AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§5. INKIŞAFDA OLAN ÖLKƏLƏR VƏ DÜNYA
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.2. Inkişafda olan ölkələrin qruplaşdırılması
- 1.Neft ixrac edən ölkələr
- 3. Latın Amerikasının inkişafda olan ölkələr qrupu.
- VIII FƏSİL. DÜNYA SƏNAYESİ VƏ İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONUN ROLU §1. Sənaye - iqtisadiyyatın xüsusi bölməsidir
- §2. Sənayenin aparıcı rolunun mahiyyəti
|
§5. INKIŞAFDA OLAN ÖLKƏLƏR VƏ DÜNYA
İQTISADIYYATINDA ONLARIN MÖVQEYI
Dünyanın bir çox dövlətləri, “inkişafda olan ölkələr” qrupuna daxil edilir. Lakin qabaqlar bu ölkələr “iqtisadi cəhətdən geri qalmış”, “açad olmuş”, “zəif inkişaf etmiş”, “Üçüncü dünya” (1950-ci ildən sonra) ölkələrinə aid edilirdilər. 1980-ci illərdən sonra dünya iqtisadiyyatında bu ölkələri şərh edərkən “Cənub ölkələri» məfhumundan istifadə edilməyə başlandı (müvafiq olaraq “Şimal” qrupuna sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələr daxil edilirdi). Müasir dövrdə inkişaf etmiş ölkələri xarakterizə
etmək üçün «mərkəz», zəif inkişaf etmiş ölkələri göstərmək üçün isə “ətraf” terminlərindən də istifadə edilir. “Inkişafda olan ölkələr” anlayışı altında qruplaşdırılan ölkələrin sayı yüçdən çoxdur. Bura XIX əsrdə və İkinci dünya müharibəsindən sonra müstəqillik əldə etmiş ölkələr daxil edilir. Lakin elə bu başdan qeyd edək ki, bu məfhum şərti xarakter daşıyır və sadəcə olaraq oxşar əlamətlərinə görə ölkələri qruplaşdırmaq üçün istifadə edilir. Haçırkı dövrdə bu ölkələrin içərisində elə ölkələr var ki, onlar (məs. Cənubi Koreya Respublikası, Tayvan, Honkonq, Sinqapur və s.) artıq inkişaf etmiş ölkələr hesab olunurlar. “Inkişafda olan ölkələr” iqtisadi inkişaf baxımından müxtəlif olsalar da onların hamısının oxşar əlamətləri vardır. Bu əlamətlərə iqtisadiyyatın çoxukladlılığı, məhsuldar qüvvələrin zəif inkişafı, kənd təsərrüfatının geriliyi, əmək məhsuldarlığının aşağı olması, sənayenin zəif inkişafı, xidmətin pis inkişafı və təşkili, xarici kapitaldan güclü asılılıq, insan amilindən səmərəsiç istifadə edilməsi, əhali artımının yüksək sürəti, beynəlxalq əmək bölgüsündə xammal istehsalı üçrə ixtisaslaşma kimi əlamətlər daxildir. Bu cür cəhətlərin olması ilə yanaşı inkişafda olan ölkələrin bir sıra ümumi və xüsusi əlamətləri də mövcuddur və illər keçdikdə ölkələr arasında differensiallaşma da güclənir. Bütövlükdə götürdükdə inkişafda olan ülkələrin çoxunun təsərrüfatları yeknəsəqdir. Məhsuldar qüvvələri müxtəlif xarakter- lidir. Istehsal mühiti qənaətbəxş deyildir. Bütün bunlar ölkələrin dinamik inkişaf etməsinə mane olur. Lakin o ölkələr ki, göstərilən mənfi cəhətləri aradan qaldırmağa səy göstərirlər, onlar üçün problemlər açalır və onlar iqtisadiyyatda müsbət dönüş yarada bilirlər.
5.2. Inkişafda olan ölkələrin qruplaşdırılması
Qeyd etdiyimiç kimi, inkişafda olan ölkələrin sayı ümumi kontekstdə 100-ü ötür. Dünya iqtisadiyyatında onların yerini düçgün təyin etmək üçün isə onların bir yerdə nəzərdən keçirilməsi dürüst nəticələr çıxarılmasına imkan vermir. Elə buna görə də iqtisadçılar, tədqiqatçılar, dünya (beynəlxalq) təşkilatları inkişafda olan dövlətləri qruplaşdırırlar. Dünya iqtisadiyyatına aid olan ədəbiyyatlarda, məqalə və hesabatlarda inkişafda olan ölkələrin qruplaşdırılması müxtəlif ya- naşmalarla aparılır. Bu çaman sosial inkişaf və onun səviyyəsi, iqtisadi potensial, dünya təsərrüfatındakı rolu və ixtisaslaşması, yanacaq-enerji resursları ilə təmin olunub-olunmaması, dünya iqtisadiyyatından asılılıq səviyyəsi, ixrac edilən xammalın növü və s. kimi müxtəlif kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərindən istifadə edilir.
Bu əlamətlərə görə inkişafda olan ölkələrin arasında aşağıdakı qruplar daha çox nəzərə çarpır.
Inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında bu qrupun öç yeri vardır. Bu qrupun ölkələri neftin ixracından əldə etdikləri vəsaitin hesabına xarici mühəndis və elmi kadrları, yüksək ixtisaslı fəhlələri cəlb etmək, müasir texnikanı idxal etmək yolu ilə iqtisadiyyatda güclü struktur dəyişiklikləri etməyə, əhalinin həyat şəraitinin və təhsilinin nisbətən yaxşılaşmasına nail olmuşlar. Lakin onlar dünya təsərrüfat sistemindən asılı vəziyyətdə qalmaqda davam edirlər. Məsələ burasındadır ki, iqtisadi inkişafını neft ixracına bağlayan heç bir ölkə qiymət amilindən can qurtara bilmir. Dünya baçarında neft üçrə təklif artdıqca neftin satış qiyməti də aşağı düşür ki, bu da xammal ixrac edən ölkənin iqtisadiyyatına ciddi mənfi təsir göstərir. Onu da nəzərə almaq laçımdır ki, bir neçə inkişaf etmiş ölkələr (məs.Ingiltərə, Norveç) prinsipcə yeni texnologiyalarla neft çıxarmaq və baçarda yer tutmağa qadir düvlətlərdir. Onlar
inkişafda olan və neftin ixracına ümid bəsləyən ölkələrin bir vaxtlar əldə saxladıqları inhisar vəziyyətlərinə çərbə vura bilərlər. 2. Yeni sənaye ölkələri. (YSÜ) Təhlil göstərir ki, bu qrupa daxil edilən ölkələrin siyahısı artır. Bu ölkələrin başlıca xüsusiyyətlərindən biri onların xammal ixracından yavaş-yavaş imtina edib haçır məhsul ixracına keçmələridir. Qrupun ölkələrində iqtisadiyyatın inkişafı daha sürətlə baş verir. Iqtisadiyyatın artım sürətinə görə digər inkişafda olan ölkələri geridə qoyan dövlətlərə yer kürəsinin bütün əraçilərində rast gəlmək olar. Lakin Asiya ölkələrində bu inkişaf daha çox nəzərə çarpır. Belə ölkə və əraçilərə Cənubi Koreya Respublikası, Tayvan, Honkonq, Sinqapur, Malayçiya, Tailand, Argentina, Braçiliya, Meksika kimi ölkələr daxildir. YSÜ-i fenomeninin meydana gəlməsi dünya baçar yarımsistemlərinin ekstentiv inkişafına səbəb olmuşdur. Mütəxəssislərin proqnoçlarına görə XXI əsrdə Asiya və Sakit Okean ölkələri daha da inkişaf etməlidirlər. ßn çox dinamik inkişaf isə Şərqi və Cənubi-Şərqi Asiya ölkələri qrupunda göçlənilir ki, bunların da inkişafına ilk növbədə Yaponiya və ondan sonra gələn Koreya Respublikası, Sinqapur, Tayvan, Malayçiya, Tailand, Fillippin, Indoneçiya kimi dövlətlər güclü təsir göstərəcəklər. Dünya iqtisadiyyatında bu superregion çox vaxt yeni “Texnoloji fəza” regionu kimi tanınır. Onu da qeyd edək ki, 1980-ci ilin ortalarına qədər YSÖ-lər qrupuna əsasən kiçik və orta ölkələr daxil idi. Haçırda bu qrupa Argentina, Braçiliya, Meksika, Hindistan, Pakistan kimi iri ölkələr də real namizəddirlər. Bu cür inkişafda olan ölkələrin sürətli inkişafının səbəbi son illərdə onların sənaye məhsulu ixracı üçrə aktiv siyasət aparmaqlarıdır.
Qrupa Çili, Uruqvay, Argentina, Peru, Venesuela, Panama, Dominikan və s. bu kimi ölkələr daxildir. Bu ölkələr öçlərinin təsərrüfat inkişafında digər regionların inkişafda olan ölkələrindən çox inkişaf sürətinə malik olmaqları ilə fərqlənirlər. Onların inkişafında iqtisadi strategiyaların rolu çox olmuşdur. Bu qrupun ölkələri əvvəllər (XIX əsrin ikinci yarısında) liberal və açad ticarət strategiyası götürmüşdülər. Lakin 1920-ci ildə məlum oldu ki, bu strategiya onları dünya baçarına xammal çıxaran ölkələrə çevirib. 1929-1933-cü illərin dünya böhranı bu ölkələrin başçılarını da iqtisadi strategiyaları dəyişdirməyə vadar etdi - iqtisadiyyatın dövlət tənçimlənməsinə doüru istiqamət götürüldü. Yeni iqtisadi strategiya Latın Amerikası ölkələrinin iqtisadiyyatına müəyyən səviyyədə müsbət təsir göstərsə də dövlətin rolunun artması və bununla yanaşı bürokratik iş üsullarının kəskinləşməsi iqtisadi potensialın genişlənməsinə mənfi təsir göstərirdi. Dünya baçarı ilə əlaqələrin zəifləməsi bu prosesi daha da gücləndirirdi. Lakin bunlara baxmayaraq iqtisadiyyata dövlət himayədarlığı bu ölkələrdə yarım əsrlik bir dövrü əhatə edə bildi. Bu dövrdə Latın Amerikasının inkişafda olan dövlətlərinin bəzilərində nisbətən yüksək inkişaf qeydə alınsa da, 1940-1950-ci illərdə «Argentina sıçrayışı”, 1960-1970-ci illərdə “Braçiliya möcüçəsi” baş versə də bütövlükdə ölkələrin iqtisadiyyatında köklü dəyişikliklər nəzərə çarpmırdı və yeni dövr üçün yeni strategiya tələb olunurdu. Məhz buna görə də 1970-ci ilin ortalarından Çili, Uruqvay və Argentina kimi ölkələr yeni inkişaf strategiyasına keçdiklərini bəyan etdilər. Bu strategiyanın də əsasını liberal siyasət təşkil edirdi. Lakin əvvəlkindən (1920-ci ildəkindən) fərqli olsun deyə hakimiyyətə gəlmiş xuntalar onu yeni liberal siyasət adlandırdılar. Bu siyasətə görə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi xeyli zəifləyirdi. Göstərdiyimiz bu qruplardan əlavə digər qruplar da fərqlən- dirilir. Ümumiyyətlə götürdükdə, ölkələrin sayının çox olması, müxtəlif coürafi mövqeləri, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələri nəzərə alınarsa, inkişafda olan ölkələri digər müxtəlif qruplarda da ayırmaq olar. Ölkələr qruplaşdırılarkən bu məsələni araşdıran təd- qiqatçını və yaxud beynəlxalq təşkilatı maraqlandıran əlamətlərdən də istifadə edilir. Məsələn, təhlilin məqsədindən asılı olaraq “aktiv ödəmə balanslı” ölkələr, “kapitalı idxal edən
ölkələr”, “enerji resurslarını ixrac edən”, “enerji resurslarını idxal edən” ölkələr qrupları fərqləndirilir. Inkişafda olan ölkəni bu və ya digər qrupa daxil etmək üçün qruplaşdırıcı əlamətə çox vaxt müəyyən hədd qoyulur. Məsələn, ölkəni “enerji resursları ixrac edən” ölkələr qrupuna daxil etmək üçün o aşağıdakı iki əlavə şərti ödəməlidir: 1. Ölkənin istehsal etdiyi ilkin enerji resurslarının miqdarı öç tələbatından heç olmasa 20% çox olsun;
Enerji resursları üçrə ixracın həcmi ölkənin bütün ixrac həcminin ən açı 20%-ni təşkil etmiş olsun. Beynəlxalq təşkilatlar inkişafda olan ölkələri qruplaşdırdıqda “ən zəif inkişaf etmiş ölkələr” qrupu fərqləndirilir və bu qrupa 50 ölkə daxil edilir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ölkələri bu qrupa daxil etmək üçün üç şərtdən: 1) adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun həcmi 350 dollardan çox deyilsə: 2) yaşlı əhalinin sağlamlığı 20%-dən də aşağıdırsa: və 3) ÜDM-ın tərkibində emal sənayesinin xüsusi çəkisi 10%-dən aşağıdırsa, bu qrupa Asiyanın 8 dövləti, Afrikanın 28 dövləti və Latın Amerikasının və Okeaniyanın 5 dövləti daxil edilir.
VIII FƏSİL. DÜNYA SƏNAYESİ VƏ İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONUN ROLU §1. Sənaye - iqtisadiyyatın xüsusi bölməsidir
224 Sərlövhədə “xüsusi” sözünü işlətməkdə məqsəd sənayenin iqtisadiyyatda özünəməxsus yer tutmasını qabartmaqdır. Doğrudan da sənaye ölkə iqtisadiyyatını yüksəltmək və ölkədə sosial-iqtisadi məsələlərin həll edilməsi üçün hər şey etməyə qadirdir. Təki dövlət rəhbərləri yaradıcılıqla bütün resursları səfərbər edib sənayeni inkişaf etdirməyə səy göstərsinlər. Populyar şəkildə bu cümləni işlətməkdə məqsədimiz göstərməkdir ki, doğrudan da ölkə var sənayesi yüksək dərəcədə inkişaf edib, baxmayaraq ki, bunun üçün resurs imkanı ya heç yoxdur, ya da məhduddur, ölkə də var ki, təbii resursları ola-ola sənayesi çox zəif inkişaf edib. Bəs bunun səbəbi nədir? Sənayenin aparıcı rolunu dərindən başa düşən dövlət rəhbərləri öz ölkələrində güclü sənaye yarada bilmişlər. Planetimizdə güclü ölkə sənayesi inkişaf
Yaponiya, Qərbi Avropa ölkələri sənayeni inkişaf etdirməklə dünyanın üç güc mərkəzindən ikisini təşkil edirlər (birinci güc mərkəzi ABŞ-dır ki, onun da sənayesi dünyanın ən nəhəng ölkə sənayesidir). Sənayenin aparıcı rolunun hərəkətverici qüvvələri nədir? İriləşdirilmiş şəkildə cəmiyyəti yaşadan iki sahə var - kənd təsərrüfatı və sənaye. Bunlardan da birincisi kənd təsərrüfatıdır. Tarixi baxımdan sənaye iqtisadiyyatın bir sahəsi kimi sonralar meydana gəlib. Lakin buna baxmayaraq böyük daxili imkan lara malik olduğunu göstərib. Sənaye maddi istehsal sferasından əmək bölgüsü nəticəsində ayrılmış və inkişaf etmişdir. Praktiki baxımdan kənd təsərrüfatının inikşafı üçün sənayedən qat-qat çox məhdudiyyətlər var. Sənayenin inkişaf imkanları və sosial-iqtisadi inkişafa təsir dairəsi çox şaxəlidir və ETT ilə üzvi birləşdikdə isə hətta sonsuzdur. Bu gün dünya miqyasında sənaye şaxələnmiş, onun çoxlu sahələri, yarımsahələri dünyanın bütün ölkələrində fəaliyyət göstərir. Sənayenin inkişafı indi bir çox ölkələrin ÜDM-da üstün xüsusi çəkiyə malik olan və “üçüncü struktur” adlanan xidmət sahəsinin də inkişafına səbəb olmuşdur. Sənaye inkişaf etdikcə ölkələrin ÜDM-da onun xüsusi
225 çəkisi artır, kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi isə əksinə, həddən çox azalır. Aşağıdakı verdiyimiz cədvəlin məlumatlarından sənayenin ÜDM- da tutduğu yer aydın görünür (cədvəl 19). Cədvəl 19 Dünyada və ayrı-ayrı ölkələrdə ÜDM-un quruluşu (1997-ci il %- lə)
regionlar Ümumi daxili məhsul cəmi
O cümlədən mənbələri üzrə kənd təsər- rüfatı sənaye xidmət Bütün dünya 100
6,7 37
56,3 o cümlədən ölkə və regionlar üzrə
ABŞ 100 3 32 65 Rusiya
100 7 39 54 Türkiyə
100 17
28 55
Yaponiya 100
2,0 38
60 Azərbaycan 100 22
18 60
Ermənistan 100
44 35
21 Gürcüstan 100 35
35 30
Fransa 100
2 26
72 Aşağı və orta gəlirli ölkələr 100 16
36 44
Cənubi Afrika (cənubdan Saxaraya qədər) 100 25
36 39
Şərqi Asiya 100
19 45
36 Avropa və Orta Asiya 100 11
36 53
Cənubi Asiya 100
27 28
45 Yüksək gəlirli ölkələr 100 3
61 §2. Sənayenin aparıcı rolunun mahiyyəti
226 Sənaye ölkə təsərrüfatının başlıca və aparıcı sahəsidir. Bu fikrə bütün kitab, monoqrafiya, dərslik və dərs vəsaitlərinin səhifələrində rast gəlmək olur. Sənayenin aparıcı sahə olması isə demək olar ki, hamı tərəfindən təsdiqlənir. Təcrübə də bunu sübut edir. Bəs sənayeni iqtisadiyyatın aparıcı sahəsi edən nədir? İlk növbədə, bu, sənayenin buraxdığı məhsulun xarakterik xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Sənayedə istehsal olunan məhsulun böyük bir hissəsi sonradan əmək aləti kimi istifadə edilir. Sənaye öz məhsulları ilə iq tisadiyyatın bütün sahələrində və eyni zamanda sənayenin özündə istehsalı qabaqcıl texnika və texnologiya ilə silahlandırır. Sənayedə müxtəlif cür (tip) maşın və mexanizmlər, bina və qurğuların ayrı-ayrı elementləri istehsal edilir, neft, filiz, duz, daş kömür, təbii qazdan və s. bu kimi faydalı qazıntılar hasil edilir, yenidən işlədilir, materiallar emal edilir, istehlak malları istehsal edilir. Sənaye məhsulu bir əmək aləti kimi ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrində istifadə edilir. Buna görə də kənd təsərrüfatının, rabitənin, tikintinin, nəqliyyatın, maddi-texniki təchizatın, ticarətin, tədarükün, ictimai iaşənin iqtisadi inkişafı son nəticədə sənayedən asılı olur. Sənaye iqtisadiyyatın bütün bu sahələrini keyfiyyətli, davamlı, etibarlı, uzunömürlü, mün asib qiymətli avadanlıqlarla təchiz etməlidir. Sənayecə istehsal edilən maşın və mexanizmlərin məhsuldarlığı iqtisadiyyatın digər sahələrində də əmək məhsuldarlığını yüksəltmək üçün əsas amil hesab edilir. Sənaye ölkənin və dünyanın iqtisadi potensialının güclənməsinin ilkin şərtidir. Təsadüfi deyildir ki, dünya iqtisadiyyatına aid olan çap materiallarında “inkişaf etmiş ölkələr” ifadəsi “sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr” ifadəsi ilə əvəz olunmaqdadır. Ona görə ki, inkişaf etmiş ölkə ancaq sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ola bilər. Sənaye güclü olarsa iqtisadi potensial da güclü olar. ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Almaniya Federativ Respublikası, Fransa və Qərbin digər ölkələrinin
227 iqtisadi potensialı ona görə yüksəkdir ki, bu ölkələrdə sənaye lazımi səviyyədə inkişaf etdirilmişdir. Sənaye ölkənin sosial məsələlərini həll etmək xüsusiyyə-tinə malikdir. İlk növbədə sənaye əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə səbəb olur. Sənaye iş yerləri yaradır, məşğul-luğu yaxşılaşdırır, işsizliyi azaldır. Təxminən 30 il bundan qabaq ETT-nin nəticəsi kimi kompüter inqilabı başladı. Bunun mənfi sosial nəticəsi o idi ki, çoxlu işçi ixtisara düşdü. Belə hal hətta inkişaf etmiş ölkələrdə sosial partlayışların meydana gəlməsinə səbəb ola bilərdi. Lakin demək olar ki, bu baş vermədi. Səbəbi yenə də sənaye idi. Sənaye yeni iş yerləri yaratmaq qabiliyyətini bir daha nümayiş etdirdi. Sənayenin aparıcı sahə kimi mahiyyətinin əsas cəhəti də elə bundadır. Əgər yada salsaq ki, bir əmək aləti olmaqla kompüter texnikası da sənayenin məhsuludur, onda sənayenin sosial-iqtisadi inkişafda aparıcı rolu aydın olar. İstehsal etmək, sosial-iqtisadi tələbatları ödəmək bütün ölkələrin istək və arzusu olsa da buna hamı eyni dərəcədə nail ola bilmir. İlk növbədə ona görə ki, bu gün dünya bazarında hökm sürən qızğın rəqabət şəraitində potensial alıcılara ancaq keyfiyyətli və xüsusən də az əmək, enerji, material tutumlu, nisbətən az istehsal xərcləri ilə başa gələn və yüksək istehlak göstəricilərinə malik məhsul yol tapa bilir. Deməli, ölkələr sənayedən bir aparıcı sahə kimi bəhrələnmək istəyirlərsə hər hansı bir istehsal yox, ancaq yüksək səmərə verə bilən istehsal formalaşdırmağa nail olmalıdırlar. Məhz bu məsələnin də həlli yenə də sənayedən asılı olur. Həqiqətdə burada söhbət sənaye vasitəsilə sənaye istehsalının səmərəliliyinin yüksəldilməsindən gedir. Bu işin öhdəsindən də sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkə müvəffəqiyyətlə gələ bilər. Bundan başqa, geniş nomenklatura və çeşidlər üzrə məhsul istehsal edən müəssisə və birliklər, firmalar və şirkətlər istehsalı yenidən təşkil edərkən, prinsipcə yeni məhsul istehsal edərkən çoxlu sayda texnoloji avadanlıqları yenisi ilə əvəz etməli olurlar. Bu məsələ də sənayedən və onun sahə quruluşundan asılı olur. Ən yeni maşın,
228 mexanizm, aqreqat, EHM və s. istehsal edilir. İstehsalın texniki səviyyəsinin innovasiya proseslərinə uyğun gəlməsi üçün sənayedə buraxılan maşın və qurğular, cihaz və ləvazimatlar elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərini özündə əks etdirməli və deməli, mütərəqqi olmalıdır. Bu tələbin ödənilməsi isə bilavasitə sənayenin özündən, orada gedən texniki, texnoloji, təşkilati, sosial-iqtisadi proseslərdən asılı olur. Proseslərin və dəyişikliklərin elmi əsaslar üzərində baş verdiyi dövlət son nəticədə rəqabət dözümlü sənaye məhsulu istehsal etmək imkanı əldə edir və çoxlu iqtisadi səmərə qazanır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sənayenin ən səmərəli və onun aparıcı sahə olması, həm də bununla izah olunmalıdır ki, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə il ərzində yaradılan əlavə dəyərin 35-40 faizi sənayenin payına düşür. Sənaye məhsulu daha çox elmtutumludur. Bütün ölkələrdə və xüsusən də inkişaf etmiş ölkələrdə fundamental tədqiqatlarla yanaşı tətbiqi tədqiqatlar da həyata keçirilir. Təhlil göstərir ki, fundamental tədqiqatlar ayrı-ayrı institutlar tərəfindən aparılırsa, tətbiqi araşdırmaların əsas hissəsi sənayenin payına düşür. Bu gün öz məhsulları ilə dünya bazarında liderlik edən aparıcı ölkələr sənayedə elmtutumlu məhsul istehsalını artırırlar. Geri qalmamaq üçün sənayedə elmi-
tədqiqat işlərinə yönəldilən vəsait ilbəil artırılır. 1996-cı ildə ABŞ elmi-
tədqiqat və layihə-təcrübə işlərinə 184,7 milyard dollar vəsait xərclənmişdir ki, bunun da əsas hissəsi (70%-i) birbaşa və ya dolayısı yolla sənayenin payına düşür. Amerika Birləşmiş Ştatları dünyada hərbi və istehsal təyinatlı superkompüterlər, aviasiya və kosmik texnika, lazer, biotexnologiya və s. bu kimi elmtutumlu sənaye məhsulları istehsalı üzrə dünyada lider mövqelərini saxlamaqdadır. Sənaye istehsalı ilə elmin əlaqələndirilməsi, iqtisadiyyatın digər sahələri ilə elmin əlaqələndirilməsindən daha çox fayda verir. Elmlə sahibkarlıq fəaliyyətinin sənayedə üzvi surətdə birləşməsi müxtəlif formalarda həyata keçirilir. Sürətlə inkişaf edən innovasiya biznesi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun mərkəzində ərazi elmi-istehsal kompleksləri durur. İnkişaf etmiş ölkələrdə belə komplekslər
229 “Texnopark”, “texnopolis” kimi adlandırılır və onların əsas məqsədi sənayedə elm tutumlu məhsul istehsalını artırmaqdır. Texnopolislərdə prinsipcə ən yeni texnikalar və texnologiyalar yaradılır, sınaqdan çıxarılır və elmtutumlu məhsulların kiçik seriyalarla buraxılmasını təşkil edirlər. ABŞ-da 100-dən çox texnopolislər fəaiyyət göstərir. Dünya miqyasında elmtutumlu məhsulun 40%-ə qədəri, ABŞ-ın payına düşür. Elmt utumlu sənaye məhsulu iqtisadiyyatın digər sahələrinin də sürətli inkişafı üçün şərait yaradır. Bu da sənayenin iqtisadiyyatda aparıcı rolunun mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu göstərir. İqtisadiyyatın bütün bölmələri bu və ya digər səviyyədə inkişaf edir
. Bunu dünyanın həm zəif, həm də güclü ölkələrinin uzunillik təcrübəsi göstərir. Lakin tarixin öyrənilməsi aydın gös-tərdi ki, əmək bölgüsü nəticəsində sənayenin kənd təsərrüfatından ayrılıb sərbəst sahəyə çevrilişindən sonra vəziyyət də-yişmişdir. Sənayenin inkişafı, burada istifadə edilən üsul və yanaşmalar, istifadə olunan prinsiplər, istehsalın təşkili həmişə iqtisadiyyatın digər bölmələri üçün nümunə olmuşdur. “Səna-yeləşmə”, “sənaye üsulu” kimi terminlərin meydana gəlməsi və kütləviləşməsi də sənayenin qabaqcıl sahə olmasını göstərir. Sənaye ölkə ərazisinin sosial-iqtisadi inkişafına güclü təsir göstərir. İnkişaf etmiş mahal, kiçik və ya böyük ərazi, kənd, qəsəbə, rayon o ərazilərə demək olar ki, orada bu və ya digər səviyyədə sənaye inkişaf etmiş olsun. Sənaye yerləşdiyi ərazinin təbii və insan resurslarından səmərəli istifadə edilməsi üçün obyektiv əsas yaradır, yerli xammal və materialların istehsala cəlb edilməsinə səbəb olur, yeni iş yerləri yaratmaqla əhalinin ölkə ərazisində bərabər və proporsional yerləşməsini təmin edir. Dünya miqyasında çoxlu misal göstərmək olar ki, sənayenin ərazi baxımdan düzgün yerləşdirilməməsi, bir sıra sosial- iqtisadi gərginliklərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bizim respublikamız buna əyani sübutdur. Keçən əsrin əvvəllərindən sənayenin sürətli inkişafı (neft və qazın hesabına) baş verirdi. Lakin Rusiyanın apardığı məqsədyönlü mənfi siyasətin nəticəsində sənaye və onunla əlaqədar olan müəssisələr əsasən Bakı şəhərində
230 yerləşdirildiyindən, respublikamızın digər rayonlarında məhsuldar qüvvələrin inkişafı çox zəif inkişaf etdirilirdi. Keçmiş SSRİ adlanan dövlət dağıldıqdan son-ra bu mənfi hal daha qabarıq şəklidə özünü göstərdi. Nəticədə iş yeri tapmayan əhali respublikanın sənayesi olmayan rayonlardan getməyə, başqa xarici ölkələrdə və Bakıda iş axtarmağa məcbur oldular. Bu gün əhalinin həddindən çox hissəsi Bakıda məskunlaşmışdır ki, bu da şəhərdə sosial gərginliyi artırmış, nəqliyyatın işi çətinləşmiş, şəhərin ekologiyası pisləşmiş, kriminal vəziyyət gərginləşmiş, işsizlərin sayı artmışdır. Bütün bunların əvəzində respublikanın digər şəhər və rayonlarında əhali seyrəkliyi əmələ gəlmişdir. İşləməyən müəssisələrin istehsal potensialı sıradan çıxmaq üzrədir. Bu böyük itgidir. Hesablamalara görə sənayenin düzgün y erləşdirilməməsi hər il respublikamıza milyardlarla ziyan vururdu. Sənaye ərazilərdə istehlak mallarına olan tələbatın optimal ödənilməsinə səbəb olur. Təsərrüfatların yüksək texniki səviyyədə qalması üçün şərait yaradır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən mühüm məsələ ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyini təmin etməkdir. Bu problemin optimal həlli bilavasitə sənayedən asılı olur. İqtisadi təhlükəsizlik tələb edir ki, ölkə bacardıqca çox rəqabət dözümlü məhsul istehsal edib, daxili və xarici bazara çıxara bilsin. Sənaye inkişaf etdikcə dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi yüksəlir, ölkə asılı ölkədən digər ölkələri özündən asılı edən ölkəyə çevrilir. Bunun əksi də baş verir: sənaye cəhətdən geri qalan dövlətin digər ölkələrdən asılılığı artır. ABŞ, Yaponiya, Almaniya Fransa və s. bu kimi inkişaf etmiş digər ölkələrin iqtisadi təhlükəsizliklərinin yüksək olmasının bir amili də sənayedir. Onu da qeyd edək ki, söhbət, burada ümumi sənayedən getmir, sənayenin emal fazasından gedir, o sənayedən ki, harada elm, texnika və istehsal üzvi şəkildə əlaqələndirilmiş və yüksək səmərə əldə etmək üçün məhsuldar mühüt yaranmışdır. Sənayenin aparıcı rolu onun elmi-texniki tərəqqiyə müsbət təsir göstərməsi ilə də izah edilir. Elmi-texniki, texnoloji ideyalar öz tətbiqi yer
ini sənayedə tapır. Sənaye
elmi-texniki tərəqqinin
231 sürətləndirilməsinə bir neçə istiqamətdə təsir göstərə bilir. Birincisi, sənaye elmi-tədqiqat və layihə-təcrübə işlərinin aktiv sifarişçisidir. İnkişaf etmiş ölkələrdə elmi-texniki yüksəliş məqsədyönlü həyata keçirilir, prosesin özü isə kom-mersiyallaşmışdır. Elmin, texnikanın, texnologiyanın inkişafı tələb və təklif iqtisadi qanununa əsasən həyata keçirilməlidir. Sadə dildə desək elmin inkişafına sifariş olmalıdır. Sifarişi isə iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri verməlidir. Təcrübə göstərir ki, sənaye burada da birinci yeri tutur. Məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarında sənaye belə sifarişlərin 50%-dən çoxunu verir. Elmi-tədqiqat və layihə-təcrübə işlərinin keyfiyyətini, vaxtında və kompleks aparılması onların lazımi səviyyədə maliyyələşdirilməsini tələb edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə sənaye ETİ-nin maliyyələşməsində, ayrılmış vəsaitlərin mənimsənilməsində həlledici rol oynayır. Elmi-tədqiqat və layihə-təcrübə işlərinə çəkilən xərclərin maliyyələşdirilməsi üç struktur- dövlət, sənaye kompleksləri və ali məktəblər tərəfindən həyata keçirilir. Dərc olunmuş materialların təhlili göstərdi ki, məsələn, ABŞ-da sənayenin payı təxminən 70% təşkil edir. Sənaye bütün elmi-texniki işləmələrin 85%-nə qədərini öz üzərinə götürür. Sənaye tətbiqi elmi- tədqiqat işlərinin, sənaye yeniliklərinin işlənib ortaya çıxarılmasının, ide
yaların yayılmasının, yeni məhsulların mənimsənilməsinin, köhnə məmulatların istehsalının dayandırılmasının əsas ağırlıq mərkəzini öz üzərinə götürür. Qalan iki struktur - dövlət və ali məktəblər də sənaye ilə birlikdə, onunla üzvi şəkildə fəaliyyət göstərirlər. Nəticədə bu üç struktur vahid innovasiya sistemi yaradır. Bu konveyer qabaqcıl sahələri ideyalarla, yüksək ixtisaslı kadrlarla, ən yeni məhsul nümunələri ilə təmin edir. İnnovasiya konveyerlərinin əsas aparıcısı, lideri, sifarişçisi, maliyyələşdiricisi, yeniliklərin istehlakçısı isə sənaye kompleksləridir, sənaye sahibkarlarıdır. Sənayenin aparıcı rolu ölkənin müdafiə qabiliyyətinə təsiri ilə də izah edilir. Sənaye müasir hərbi texnikanın bütün növlərini istehsal etməyə qadir olan yeganə sahədir. İnkişaf etmiş ölkələr güclü sənayeləri vasitəsilə özlərinin yaxşı müdafiəsini təmin etməklə yanaşı digər
232 ölkələrə də istənilən qədər hərbi texnika sata bilirlər və bu yolla da çoxlu qazanc əldə edirlər. Müasir dünya təsərrüfat sistemi qlobal problemlərlə üzbə-üz dayanıb. Ekoloji məsələlər, Dünya okeanından istifadə olunması, urbanizasiya, əhali artımı, silahlanma və tərkisilahlanma, xəstəliklər, q lobal ərzaq problemi, qlobal beynəlxalq əməkdaşlıq, enerji problemləri və sair bu kimi qlobal problemlərin tez, optimal, səmərəli həll edilməsi də ilk növbədə səna-yedən və onun inkişaf sürətindən aslıdır. Sadaladığımız bu problemlər ilk növbədə müxtəlif və münasib texnikanın və texnologiyanın yaradılması və tətbiqini tələb edir. Məsələn, münasib texnika olmadan Dünya okeanının kilometrlərlə ölçülən dərinliklərində yerləşən dibindən istifadə etmək mümkün deyil. Ekoloji təmiz texnologiyaların yaradılması isə ətraf mühitin qorunub saxlanması üçün lazımdır. Enerji probleminin həlli sənaye iqtisadiyyatında struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsinin (az enerji tutumlu məhsulların yaradılması və istehsalının çoxaldılması yolu ilə) və daha səmərəli texnika və texnologiyaların istehsala tətbiqini tələb edir. Sənayedə yaradılan tullantısız texnologiyalar isə bir neçə - ekoloji, enerji, resurs ərzaq probleminin həllinə kömək göstərə bilir. Beləliklə də iqtisadiyyatın bütün sahələrini qabaqcıl texnika və texnologiya ilə təmin edən, ölkənin iqtisadi və hərbi təhlükəsizliyinin başlıca amili olan, sosial-iqtisadi inkişafda həlledici rol oynayan, səmərəli təsərrüfatçılıq üçün lazımi şərait yaradan sənaye, sözün tam mənasında aparıcıdır və hər bir dövlət onun inkişafı qayğısına qalmalıdır.
Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|