün atributları ilə birlikdə iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsi rolunu oynayır. Bir resurs kimi sahibkarlıq resursunun üstün cəhəti ondadır ki, maddi resurslar kimi onu dünya bazanndan almaq mümkün deyil. Təcrübəli, savadlı, bacarıqlı, səriştəli, millətinə xidmət göstərməkdən ruhlanmağı bacaran, yüksək mədəniyyəti olan (aldatmaq və rüşvətdən uzaq) olan sahibkarlar ordusu formalaşdırmağa nail olan dövlət həmişə güclü olur, başqalarından asılı olmur, əksinə digər ölkələri özündən asılı vəziyyətə sala bilir. ABŞ məhz belə dövlətdir. Onun dünya iqtisadiyyatına güclü təsiri də ilk növbədə bununla izah edilməlidir. Amerika iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvələri arasında öz resursları ilə yüksək səviyyədə təmin olmaq heç də pis yer tutmur. Resurslarla təmin olmaq xarici ölkələrdən asılılığını minimuma endirir. Bundan başqa, ABŞ-ın böyük həcmli daxili bazarı, kompaniyların yüksək texniki, təşkilati, elmi potensialları, eksport
siyasət, sənayenin apancı sahəsi olan maşınqayırmanın üstün inkişafı və mütərəqqi strukturu, yeni tipli yüksək texnologiyaların mənimsənilməsi və s. bu kimi cəhətlər də iqtisadiyyatın intensiv inkişafı üçün şərait yaradan amillərdir, ABŞ iqtisadi inkişafının hərəkətverici qüvvəsidir. Müasir dövrdə TMK-ın şaxələnib genişlənməsi Amerika iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmişdir. Əslində, TMK- lar ABŞ-a özünün "ikinci, ölkə daxilindən kənardakı iqtisadiyyatını formalaşdırmağa imkan yaratmışdır. Dərc olunmuş məlumatlara görə TMK-
ın xətti ilə fəaliyyət göstərən müəssisə və firmaların satdıqları məhsulun həcmi ABŞ-ın ÜDM-nin 30-32%-ə qədərini təşkil edir. TMK- ın əsas müəssisələri ABŞ-dan uzaqlarda, digər ölkələrin ərazilərində yerləşdirilmişdir və bu yolla da Amerika xarici ölkələrin iqtisadiyyatına təsirini gücləndirir. Bunlardan başqa, Amerika iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi rolunda onun daxili kredit bazarı oynayır. 1990-cı illərin əvvəlində ABŞ-ın daxili kredit bazarının bölüşdürdüyü kredit resurslarının həcmi 1000 milyard dollara çatırdı ki, bu da inkişaf etmiş ölkələrin heç birinə nəsib olmayıb. Pul bazarının sıx əlaqədə olmasına görə Amerika kredit bazarı dünya iqtisadiyyatına güclü təsir göstərə bilir. Amerikanın valyutası olan dollar da iqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvəsi rolunu müvəffəqiyyətlə oynayır. Dünya ticarət əməliyyatlarının təxminən 2/3-i dollarla həyata keçirilir.
Xarici ölkələrin ipvolyut bankları resurslarının 60%-dən çoxu isə dolar şəklindədir. Dünya miqyasında kredit əməliyyatların da əksər hissəsi (75%-ə qədəri) dollarla həyata keçirilir. Ölkədə aparılan savadlı, elmtutumlu iqtisadi siyasət, iqtısadiyyatın sosial yönümlülüyü, inikşafın strategiya və taktikasının maksimum optimal seçilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin xüsusi təsərrüfatların hesabına genişəndirilməsi, sahibkarlara dövlətin verdiyi sərbəstlik və azadlıq və digər bu qəbildən olan bazar iqtisadiyyatının atributları da bu gün ABŞ iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi kimi rol oynayır.
göstəricisidir Amerikanı güclü edən cəhətlərdən biri də ölkədə intensiv olaraq yeni iş yerlərinin yaradılması, məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsidir. XX
əsrin ortalarında həyata keçirilən əməli tədbirlər nəticəsində məşğulluğun 50-ci illərdə 11%, 60-cı illərdə 18%, 70-ci illərdə 25%, 80- ci illərdə 12%, 90-cı illərdə 8% yüksəldilməsi əldə edilmişdir. Bunun nəticəsində iqtisadiyyat daha da güclənmiş və işləyənlərin sayı və peşə tərkibi mütərəqqi dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bu gün ABŞ- da təxminən 35 milyon işçi ilə təmin edilən iş yeri fəaliyyət göstərir. İşçilərin tərkibində mütərəqqi dəyişiklik öz əksini zehni əməklə məşğul olanların (ABŞ-da deyildiyi kimi, ağ vorotniklilər) xüsusi çəkisinin artmasında və fıziki əməklə məşğul olanların (göy vorotniklilərin) xüsusi çəkisinin isə əksinə azalmasında tapır. Bu cəhət bir daha Amerikanın güclü elm-texniki potensiala və dünya iqtisadiyyatına fəsir etmək imkanına malik olmasını sübut edir. Amerika hökuməti yaratdığı təsərrüfatçılıq mexanizmi vasitəsilə yeni iş yerlərinin yaradılmasına da yaradıcı münasibət bəsləyir. Yeni iş yerləri elm və texnikanın son nailiyyətlərini özündə cəmləşdirir və belə iş yerlərində çalışanların əmək haqqı səviyyəsinə ciddi fıkir verlir. Uzun illər davam edən bu ənənə məhsulun material, fond, enerji tutumlarının daim aşağı salınması tədbirləri ilə birlikdə elə bir mütərəqqi nəticə əldə etməyə imkan vermişdir ki, istehsal xərclərində işçi qüvvəsinə çəkilən
xərclərin xüsusi çəkisi 70%-ə çatmışdır. Bu olduqca mütərəqqi göstəricidir və dövlətin mütəmadi olaraq sosial yönümlü siyasət aparmasının nəticəsidir. Bu həm də sübut edir ki, Amerikada zehni əməklə məşğul olanlann sayı daim artır, yüksək maaş alanlar çoxalır, əhalinin orta təbəqəsi inkişaf edir.
§4. Qərbi Avropa vo dünya iqtisudiyyatında onun rolu 4.1. Qərbi Avropa - vahid təsərrüfat kompleksi kimi Dünya iqtisadiyyatında özünəməxsus yer tutan regionlardan biri Qərbi Avropa adlanan regiondur. Özünəməxsusluğun birinci əlaməti ondadır ki, bu regionda irili- xırdalı 25 ölkə təmsil olunsa da dünya iqtisadiyyatında Qərbi Avropa çox zaman vahid bir struktıır kimi göstərilir. Dünya əhalisinin 7%-ni özündə cəmləşdirən region dünyada istehsal olunan ÜDM-un 23%-
ni verir. Fərqləndirici xüsusiyyətlərdən biri də Qərbi Avropa ölkələrinin daha sivil qanun-qaydalarla əməkdaşlıq etmələridir. Hələ 1957-ci ildə onlar birlik nümayiş etdirib Avropa iqtisadi birliyini yaratdılar. Sonradan 1960- cı ildə Qərbi Avropa ölkələrinin mütləq əksəriyyəti (19 ölkə) Azad ticarət üzrə Avropa Assosiasiyası yaratdılar. Bu sənədə görə onu imzalayanlar sənaye mallarının azad ticarəti haqqında öhdəliklər qəbul etdilər. 1992-ci ildə bu ölkələr Avropa iqtisadi məkanı haqqında razılığa gəldilər və bununla da Qərbi Avropada azad ticarət və regional iqtisadi kompleks formalaşmağa başlandı. Hazırda bu ölkələr arasında əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalın və insanların sərbəst hərəkəti demək olar ki, təmin olunub və 380 mln. nəfərin tələbatlarını ödəyə bilən bazar formalaşdırılmışdır. Burada dünya ticarətinin təxminən yarısı baş verir. Beləliklə,
Qərbi Avropanın vahid təsərrüfat kompleksi kimi formalaşması sürətlə baş verməkdədir.
Bu gün Qərbi Avropa ABŞ və Yaponiya ilə birlikdə dünya təsərrüfat sisteminin "üç güc" mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir.
208 4.2. Qərbi Avropa ölkələrinin qruplaşdırılması
Qərbi Avropaya daxil olan ölkələr iqtisadi potensialına, ərazisinə, sosial şəraitinə və sair cəhətlərinə görə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənirlər. Bu regionun əsas iqtisadi gücü sənaye cəhətdən yüksək dərəcədə inkişaf etmiş dörd ölkənin AFR, Fransanın, İtaliyanın və Böyük Britaniyanın üzərinə düşür. Bu ölkələrdə yaşayanlar region əhalisinin 50%-ni, istehsal olunan ümumi daxili məhsulun isə 70%-ni təşkil edir. Əslində bu dörd dövlət Qərbi Avropanın təsərrüfatca və sosial- iqtisadi inkişaf baxımdan inkişafının başlıca prinsiplərini və istiqamətlerini təyin edirlər. Bu ölkələr təkcə öz regionlarında deyil, dünya iqtisadiyyatında özlərinə məxsus yer tuturlar (cədvəl 17). Qərbi Avropanın digər ölkələri sənaye cəhətdən inkişaf etmiş, kiçik dövlətlərdir. Bu ölkələr texniki cəhətdən çox mürəkkəb istehsallar üzrə ixtisaslaşmışlar və yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal edirlər. ÜDM-un
həcminə görə bu ölkələr bir-birindən köklü surətdə fərqlənirlər. Cədvəl 17 Qərbi Avropanın 4 əsas ölkəsi və dünya iqtisadiyyatında onların yeri (1997-ci il) Ölk ələr Ümumi milli məhsulun h əcmi Adambaşına düşən ÜMM mlrd. dol. Dü nya ölk ələri ara sında yeri Dollar Dü nya ölk ələri arasında yeri Almaniya 2319,5 3 28260 7
209 Müqayisə üçün:
7690,0 1 28740 2 Yaponiya 4772,3 2 37850 6 Azərbaycan 3,9 101 510 96 Birinci qrupa İspaniya, Niderland, İsveç, Belçika, İsveçrə daxil edilir. Bunlar iqtisadi güclərinə görə iri ölkələrdən 4-5 dəfə geri qalırlar və biriikdə regionun UDM-nun 20%-ni verirlər. İkinci qrupa daxil olan ölkələrin (Avstriya, Danimarka, Norveç, İsveçrə, Finlandıya) isə regionun ÜDM- dakı xüsusi çəkisi 8,1%-dir. Portuqaliya, İrlandiya, Lüksemburq, İslandiya, Kipr və Malta kimi ölkələri üçüııcü qrupa daxil edirlər. Onların da UDM-nun xüsusi çəkisi çox azdır (cəmi 2%-ə qədər). "Cırtdan dövlətlər" adlanan qrupa isə Monako, San-Marino, Andorra, Lintenşteyn kimi çox kiçik dövlətlər daxil edilir.
4.3.İqtisadi inkişaf göstəriciləri Qərbi Avropanın dünya iqtisadiyyatında qabaqcıl yer tutması çoxdan məlumdur. XIX əsrin ortalarına qədər QA dünyada aparıcı mövqc tuturdu. Sonralar bu mövqe ABŞ-ın əlinə keçdi. İkinci dünya Fransa 1526,0 4 26050 11 B.Britaniya 1220,2 5 207 10 15 İtaliya 1155, 4 6 201 20 17
17
210 müharibəsindən sonrakı ilk illərdə QA-nın mövqeyi daha da zəiflədi. Lakin yavaş-yavaş QA öz mövqeyini yaxınlaşdıra bildi. Hal-hazırda QA- nın UMM-nun həcmi ABŞ-ın ÜMM-dan çox təşkil edir. QA- nın ixrac etmək imkanları yaxşıdır. Təsadüfi deyildir ki, dünya ixracının 50% QA regionunun payına düşür. Dünyanın qızıl ehtiyatının 40%-i QA-nın əlindədir ki, bu da ABŞ-da olduğundan xeyli çoxdur. QA ölkələrinin iqtisadi inkişafı demək olar ki, həmişə irəliyə doğru olmuş, hər il artımla səciyyələnmişdir. İkinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrü bir neçə pilləyə bölmək olar. 1950-ci ilə qədərki dövr QA ölkələri üçün bərpa dövrü hesab olunur. Bu dövrdə iqtisadiyyatda əldə edilən nailiyyətlər imkan verdi ki, hələ 1949-cu ildə (cəmi 4 ilə) 1936-cı ildəki iqtisadi inkişaf səviyəsi bərpa edilsin. Bu dövrdo QA ölkələrinin həm iqtisadi və həm də siyasi cəhətdən ABŞ-dan asılı olmasına baxmayaraq region inkişaf edirdi. Bu sahədə ABŞ-ın məşhur "Marşall planı" həlledici rol oynayırdı. Amerikanın yaratdığı "Marşall plan"ında məqsəd QA ölkələrində sənayenin intensiv inkişafını, Avropada daxili ticarətin genişlənməsini və QA ölkələri valyutasının möhkəmliyini təmin etmək idi. Qeyd edək ki, "Marşall planı" müvəffəqiyyətlə həyata keçirildi və QA ölkələrinin gələcəkdə irəliyə doğru inkişafı üçün yaxşı zəmin yarandı. 1974- cü ilə qədər 25 illik bir dövrü əhatə edən ikinci pillədə də QA ölkələri müsbət nəticələr əldə etdilər. ÜMM-un artım sürəti 4 d əfədən də çox oldu. İqtisadiyyata kapital qoyuluşunun artıra sürəti də ABŞ-dan yliksək idi. Əməyin fondla silahlanması hər il orta hesabla 3,8% (ABŞ-da cəmi 1%), əmək məhsuldarlığı isə 4,4% (ABŞ 2%) artırdı. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, baxılan dövrdə (1950-1974) QA- da ekstensiv inkişaf baş verirdi. Əsas nöqsan ondan ibarət idi ki, ETT- nin sürətləndirilməsinə az fikir verilirdi. Bunun nəticəsi idi ki, elmtutumlu məhsullar istehsalı cəhətdən QA-nın ABŞ-dan geriliyi nəinki azalmırdı, hətta artırdı. 1974-1984- cii illər QA ölkələri üçün nisbətən təzadlı olmuşdur. Bir sıra makro vo mikroiqtisadi göstəricilər üzrə inkişaf sürəti ya heç
211 olmamışdır, ya da ki, olduqca aşağı səviyydə formalaşmışdı. Məsələn, ÜMM-
un artım sürəti 1,7%-ə qədər aşağı düşmüşdü. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu göstərici ABŞ-da 2,3%, Yaponiyada isə 4,2% olmuşdu. Sənayedə isə bu göstəricilərin səviyyəsi QA-da 0,8%, ABŞ-da -1,3% vo Yaponiyada - 2,1 %ј təşkil edirdi. Baxılan dövrdə QA-a üçün müsbət cəhət ondan ibarət idi ki, ölkələr ekstensiv inkişafdan imtina etməyə başlamışdılar. Əsas fikir istehsahn yeniləşdirilməsinə, iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsinə, ETT-nin sürətləndirilməsinə, mütərəqqi amortizasiya siyasətinə verilirdi. Regionun enerji asılılığını azaltmaq üçün Şimal dənizinin dibindən neft çıxarılmasına da bu etapda başlanıldı və buna külli miqdarda investisiya xərcləndi. Növbəti güclü iqtisadi inkişaf 1985-ci ilin axırlarında baş verdi və demək olar ki, QA ölkələrinin intensiv inkişaf relsinə keçmələri başa çatdı. QA elmtutumlu məhsullar istehsalının sürətlə artırırdı. Avropa daxili bazarı (ADB) da bu dövrdə formalaşdırıldı. Makroiqtisadi göstəricilər yaxşılaşdırıldı. Baxılan dövrdə QA-nın ÜDM-nun yekun həcmi 22% çoxaldı. Bu dövrdə şəxsi istehsalın həcmi 23%), kapital qoyulu
şu 34%, sənaye istehsalı 23% artdı. İşsizlik norması isə 9%-dən 7,1%-
ə qədər azaldı. Xarici iqtisadi əlaqələrini genişləndirən və səmərəliliyini yüksəldən QA xarici ticarət sahəsində 200 milyard müsbət saldo əldə edə bildi. Beşinci etap 1990-2000-ci illəri əhatə edir. Bu etapın birinci üç ilində QA ölkələrində iqtisadi inkişafın zəifləməsi baş verdi. Bu əslində iqtisadi krizis idi. Sənaye istehsalı 1991-ci ildə hətta 0,2% aşağı düşdü. 1992 və 1993-cü illərdə isə enmə faizi artıq 0,9 və 2,6% təşkil edirdi. 1991-1993- cü illər ərzində Region ÜDM-nun həcmi 0,1% azaldı. 1994- cü ildən sorna isə QA iqtisadiyyatında oyanma və inkişaf dövrü başlandı. Müqayisə etmək üçün 1985-1997-ci illər ərzində QA-nın bir neçə makroiqtisadi göstəricilərinin səviyyəsi cədvəl 18-də verilmişdir.
212 Cədvəl 18 1985-1997-ci ill ərdə QA-nınmakroiqtisadi göstəricilərinin artımı(%) İllər ÜDM Kapit al qoyul uşu ixr ac S ənaye Məşğ ulluq işsizlik norması 1985 2,6 2,8 4,3 3,6 0,9 9.5 5,9 1990 3,3 4,2 6,3 2,4 1,8 7,6 5 5 1991 1,5 -0,4 4,6 -0,2 0,4 8,0 5,0 1992 1,2 -0,9 -4,3 -0,9 -1,3 8,9 4,3 1993 -0,1 -4,9 2,3 -2,6 -1,7 10,2 3.5 1994 2,5 1.8 9,3 4,5
2,8 1995 2,7 4,1 8,0 4,0 1,0 10,1 3.0 1996 2,0 1,6 5,7 0,5 0,5 10,1 2,4 1997 2,7 2,7 9,3 4,1 0,7 9,8 2,0 Cədvəl məlumatlarından görünür ki, 1994-cü ildə iqtisadi göstərıcılər yaxşılaşmağa başlamıs və 1997-ci ildə də yaxşılaşma davam etmişdır. 1997-ci ildə ÜDM-un artımı, 2,7%, kapital qoyuluşu 2,7%, ixrac 9,3%, sənaye məhsulu 4,1% artmışdı. Lakin mənfi cəhət ondadır ki, QA-
da işsizlik bir problem kimi qalmaqdadır. 1997-ci ildə işsizlik norması 9,8% təşkil etmişdır ki, bu da ABŞ və Yaponiyadan yüksəkdir. Təhlil göstərdi ki, QA ölkələri bu sahədə gərgin iş aparırlar. Məsələn, 2000-
ci ildə QA birliyi ölkələri öz yığıncaqlarında elan etmişlər ki,
213 yaxın 5-7 il ərzində regionda 20 milyon iş yeri yaradılmasını nəzərdə tutan perspektiv plan işlənib hazırlanmışdır.
Qərbi Avropada müxtəlif dövlətlər fəaliyyət göstərir. Yuxarıdakı şərhimizdən də göründüyü kimi region dövlətlərinin müxtəlifliyi öz əksini ərazinin ölçülərində, əhalisinin sayında iqtisadi və hərbi gücündə tapir. Lakin buna baxmayaraq bu ölkələr öz aralarında birlik yaratmağa, sərhədlərini şəfaf saxlamağa, ürnumi bazar yaratmağa, bir- birinin həmişə qayğısına qalmağa nail olublar. Bunları qeyd etməkdə məqsəd regionun həm region və həm də dünya iqtisadiyyatına təsirini göstərməkdir. Əslində QA regionunun yüksək inkişaf etmiş regionlar qrupuna daxil olmasının birinci hərəkətverici qüvvəsi də məhz bundadır. Bir region daxilində qonşu dövlətlərin mühüm məsələlərdə həmrəy olması, azad ticarət etməsi, iqtisadi əməkdaşlıq etməsi bütün ölkələrin xeyrinədir və məhz bu amil və şərtlər QA-nı inkişaf etmiş regi
ona çevirmişdir. Bu gün QA region ölkələri arasında yaranmış dostluq və əməkdaşlığa görə bütün dünyaya nümunə ola bilər. QA ölkələri uzun illər boyu özlərinin sağlam düşüncələri, bir- birlərinə sağlam münasibət bəsləmələri nəticəsində regionda səmərəli, müa sir və ilk növbədə insana xidmət etməyə qadir olan, onların tələbatlarına uyğun gələn iqtisadi sistem yarada bilmişlər. Buna görə də, QA iqtisadiyyatının ikinci hərəkətverici qüvvəsi regionda formalaşdırılmış azad sahibkarlıq, sağlam rəqbət, inteqrasiya prosesləri, məqsədyönlü, ağıllı, sosial yönümlü dövlət tənzimləməsidir. Ancaq bu cür amil və şərtlər daxilində müharibələrin ağır nəticələrinə məruz qalmış QA kimi region qısa müddətdə böyük iqtisadi nailiyyətlər əldə edə bildi.
QA-nın iqtisadi inkişafının növbəti hərəkətverici qüvvəsi regionda bərqərar olmuş demokratiya və hüquqi tənzimləmə mexanizmləridir. QA demokratiyasının və hüquqi tənzimləmələrinin bir ali məqsədi var: insanın real azadlığını və suverenliyini təmin etmək, insani dəyərləri qorumaq. Beləliklə də insan amili QA ölkələrinin iqtisadi inkişafına çox güclü təsir göstərir və xüsusən ikinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrlərdə iqtisadi inkişafın əsl hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmişdir. Əslində hər şey elə insan amilindən başlayır. Axı yüksək texnika da, texnologiya da, keyfıyyətli məhsul da son nəticədə insanlar və onların rifah halının yaxşılaşması üçün yaradılır. İnsan sonradan istehsal vasitələrindən istifadə edib maddi nemətlər yaradır. Lakin əgər istehsal vasitələri və yaradılmış məhsul insanin özündən (əməkdən) ayrı düşürsə, insana ikinci, üçüncü dərəcəli münasibət bəslənirsə, insanın özü həm istehsalın və həm də inkişafın və səmərəliliyin yüksəldilməsi tormozuna çevrilir. Bu keçmiş SSRİ adlarının imperiyanın - Rusiyanın təcrübəsində isbat edilmişdir. Təbii resurslar cəhətdən kifayət qədər zəngin olan nəhəng Rusiyada səmərəli iqtisadiyyatın formalaşmamasının başlıca səbəbi bu ölkədə insan amilinə lazımi diqqətin yetirilməməsi olmuşdur VƏ
çox təəssüflər olsun ki, bu meyl indi də qalmaqdadır. QA ölkələri isə uzun illərdir ki, insan amilini əsas tutaraq, insana hörmət edərək, onun tələbatlarının hərtərəfli ödənilməsi qayğısına qalaraq böyuk sosial-iqtisadi nailiyyətlər əldə edə bilmişlər. Növbəti hərəkətverici qüvvə QA-da iqtisadiyyatının açıqlılıq səviyyəsinin həmişə yüksək olmasıdır. Məhz bu cəhət imkan verirdi ki, ABŞ regiona "Marşall planı" çərçivəsində külli miqdarda maliyyə köməyi göstərsin və birbaşa investisiya formasında QA ölkələrinə xüsusi kapital axınını təşkil edə bilsin.
QA regionunun iqtisadi yüksəlişini təmin edən hərəkətverici qüvvələrin digər hissələri ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi inkişaf sürəti və dövlət başçılarının idarə etmə bacarığı ilə bilavasitə bağlıdır. Burada söhbət hökumətin ölkəni idarə edərkən istifadə etdiyi üsul və yanaşmalardan, intellektual əməkdən və ümumiyyətlə, insan resurslarından nə dərəcədə səmərəli istifadə edilməsindən gedir. Məsələyə bu prizmadan yanaşan dövlətlərdən biri Almaniya Federativ Respublikasıdır (AFR). Bu ölkənin hökuməti mütəxəssislərin bilik və bacarığından səmərəli istifadə etməklə fərqlənir. Ölkənin mütəxəssislərindən biri Lüdviq Herxard idi. Əvvəllər işğal zonalarının birləşmiş təsərrüfatları idarəsinin direktoru işləmiş, sonralar AFR-in kansleri olmuş (1963-1966) bu şəxs iqtisadiyyatın idarə edilməsi üzrə bir sıra qabaqcıl ideyların müəllifi idi. Onun təklif etdiyi reforma dünya iqtisadiyyatında “şok terapiyası” adı altında məşhurdur. Iqtisadi dirçəlişin əsas lingləri kimi, Herxard, rəqabətin gücləndirilməsini, dövlətin iqtisadi üsullarla təsərrüfatlara təsir göstərməsini və azad şəkildə meydana çıxan fərdi səylərin dəstəklənməsini hesab edirdi. L.Herxardın iqtisadi reforması pul reformasını, qiymətlərin sərbəstləşdirilməsini, azad sahibkarlığın inkişaf etdirilməsini nəzərdə tuturdu. Lakin L.Herxardın təklif etdiyi reformanın mahiyyətini bunlar yox, əsasən insan amili və ondan istifadə təşkil edirdi. ßslində L.Herxard öz ölkəsində sosial bazar iqtisadiyyatı yarada bildi. Ona bu işdə həmkarlar ittifaqı, sol partiyalar, iri bizneslər, firmalar, əhalinin geniş kütləsi, alman xalqının əməksevərliyi və birliyi, siyasi həyatın demokratikləşməsi, ABŞ- ın maliyyə köməyi ciddi dəstək oldular. Almaniya bu reformanın yaxşı nəticələrini çox qısa bir müddətdə gördü. 1950-ci illərin ortalarında (müharibədən cəmi 10 il sonra) ADR qızıl ehtiyatına görə ABŞ-dan sonra ikinci yerə çıxdı. Haçırda AFR Qərbi Avropanın ən nəhəng dövlətidir. ÜDM-un həcminə, sənayenin miqyasına, iqtisadi inkişaf göstəricilərinə, əhalinin yaşayış səviyyəsinə görə Almaniya dünya ölkələri siyahısında üçüncü-be-
şinci yerləri tutur. QA regionunda istehsal edilən ÜDM-un 23,7%, sənaye məhsulunun isə 27%-i ARF-nın payına düşür (1997-ci il). Almaniyada müvəffəqiyyətlə həyata keçirilən və L.Herxardın adı ilə bağlanan reformanın bütün QA-a üçün xeyri oldu. Avropanın digər ölkələri də bu təcrübədən bu və ya digər şəkildə istifadə etdilər və müvəffəqiyyətlər qaçandılar. 4.6.QA iqtisadi inkişafında Böyük Britaniyanın rolu
QA regionun iqtisadi inkişafında onun digər ölkələrinin də rolu kəsərli olmuşdur. Belə ölkələrə misal Böyük Britaniyanı gös- tərmək olar. Bu ölkədə 1979-cu ildə M.Tetçer hökumətinin iqti- sadi reforması adlanan reforma həyata keçirilmiş və müsbət nəti- cələr əldə edilmişdir. Reformanın əsas məqsədi iqtisadiyyatın liberallaşdırılması ideyasının həyata keçirilməsi və bu yolla iqtisadiyyatda dövlətin rolunun
açaldılması və
baçar mexaniçmlərinin gücləndirilməsi idi. Bu şəkildə həyata keçirilən iqtisadi reformaya səbəb isə leyboristlər hökumətinin apardığı iqtisadi siyasət nəticəsində dövlət sektorunun həddən artıq yüksəlməsi, bunun nəticəsində də ölkənin iqtisadiyyatında inflyasiyanın güclənməsi, dövlət müəssisələrində istehsal edilən məhsulların qiymətlərinin qeyri- baçar üsulları ilə təyin edilməsi, istehsal həcminin açalması, işsızliyin artması, əhalinin yaşayış səviyyəsinin aşağı düşməsi, xarici borcun artması olmuşdu. Belə bir iqtisadi durumu olan Büyük Britaniyada 1979-cu ilin mayında konservatorlar partiyası hakimiyyətə gəldi ki, onun da başında M.Tetçer dururdu. Hakimiyyətə gələn kimi M.Tetçer hükuməti iqtisadiyyatı canlandırmağa kümək güstərə bilən pul kütləsinə nəzarəti gücləndirən, vergi dərəcələrini aşağı salan, qiymətlərin və əmək haqqının səviyyələrinə qoyulan nəzarətlərin zəifləməsinə yünələn, xüsusi bölməyə dövlət subsidiyalarını və ümumiyyətlə, dövlət xərclərini açaltmağa yönələn istiqamətlərdə əməli tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Nəticədə 1982-1983-cü illərdə inflyasiyanın artım sürəti ildə 5,0% aşağı düşməyə başladı və sonralar sabitləşdi. M.Tetçerin iqtisadi reforması xüsusi təsərrüfatların və sahibkarların maraqlarını nəzərə alırdı. Onlara rentabelli işləyən dövlət müəssisələri satılırdı. Xüsusi firmalara Şimal dəniçindəki çəngin neft yataqları, daş kömür şaxtaları, radioaktiv içotoplar istehsal edən çavodlar və s. aç fayda verən müəssisələr satılırdı. Nəticədə dövlətin vəsaiti artır, kapital qoyuluşu isə açalırdı. Ən çox udan isə xüsusi sektor, Ingiltərənin sahibkarları və əhalisi idi. Qeyd edək ki, dünya iqtisadiyyatında M.Tetçerin adı ilə adlanan və Böyük Britaniyada həyata keçirilən iqtisadi reformanın bütün QA üçün böyük əhəmiyyəti var idi və sonda regionun iqtisadi inkişafına müsbət təsiri göstərirdi. Məhz bu reformanın nəticəsində Londonun dünyada bir maliyyə mərkəzi kimi mövqeyi xeyli möhkəmləndi.
4.7.QA iqtisadi inkişafında dövlət tənçimləməsi
QA iqtisadi inkişafının hərəkətverici qüvvələrindən biri də ölkələrdə dövlət tənçimləməsinin çox güclü olması və onun yeni, mütərəqqi üsul və yanaşmalarla həyata keçirilməsidir. Uçun illər, on illər və hətta 100 illər ərçində QA regionu ölkələri iqtisadi və siyasi məsələlərin həllində əsas kriteriya kimi sosial inkişafı, insan amilini, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafını qəbul etmişlər, bu sahədə mübariçə aparmışlar və qərara gəlmişlər ki, məsələyə yaradıcı yanaşdıqda dövlət tənçimlənməsi bütün məsələləri daha keyfiyyətli və həcmli həll etməyə qadir olur. Qeyd edək ki, elə bu gün də QA-nın sosial-iqtisadi inkişaf modelində sosial yönümlülük dünyanın bütün regionlarında, o cümlədən ABŞ və Yaponiyada olduüundan güclüdür. “Sosial baçar iqtisadiyyatı”, “Sosial baçar təsərrüfatı” məfhumları ən çox QA ölkələrinə yaraşır və onların kəlamlarıdır. Bu ölkələrdə dövlət ən çox sosial sahədə iş görür və mülkiyyətin formalarından asılı olmayaraq bütün müəssisələrdə mövcud olan iş yerlərinin fəaliyyət göstərməsi və ölkədə yeni iş yerlərinin yaradılması qayğısına qalır. ßslində keçmişdə SSRI deyilən imperiya məkanında dövlət və partiya sənədlərində teç-teç təkrar olunmuş lakin həyata keçirilməmiş, “Hər şey insan üçün”, “Sosial inkişaf”, “Düvlət planlaşdırılması və tənçimlənməsi”, “Sosial ədalət” kimi prinsiplər QA regionu ölkələrində bacarıqla həyata keçirilmişdir və keçirilir. QA ölkələri bu prinsiplərin həyata keçirilməsi yolla- rını, keçmiş SSRI-dən fərqli olaraq, idarəetmədə iqtisadi üsulların tətbiq edilməsində, kiçik, orta və iri sahibkarlığın optimal səviyyədə inkişaf etdirilməsində, açad və səmərəli rəqabətin gücləndirilməsində, qanunların aliliyinin təmin edilməsində, korrupsiyanın təsərrüfatçılıqdan uçaqlaşdırılmasında görmüşlər və böyük müvəffəqiyyətlərlər əldə etmişlər. Iqtisadiyyatın məhz bu yollarla inkişafını təmin etmək üçün QA ölkələrində güclü dövlət tənçimlənməsi mövcuddur və bu səpgidə həyata keçirilən dövlət tənçimlənməsi QA ölkələri iqtisadiyyatı inkişafının hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmişdir. Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|