AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev


§1.  İnkişaf  etmiş  ölkələrin  (İEÖ)  dünya  iqtisadiyyatında



Yüklə 3,36 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/30
tarix07.01.2017
ölçüsü3,36 Mb.
#4955
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30
§1.  İnkişaf  etmiş  ölkələrin  (İEÖ)  dünya  iqtisadiyyatında 

tutduqları     mövqe 

 

                  



l.l.İEÖ-in coğrafi quruluşu 

 

Dünyanın  iqtisadi  gücü  ölkələr  arasında  qeyri-bərabər  Şəkidə 



formalaşmışdır.  Məsələn,  ABŞ,  Yaponiya,  Almaniya  kimi  ölkədə  уег 

kürəsi  əhalisinin  9%-i  cəmlənməsinə  baxmayaraq,  ölkələr  dünya 

miqyasında  qazanılan  gəlirlərin  yarısını  mənimsəməyə  qadirdirlər. 

Onlar bütün ölkələrin alıcılıq qabiliyyətinin üçdə birinə nəzarət edirlər. 

Ümumiyyətlə  götürdükdə  dünya  iqtisadiyyatında  aparıcı  yeri  sənaye 

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ) tutur. 

İnkişaf  etmiş  ölkələr  dünya  iqtisadiyyatında  regionlararası 

xarakterə malik ölkələrarası təşkilatda qruplaşdırılmış şəkildə öyrənilir. 

Bu  təşkilat  "İqtisadi  əməkdaşlıq  və  inkişaf  təşkilatı”  (İƏİT)  adanır  və 

Dünya Bank

ının qruplaşdırmasına əsasən bura 2 inkişaf etmiş ölkə daxil 

edilir. Bu ölkələrin regional quruluş aşağıda verilmişdir (bax: cədvəl 9) 



                                                                                       

Cədvəl 

İƏIT-na daxil edilən ölkələrin regionlar üzrə quruluşu 

 

 



Şərqi  Asiya və Sakit okean 

regionu 

   Avropa 

 Amerika 

Sayı 


       

adı  


Sayı                  adı 

 

Sayı                   adı 



  Avstraliya 

18                  Avstriya 

    2                 Kanada   

 

 

  Koreya 



                 Belçika 

               

ABŞ                                    

  Yeni Zellandiya 

 B.Britaniya 


 

 

   Yaponiya 



                 Almaniya                              

Danimarka                

İrlandiya                    

İslandiya                    

İspaniya                    

İtaliya                    

Lüksemburq                    

Niderlandiya                    

Norveç                    

Portuqaliya                    

Finlandiya                     

Fransa                     

İsveçrə 

İsveç 


 

 

 



 

Görü


ndüyü kimi inkişaf etmiş ölkələrin coğrafıyası çox da geniş 

deyil.  İƏİT-na  daxil  edilən  ölkələr  üç  regionda  cəmləşmişlər:  Şərqi 

Asiya  və  Sakit  Okean  regionunda  (4  ölkə),  Amerikada  (2  ölkə)  və 

Avropada (18 ölkə). İƏİT-i qrupuna daxil olmayan və yüksək gəlirli və 

inkişaf etmiş ölkələr digər regionlarda da vardır. Məsələn, Yaxın Şərqdə 

tsrail,  Qətər,  Küveyt,  BƏƏ  dövlətləri,  Amerikada-Aruba,  Bəqam, 

Vermud və Virqan adaları, Martinika, Nider, Antilli, Qayana kimi kiçik 

dövlətlər,ŞərqiAvropada-  Sloveniya,  Şərqi  Asiya  və  Sakit  Okean 

regionunda


 

 

Bruney-Darrussalam, Hon-  konq, Quam, Makao, Sinqapur, 

Tayvan, Polineziya kimi kiçik dövlətləri də inkişaf etmiş dövlətlərə aid 

edirlər. Lakin biz bu fəsildə əsasən İƏİT-na daxil edilən bir песө ölkəni 

xarakterizə  edən  göstəriciləri,  onlarda  qərarlaşmış  təsərrüfat 

mexanizmini, onlara xas olan ümumi cəhətləri araşdıracağıq. 

 

 

1.2



.İEÖ-in dünya iqtisadiyyatında yeri 

 

İƏİT-na  daxil  olan  ölkələrdə  yaşayan  əhalinin  sayı  dünya 



əhalisinin  təxminən  15,5%-i  təşkil  edir,  lakin  bu  təşkilat  dünyanın 

iqtisadi və elmi-texniki potensialının əsas hissəsini özündə cəmləşdirir. 

Burada  baş  verən  bütün  proseslər  son  nəticədə  dünya  təsərrütatına, 

dünya  maliyyəsinə,  dünya  bazarına,  dünya  ticarətinin  strukturu  və 

həcminə  güclü  təsir  göstərir.  Bu  ölkələrin  hamısı  Yaponiya  müstəsna 

olmaqla, Avropa mənşəli dövlətlərdir. 

İnkişaf  etmiş  ölkələr  son  iqtisadi  göstəricilərinə  görə  dünyanın 

digər  ölkələrindən  xeyli  üstündürlər.  Məsələn,  İƏİT-i qrupuna daxil 

edilən ölklərdə yaşayanların adambaşına düşən UDM  həcmi dünya üzrə 

adambaşına düşən ÜDM-in orta qiymətindən beş dəfə çoxdur. 1990-cı 

illərdə inkişaf etmiş ölkələrin dünya iqtisadiyyatındakı mövqeyi daha da 

yaxşılaşdı. Bu iki amilin - birincisi, məhsuldar qüvvələrin struktıırunda 

bas  vermis  mütərəqqi  dəyişikliklərin  təsiri  altında,  ikincisi  –  Şərqi 

Avropa  ölkələrinin  dünya  təsərrüfat  sistemindəki  xüsusi  çəkisinin 

azalması nəticəsində baş verdi. 

İnkişaf  etmiş  ölkələr  ümumdünya  məhsulunun  üçdə  ikisini 

istehsal  edirlər  və  elə  bu  səbəbdən  də  onlar  dünya  resurslarının çox 

hissəsini istehlak edirlər. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf etmiş ölkələrdə 

daha çox asılılığı və qarşılıqlı asılılığı da bununla əlaqədardır.Son 25-30 

il  ərzində  bu  asılılıq  daha  da  artmışdır.  İqtisadiy-  yatın  irəliyə  doğru 

inkişafı  buna  səbəb  olmuşdur.  Dərc  olunmuş  göstəricilərin  təhlili 

göstərir  ki,  hər  bir  yeni  dövrdə,  inkişaf  etmiş  ölkələr  yeni  nailiyyətlər 

əldə  edə  bilirlər.  İƏİT-na  daxil  olan  ölkələrdə  istehsalın  həcmi  1950-

1970-


ci  illərdə  1,5  dəfə  artdığı  halda,  1971  -1995-ci  illər  ərzində  bu 

a

rtım 1,9 dəfə təşkil etmişdir. Son 25-30 il ərzində istehsal daim irəliyə 



 

 

doğru  inkişaf  etmiş  və  nəticədə  ÜDM-un  artımı  hər  bir  dövrdə  qeydə 

alınmışdır.  İnkişaf  etmiş  ölkələrin  daxilində  də  dəyişikliklər  baş  verir. 

Demək  olar  ki,    bütün  ölkələr  ABŞ-dan geri  qalma  dərəcələrini  aşağı 

salmaqdadırlar.  Almaniya  və  Yaponiya  kimi  dövlətlər  isə  bir  sıra 

göstəricilər üzrə ona tam yaxınlaşa və hətta ötə bilmişlər. 

Baxılan  dövrdə  kiçik  ölkələrin  daha  sürətlə  inkişafı  qeydə 

alınmışdır. 

 

 

Cədvəl 10 



Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin ÜDM-nun dinamikası 

   

 

 

 

 

 ( % ) 

Ölkələr və ölkə qrupları 

1971-1980 

1981-


1990 

1

990-



1995 

İƏİT 


3,3 

2,9 


1

.



ABŞ 

2,8 


2,7 

2

,4 



Yaponiya 

4,5 


4,2 

1

,4 



AB ölkələri 

3,0 


2,3 

1

,5 



Sənaye cəhətdən inkisaf etmiş ölkələr dünya miqyasında ticarətdə 

d

ə  mühüm  yer  tuturlar.  Dünya  ixracında  bu  ölkələrin  xüsusi  çəkisi 



həmişə yüksək olmuşdur. Bu xüsusi çəki 1970-ci ildə 71%, 1981-ci ildə 

61%, 1990-

cı  ildə  75,7%,  1995-ci  ildə  69%  olmuşdur.  Lakin  bunlar 

bütün  ölkələrin    üzrə  ümumi  göstəricilərdir.  Ayrı-ayrı  ölkələrin 

göstəriciləri ədvəl 11-də verilmişdir. 

 

Cədvəl 11 


 

 

 

          



Sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrin  dünya 

ixracındakı  

                               

xüsusi çəkisi (%-lə) 

 

 



1938 

197


1980 


1

990 


1

995 


Cəmi IEO 

71,4 



62,8 

7

5,7 



6

9,0 


ABŞ 

10,0 


6,6 

11,6 


1

3,3 


1

2,6 


Yaponiya 

4,1 


6,0 

6,6 


7

,7 


8

,0 


Almaniva 

9,0 


10,0 

9,3 


1

0,6 


9

,4 


Fransa 

4,0 


5,8 

6,1 


6

,6 


6

,3 


İtaliya 

2,0 


4,4 

4,3 


4

,9 


5

,4 


B.Britaniya 

14,0 


6,5 

5,5 


5

,6 


5

,0 


Kanada 

3,0 


4,9 

3,2 


3

,6 


3

,4 


Tədqiqat  göstərdi  ki,  İEÖ-in  dünya  ixracında  apancı  rolu  təkcə 

onların burada əldə etdikləri yüksək xüsusi çəki ilə ifadə olunmur. Bu 

ölkələrin  rolu  bir  də  ondadır  ki,  onlar  əsasən  yüksək  texnologiyalı 

məhsullar ixrac edirlər. Bu cür məhsullar da digər ölkələrdə ya heç, ya 

da  kifayət  qədər  istehsal  olunmur.  Məhz  bu  cəhət  İEÖ-in  xeyrinə 

olur:yüksək  texnoloji  məhsula  tələbatı  olan  ölkə  bu  ölkələrdən  asılı 

vəziyyətə  düşür  və  İEÖ-lərə  monopol  mənfəət  əldə  etmək  imkanı 

qazandırır.  Lakin bu imkanı onlara heç kim və  heç bir dövlət könüllü 

vermir.  Bu  imkanı  həmişə  İEÖ-in özləri  öz  ölkələrində  elmə, 


 

 

texnikaya, texnologiyaya 

və  onların  yaradıcılan  olan  İNSANA  fıkir 

verdiklərinə, onların qayğısına qaldıqlanna görə əldə etmişlər və indi də 

etməkdədirlər. 

İEÖ dünya ixracında aparıcı rol tutmaqla yanaşı, dünya idxalındä 

"da mühüm y

er  tutur.  İEÖ  qrupuna  daxil  olmayan  ölkələrdə  elmi-

texniki  tərəqqi  sürətləndikcə,  onlarda  istehsal  edilen  keyfıyyətli 

məhsulun həcmi də getdikcə artır. Bu da İEÖ-in dünya bazarından daha 

çox müxtəlif məhsullar almağa zövq edir. Nəticədə İEÖ-in istehsalında 

idxal məhsullarının xüsusi çəkisi artır. 

1970-1990-

cı  illərdə  bu  xüsusi  çəki  9%-dən  20%-ə  qədər 

yüksəlmişdi. Elə məhsul növləri vardır ki, onların əsas istehlakçıları da 

İEÖ-in özləridir. 1995-ci ildə İEÖ-lərin dünya idxalındakı xüsusi çəkisi 

kənd  təsərrüfatı  xammalı  üzrə  68,2%,  yanacaq  üzrə  61,6%,  toxunma 

malları üzrə 63,8, kimyəvi maddələr üzrə 63,5% təşkil etmişdir. Cədvəl 

12-


dən  görünür  ki,  digər  məhsullar  üzrə  də  lEÖ-lərin  xüsusi  çəkisı 

yüksəkdir. 

 

 

Cədvəl 12 

lEÖ-

in dünya idxalındakı xüsusi çəkisi 

 

Əmtəə qrupları 



1980 

198


199


995 


Ərzaq 

61,4 


63.0 

71,0 


8,2 

Kənd 


təsərrüfatı 

xammalı 


68,3 

67,5 


66,7 

1,6 


Yanacaq 

75,3 


68,2 

61,3 


1,4 

Metal 


və filizlər 

79,1 


73.1 

71,0 


3,7 

Toxunma 


malları 

69,7 


70,8 

71,0 


3,8 

Kimyevi 


maddələr 

63,8 


65,1 

67,6 


 

 

3,5 


Maşınlar    və    

nəqliyyat vasitələri 

59,5 

65,6 


67,6 

5,0 


Metalla

г 

56,3 



56,9 

68,1 


1,0 

Digər əmtəələr 

72,2 

73,9 


72,9 

7,5 


İEÖ-lərin  hamısı  bazar  iqtisadiyyatlı  ölkələrdir  və  bu  ölkələrin 

Dünyanın  Ümumi  Daxili  Məhsulundakı  xüsusi  çəkisi  1995-ci  ildə 

85,3% 

təşkil etmişdir. 



 

 

 



 

1

.3.İEÖ-



IN  

təsərrüfat mexanizmi 

 

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin başlıca xüsusiyyəti ondan 



ibarətdir ki, onlar kamil kapitalizim cəmiyyəti formalaşdırmağa nail ola 

bilmişlər  və  kamil  bazar  iqtisadiyyatlı  cəmiyyət  yaratmışlar.Lakin bu 

nəticə uzun bir dövr ərzində əldə edilmişdir. XVII əsrin axırları və XX 

əsrin  əvvəllərindəki  sənaye  inqilabları  bu  ölkələrdə  iqtisadi  inkişafda 

radikal dönüşlərin baş verməsinə səbəb oldu və iqtisadiyyatın 5-6 dəfə 

yüksəlməsinə  gətirib  çıxardı.  Baxılan  dövrdə  bu  ölkələrdə  əhalinin 

yüksək sürətlə artmasına baxmayaraq adambaşına düşən Ümumi Daxili 

Məhsulun  orta  hesabla  7-12  dəfə  artması  əhalinin  gün-gündən  artan 

tələbatlarının tam ödənilməsini təmin edirdi. Təhlil göstərir ki, bütün bu 

nailiyyətlərin  əldə  edilməsində  İEÖ-də  formalaşmış    təsərrüfat 

mexanizmləri  mühüm rol oynamışdır. 

Təsərrüfat mexanizmi iqtisadiyyatı insanların təlabatlarına uyğun 

şəkildə təşkil etmək üçün çox mühüm şərt və amil rollarını oynayır. Bu 

nəticəni  indi  bütün  ölkələr  bu  və  ya  digər  səviyyədə  çıxara  bilirlər  və 

dərk  edirlər  ki,  elmi,  texnikanı,  texnologiyanı,  istehsalın    təşkilini  

təkmilləşdirməklə  yanaşı   idarəetməni   də yaxşılaşdırmaq və səmərəli 

fəaliyyət  göstərən  təsərrüfat  mexanizmi  yaratmaq  lazımdır.  Ən  sadə 


 

 

dildə  təsərrüfat  mexanizmi  dedikdə,  bu  və  ya  digər  ölkənin 

təsərrüfatçılıq  həyatının  tənzimləndirilməsində  istifadə  edilən  üsul  və 

formaların  məcmuu  başa  düşülür.  Bu  üsul  və  formaların  ölkədə 

formalaşmasına müxtəlif amillər təsir göstərir. Obyektiv amillər əsasən 

sosial-


iqtisadi  quruluşdan  və  ETT-nin  sürətlənməsindən  doğan 

amillərdir.  Lakin  subyektiv  amillər  də  olur.  Onlar      bilavasitə   

hökumətin      başında      duranlardan,      onların  dünyagörüşlərindən,    

psixologiyalarından,        demokratiyaya        və  qanunun  aliliyinə  

m

ünasibətlərindən asılı olur. Qeyd edək ki, obyektiv amillərə üstünlük 



verən dövlət başçıları iqtisadiyyatda həmişə böyük nailiyyətlər qazana 

bilmişlər. Belə ölkələlər ilk növbədə inkişaf etmiş ölkələr daxildir. 

İnkişaf  etmiş  ölkələr  qrupunda  bu  gün  mövcud  olan  təsərrüfat 

mexanizmi  kifayət  qədər  təkmilləşmiş  və  səmərəlidir  və  quruluşca 

mürəkkəbdir. Lakin tarixi baxımdan bu həmişə belə olmamışdır. Qərbi 

Avropada və ilk növbədə, Niderlandda və  Böyük Britaniyada sonralar 

isə ABŞ-da iri maşınlı istehsal bəraqərar olduqca, ictimai əmək bölgüsü 

və  qarşılıqlı  (fırmalararası,  regionlararası  va  dövlətlərarası)  əlaqədar 

inkişaf etdikcə bazar münasibətləri sürətla formalaşırdı. Bu şəraitdə əsas 

tənzimləyici  rolunu  bazar  qiyməti  və  onun  əmələgəlmə  mexanizmi 

oynayırdı. 

Ha

zırda  İEÖ-də  fəaliyyt  göstərən  təsərrüfat  mexanizmi  öz 



başlanğıcını Qərbi Avropada kapitalizm cəmiyyətinin meydana gəlməyə 

başladığı  dövrlərdən  götürür.  О  dövrdə  formalaşan  təsərrüfat 

mexanizminın  əsasını  obyektiv  amillər  təşkil  cdirdi.  О  daxili 

səbəblərdən törəyirdi, bir növ özü-özünə dəyişən sosial-iqtisadi mühitə 

görə  meydana  gəlirdi.  Bu,  əslində  İEÖ-də  hazırda  fəaliyyət  göstərən 

təsərrüfat  mexanizminin  birinci  səvivyəsi  idi  ki,  bu  da  iqtisadi 

ədəbiyyatlarda 

təsərrüfatçılıq 

fəaliyyətinin 

spontan 


bazar 

tənzimləşdirilməsi adlanır. 

XIX  əsrin  axırlarında  kapitalist  ölkələrində  və  xüsusən  ABŞ  və 

Kanadada  istehsalın  təmərküzləşməsi  sürətlə  baş  verirdi,  yeni  iri 

birliklər  yaranırdı.  Təsərrüfat  mexanizminin  ikinci  səviyyəsi  meydana 

gəlməyə  başlayırdı.İri  müəssisələrin    istehsal-təsərriifat  fəaliyyətində, 

genişlənməsində,  yenidənqurul-  masında  bir  neçə  kapitalist  sahibkar 

iştirak edə bilirdi. Bu yolla o dövrdə korporasiya

2  

formasında aksioner 



 

 

cəmiyyətləri gcniş fəaliyyət göstərirdi və bunun birbaşa  nəticəsi kimi, 

коrporativ  (qrup)  maraqlar  cəmiyyətdə  möhkəm  mövqeyə  malik  idi. 

Onlar  istehsalın  əsas  sahələrini  özlərində  saxlayırdılar,  yaxşı  mənfəət 

əldə  edirdilər  və  qiymətlərə  nəzarəti  ələ  keçirə  bilırdilər.  Kiçik 

müəssisələrin bu cür hərəkət etmək imkanları ya heç yox idi, ya da çox 

məhdud  idi.  Buna  görə  də  kiçik  müəssisələr  üçün  qiymət  xarici 

tənzimləmə rolu oynayırdı. 

Təsərrüfat mexanizminin qısaca şərh etdiyimiz birinci və  ikinci 

səviyyələri inkişaf etmiş ölkələrdə  1929-cu ilə qədər fəaliyyət göstərdi. 

Onların  müsbət  cəhətləri  bazar  münasibətlərini  formalaşdırmaları  və 

sonralar  mükəmməlləşdirmələri  idi.  Lakin    təsərrüfat  mexanizmində 

mərkəzləşdirilmiş  tənzimləmələr  vaxtaşırı  olmadığına  görə  istehsalda 

hərc-mərcliklər baş verirdi. Nəhayət, tarixdə  mütəxəssislərə yaxşı tanış 

olan 1929-1933-

cü illərin ən dərın "böyük" böhranı baş verdi. Böhran 

istehsalı təşkil edənlərə, hökuməti idarə edənlərə, sahibkarlara bir daha 

sübut  etdi  ki,  "iki  səviyyəli"  təsərrüfat  mexanizmi  kapitalist 

iqtisadiyyatının  dayanıqlığını  və  səmərəli  inkişafını  təmin  etmək 

iqtidarında    deyil  və  iqtisadiyyatın  dövlət  tənzimlənməsi  tələb 

olunur. 

Buna  görə  də,  xüsusilə  İkinci  dünya  müharıbəsındən  sonra 

inkişaf etmiş ölkələrin təsərrüfat mexanizmində "üçüncü təbəqə" (pillə) 

dövlət  tənzimlənməsi  təbəqəsi  formalaşdırıldı.  Beləliklə  də,  bütün 

sənaye cəhətdən inkişaf etmiş öklələrin təsərrüfat mexanizmi "üç pilləli" 

(üç  təbəqəli)  formalaşmışdır.  Onun  tərkib  hissələrini  sponton-bazar 

tənzimlənməsi,  korporativ  tənzimlənmə  və  dövlət  tənzimlənməsini 

təşkil edir.  

Bazar  iqtisadiyyatlı  inkişaf  etmiş  ölkələrin  müasir  təsərrüfat 

mexanizmində  əsas  məsələ  göstərdiyimiz  üç  təbəqəli  sistemdə  hər  bir 

təbəqənin  yerinin  düzgün  təyin  edilməsidir.  İKÖ-in  təsərrüfat 

mexanizmləri  də  əslində  elə  bununla  fərqlənir.  İnkişaf  etmiş  ölkələrin 

əksərində  təsərrüfat  mexanizıninin  birinci  və  ikinci  təbəqələri  lazımi 

səviyyədə inkişaf etmişdir və bir-birindən köklü  surətdə fərqlənmirlər. 

Nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  fərq  isə  üçüncü  təbəqəyə  aiddir.  Dövlət 

tənzimlənməsi,  dövlətin  iqtisadi  və  sosial  siyasəti  İEÖ-də 

müxtəlifdir. 

Avstriya,  Danimarka,  İrlandıya  kimi  kiçik  inkişaf  etmış 

ölkələrdən 

başqa 


İEÖ-ın 

əksəriyyətində 

iqtisadiyyatın 


 

 

hərəkətvericilərini  iri  konsernlər  təşkil  edirlər  ki,  bunlar  da  son 

onilliklərdə  dünya  əhəmiyyəti  olan  güclü  TMK  kimi  fəaliyyət 

göstərirlər. 

İnkişaf etmiş ölkələrdə fəaliyyət göstərən təsərrüfat mexanızminin 

bir neçə müsbət xüsusiyyəti vardır.Bunlardan ən başlıcası, ölkədə kiçik, 

orta və iri (nəhəng) bizneslərin inkişafi üçün demək olar ki, eyni şəraitin 

yaradılmasıdır. Məsələn, İEÖ-nin təsərrüfat mexanizmi imkan verir ki, 

orta təbəqə daim meydana  gəlsin, inkişaf etsin,  təkmilləşsin. Məhz bu 

cəhət kapitalist ölkələri olmalarına baxmayaraq İEÖ-də sosial gərginliyi 

azaldır,  yeni  iş  yerlərinin  yaradılmasına  səbəb  olur.  Burada  dövlət 

həlledici rol oynayır. 

Dövlət  tənzimləməsinin  elmi  əsaslar  üzərində  qurulmasının 

nəticəsidir ki, İEÖ-də xırda biznesdə həmişə "renessans"

1

 

baş verir. 



 

1.4. İEÖ-də dövlət tənzimləməsi və yenidən tənzimləmə 

İEÖ-nin təsərrüfat mexanizmində dövlət tənzimlənməsi dünyanın 

digər  dövlətlərində  olduğundan  güclüdür.  Təsərrüfatçılıq  fəaliyyətində 

dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyini həyat özü təsdiq etmişdir. Ənənəvi 

kapitalizm  cəmıyyətinin  doğurduğu  krizislərin  (böhranların)  sayının 

azalması  və  sosial-iqtisadi  təsirlərin  nisbətən  zəifləməsi  sahəsində 

dövlət tənzimlənməsinin rolu gektdikcə artır. 

İqtisadiyyatın  dövlət  tənzimlənməsinin  məqsədi,  vasitələri, 

istiqamətləri,  əhatə  dairəsi,  forma  və  üsulları  müxtəlif  dövlətlərdə 

müxtəlif olsa da bir çox ümumi cəhətləri də vardır. Məqsəd bütün İEÖ-

də  oxşardır:  1)  cəmiyyətdə  sabit  sosial-iqtisadi  durum  yaratmaq  və  2) 

kapitalın özünüinkişafını (özüartımını) təmin edə bilən amil və şərtləri 

inkişaf  etdirmək,  vasitə  kimi  dövlət  hüquq  alətlərindən,  dövlət 

maliyyəsindən, pul-kredit sistemindən, vergi alətlərindən, öz əlində olan 

mülkiyyətdən istifadə etmək. 

Dövlət      tənzimlənməsinin      səviyyəsi      müxtəlif    ölkələrdə 

müxtəlifdir. Dövlətin funksiyaları daha geniş və intensiv şəkildə Qərbi  

Avropa    ölkələrində,      nisbətən    zəif  şəkildə      ABŞ      və  Yaponiyada 

həyata keçirilir. Lakin bir cəhəti nəzərə almaq lazımdır ki, bütün İEÖ-

doə dövlət tənzimlənməsi sosial məsələlərin həllinə kömək məqsədi ilə 

həyata  keçirilir.  Ölkələr  arasında  olan  fərq  burada  da  özünü  göstərir. 


 

 

Daha 


çox  sosial  yönümlü  dövlət  tənzimlənməsi  Qərbi  Avropa 

ölkələrində müşahidə edilir. Bu ölkələr ənənəvi olaraq sosial  yönümlü 

dövlət  yaratmaqda  böyük  təcrübəyə  malikdirlər.  Bu  cəhətdən  ABŞ  və 

Yaponiya  nisbətən  geri  qalır.  İnkişaf    etmiş  ölkələrin  bir  başlıca 

xüsusiyyətləri də hər hansı prosesin   gedişinə  yaradıcı   münasibət   

bəsləməkdir.      Dövlət  tənzimləməsi  İEÖ-in  təsərrüfat  mexanizminin 

tarixi  baxımdan  sonuncu  qatı  (səviyyəsi)  olsa  da  çox  çevik  xarakterə 

malikdir və daim təkmilləşdirilir. Bu cəhətdən 1970-ci illərin sonlannda 

İEÖ-də yenidən tənzimləmə üsulunun tətbiqinə başlanması əlamətdar-

dır.  Bu  yolla  dövlətlər  maliyyə  krizislərinin  qabağını  almağa  cəhd 

göstərirlər. 

Məsələn,  ABŞ-ın      yenidən        tənzimlənməsi        aşağıdakı 

tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu: 

-

dövlət mülkiyyətinin bir hissəsinin sahibkarlara satılması;  



-

büdcə xərclənməsində "ciddi qənaət" rejiminin tətbiq 

edilməsi; 

-

vergi dərəcələrinin aşağı salınması; 



1980-

ci əvvəllərində həyata keçirilən bu tədbirlər güclü nəticələr 

əldə etməyə imkan verdi. Bu dövrdə ABŞ hökümətinin dövlət büdcəsinə 

əlavə olaraq,40 milyard dolllar vəsait daxil oldu. Yenidən tənzimlənmə 

tədbirləri nəticəsində ABŞ hökuməti 1997-ci ildə büdcə kəsirini ÜDM-ө 

nisbətən 0,3% çatdırmağa nail oldu. Müqayisə  üçün göstərək ki, 1990-

cı ildə bu kəsir 3% teşkil edirdi. 

 

 



1.5

.İEÖ-in iqtisadi inkişafında ölkə başçısının rolu 

Dövlət  tənzimlənməsində  və  onun  təkmilləşməsində  İEÖ-in 

rəhbərləri  mühüm  rol  oynayır.  Belə  bir  ənənə  meydana  gəlmişdir: 

hakimiyyətə  gələn  yeni  partiya  (qüvvələr)  ölkənin  sosial-iqtisadi 

inkişafını  daha  da  sürətləndirə  bilən  proqramla  çıxış  etməlidir.  İrəli 

sürülən  proqram  elmi  cəhətdən  əsaslandırılmalı  və  hakimiyyətə  gələn 

partiya  onun  üçün  cavabdehlik  daşımalıdır.  Dövlət  özünün  sosial 

yönümlü prinsip

cə  yeni  təklifləri  və  səyləri  іlə  fərqlənməlidir.  Еlə 

yuxarıda  qısaca  təsvir  etdiyimiz  "yenidən  tənzimləmə"  üsullarının  bir 



 

 

çoxu  ABŞ  prezidenti  R.Reyqanın  dövründə  daha  intensiv  tətbiq 

olunmağa  başlanmışdı.  Məsələ  burasındadır  ki,  1920-1933-cü  illərin 

məlum iqtisadi krizisindən sonra bir neçə onilliklərə (1970-ci ilin ikinci 

yansına) qədər dövlət tənzimləmələrində iqtisadiyyata birbaşa müdaxilə 

elementləri geniş istifadə edilirdi. Bu zaman hətta idarəçilik üsullarının 

tətbiqi üçün də şərait yaradılırdı.

1

 



La

km  R.Reyqanın  komandası  hakimiyyətə  gələndən  sonra  bu 

vaxta  qədər  ABŞ  hökumətinin  istifadə  etdiyi  tənzimlənmə  üsullarına 

tənqidi  münasibət  bəslənildi  və  göstərildi  ki,  ingilis  iqtisadçısı 

D.Keynsin  dövlət  tənzinılənməsi  haqqında  nəzəri  müddəalarının  əsas 

g

ötürülməsi artıq istənilən səmərəni vermir, ona görə ki, bu prinsiplərin 



rəhbər tutulması dövlət aparatının   genişlənməsinə, bürokratik üsulların 

inkişafına,  vergilərin  artmasına,  əmtəələrin  rəqabətə  dözümlüyünün 

zəifləməsinə  səbəb  olmuşdu.  Bunları  nəzərə  alan  R.Reyqan  hökuməti 

"Amerika  üçün  yeni  başlanğıc.  İqtisadi  dirçəliş  proqramı"  adında 

iqtisadi  proqram  hazırladı  və  bu  proqram  əsasını  amerika  iqtisadçısı 

M.Fridman tərəfindən irəli sürülmüş monetarist nəzəriyyə təşkil edirdi. 

Həyata  keçirilən  bu  proqram sonralar  reyqanomika  adı  ilə  dünyada 

məşhurlaşdı.ABŞ  isə  bu  proqramdan  olduqca  çox  faydalana 

bildi.R.Reyqandan  sonrakı  prezidentlər  dövlət  tənzimlənməsinin  daha 

da çevik və səmərəli etməyə nail oldular. 

İnkişaf  etmiş  ölkələrin  dövlət  tənzimləmnəsində  insan, onun 

yaşayışı, onun taleyi həmişə ön planda durur. Məsələn, ABŞ-da dövlət 

tənzimlənmoəinin  təkmilləşdirilməsi  iki  istiqamətdə  böyük  nəticələrin 

əldə edilməsinə imkan verib: birincisi, ÜDM-un müntəzəm artımı (son 

illərdə  bu  artım  orta  hesabla  2,5-3,0% olub), ikincisi, külli miqdarda 

yeni iş yerləri yaradılıb (1990-cı ilin əvvəllərində 11 milyon). Bu sahədə 

B.Klinton hökuməti də mühüm rol oynamışdı. İlk növbədə ona görə ki, 

bu  hökumətin  əsas  məqsədı  həmişə  aztəminatlı  insanların  gəlirlərinin 

artınlması, 

tibbi 


xidmətin 

yaxşılaşdınlması, 

məktəblərin 

kompüterləşdirilməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi olmuşdur. 

Beləliklə  də,  İEÖ-də  dövlət  tənzimlənməsi  sözün  əsl  mənasında 

iqtisadiyyatın  mökhəmlənməsi  və  sosial  problemlərin  həlli  amilinə 

çevrilmişdir  və  bu  prosesin  daha  da  təkmilləşdirilməsi  davam 

etməkdədir. Yeni yollar axtarılır. Azad sahibkarlıq iııkişaf etdirilir. Xalq 



 

 

müəssisələri  yaratmaqla  kiçik  və  orta  sahibkarlıq  durmadan  tərəqqi 

etdirilir. 

 

1.6.İEÖ xarici iqtisadi fəaliyyətinin əsas xüsusiyyətləri 

 

İEÖ-in  hamısında  intensiv  xarici iqtisadi fəaliyyet  müşahidə 



olunur.  Digər  ölkələrə  nisbətən  İEÖ  xarici  iqtisadi  fəaliyyətə  daha 

yaradıcı  münasibət  bəsləyirlər  və  optimal  variantalr  axtarıb  tapırlar. 

Məsələyə  bu  prizmadan  yanaşmağın  obyektiv  əsası  ondadır  ki,  xarici 

iqtisadi əlaqələr ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına güclü təsir göstərmək 

xassəsinə malikdir. İEÖ bir qayda olaraq xarici iqtisadi əlaqələri inkişaf 

etdirməklə  istehsal  xərclərini  azaltmağa,  ümumi  səmərəliliyi  isə 

yüksəltməyə 

çalışırlar.Bu 

baxımdan 

IEÖ xarici iqtisadi 

fəaliyyətlərindəki  başlıca  xüsusiy-  yətlərindən  biri  prınsipcə  yeni 

əməkdaşlıq  formaları  tapmaq,  yeni  istiqamətlər  təyin  etmek  yolu  ilə 

istənilən  ölkələrlə  optimal  (ilk  növbədə  özlərinin  xcyrinə)  əläqələr 

yaratmaqdır."Yeni  xarici  iqtisadi  əməkdaşlıq  normaları"  dedikdə,  ilk 

növbədə aşağıdakıları  nəzərə almaq lazımdır. 

İlk  növbədə  onlar,  öz  ölkələrində  prinsipcə  yeni  məhsulların, 

xidmət  növlərinin  istehsalını  təşkil  etmək  və  onlan  istehlakçı  ölkələrə 

sərfəli  şərtlərlə  reallaşdırmağa  can  atırlar.  Təhlil  göstərir  ki,  xarici 

iqtisadi əlaqələri genişləndirmək sahəsində bu üsullardan İEÖ-in demək 

olar  ki,  hamısı  istifadə  edir.  Xarici  iqtisadi  əlaqələrin 

genişləndirilməsinin  bu  imkanı  digər  (inkişafda  olan,  keçid 

iqtisadiyyatlı)  ölkələr  qrupunda  ya  heç  olmıır,  ya  da  çox  məhdud 

şəklində  olur.  İEÖ-də  isə  bu  imkanı  meydana  gətirən  qüvvə  onların 

iqtisadi,  texniki,  texnoloji,  elmi,  hərbi  gücləridir.  İEÖ-in iqtisadi gücü 

diger ölkələrə nisbətən həmişə çox yüksək olduğuna görə onlar elmin, 

texnikanın,  texnologiyanın  ardıcıl  inkişaf  etdirilmləsinə  milyardlarla 

vəsait ayıra bilirlər. 

Məsələ burasındadır ki, hər hansı bir dövlətin və о cümlədən də 

İEÖ-in  müasir  dünya  təsərrüfat  sistemindəki  mövqenin    möhkəmliyi, 

dayanıqlığı  onun  elmi-tədqiqat  və  layihə-təcrübə  işləri  (ETLTİ) 

sahəsində  əldə  etdiyi  nailiyyətlərə  və  onların"  istehsala  tətbiqinin 

intensivliyinə görə həll edilir. ETLTİ-i isə çoxlu ' vəsait tələb edir. Bu 

vəsaitin  öhdəsindən  İEÖ  bacarıqla  gəlirlər.  Derc  olunmuş  materiallar 


 

 

göstərir  ki,  Qərb  ölkələrinin  hamısında  ETLTİ-nə  çəkilən  xərclərin 

məbləği ÜDM-un 2%-dən də çox təşkil edir. Məsələn, İtaliya üçün bu 

2%  təşkil  edir  (1998-ci  il).  ABŞ,  Almaniya,  Fransa,  Böyük  Britaniya, 

İsvcçrə, Yaponiya kimi  qüdrətli, inkişaf etmiş ölkələrdə isə ETLTİ-nə 

çəkilən  xərclər  UDM-ın  3%-nə  qədər  çatır.  Bundan  başqa,  İEÖ-də 

qüdrətli  kompaniyalar,  konsernlər  (TMK)  fəaliyyət  göstərir  və  onların 

qazandıqlan  çoxlu  miqdarda  vəsait  imkan  verir  ki,  bu  məqsədlə  daha 

çox  vəsait  xərclənsin.  Məsələn,  elektrotexnika,  kimya,  avtomobil, 

clcktron  sənayclərində  bu  cür  kompaniyalann  ETLTİ-nə  çəkdikləri 

xərcin ümumi xərclərdoki xüsusi çəkisi 15-20% təşkil edir. Bu cür iri 

masştablı  xərclər  kompaniyalara  imkan  verir  ki,  qısa  bir  müddətdə 

uyuşqanlı istehsallar yaradılsm, yeni texnika istehsala kompleks şəkildə 

tətbiq edilsin. Bu yolla kompaniyalar istehsal texnologiyalarında sözün 

tam  mənasında  inqilabi  dəyişikliklər  etməyə  nail  olurlar  və  onların 

vasitəsilə dünyada ən keyfıyyətli, müxtəlif çeşidli, qənaətcil, az əmək, 

fond  və  material  tutumlu  məhsullar  istehsal  etmək  imkanı  qazanırlar. 

Çox  vaxt  onlar  dünya  bazarında  analoqu  olmayan  məhsullar  istehsal 

edib  bazara  çıxarırlar.  Xarici  iqtisadi  əlaqələrin  bu  yolla 

genişləndirilməsi  innovasiya  yoludur.  Bu  yol  rezonans  səmərə  verir. 

Xarici iqtisadi 

əlaqələrin  innovasiya  yolu  іlə  genişləndirilməsi  İEÖ-in 

demək  olar  ki,  hamısında  baş  verir.  Laikn  bu  cəhətdən  daha  çox 

fərqlənən ölkələr - ABŞ, Yaponiya və Almaniyadır. 

İEÖ-in  xarici  iqtisadi  fəaliyyətinin  bir  mühüm  xüsusiyyəti  də 

ixrac  və  idxal  edilən  əmtəə  və  xidmətlərin  strukturunun  mütəmadi 

oıaraq təkmilləşdirilməsidir. 

Burada əsas məqsəd digər ölkələrin istehsal etmək imkanı ya heç 

olmayan,  ya  da  məhdud  imkana  malik  olan  məhsulların  istehsalını 

genişləndirmək  və  onları  digər  ölkələrə  reallaşdırmaqdır.Bu  ideyanı 

həyata 

keçirmək 



üçün 

İEÖ-də 


geniş

 

 

istifadə  edilən  bir  yol  da  vardır.  Bu  da  müəyyən  ərzaq  və  ya 



sənaye məhsulları növlərinin kütləvi şəkildə istehsal etmək və istənilən 

ölkələrə 

satmaq 

yolu 


ilə 

ölkənin 


ixrac 

potensialını 

möhkəmləndirməkdən  ibarətdir.  Bu  yolla  xarici  iqtisadi  fəaliyyətin 

genişləndirilməsinə  çoxlu  misallar  gətirmək  olar.  Yaponiya  bu  yoldan 

geniş  istifadə  edir.  Radio-elektronika  məhsullan  (rəngli  televizorlar, 

radio qəbuledicilər adi və videomaqnitofonlar və s.) uzun müddətdir ki, 

Yap

oniyada dünya tələbatlarını ödəmək üçün istehsal edilir, 1980-ci ilə 



qədər  dünyada  istifadə  edilən  videomaqnitofonların  75-80%-i 

Yaponiyanın  istehsalı idi və bu meyl indi də о soviyyədə  olmasa da, 

yüksək  səviyyədə  qalmaqdadir.  Digər  mütərəqqi,  elm  tutumlu 

məhsulların istehsahnda da bu cür meyllər müşahidə olunur. 

Amerika kompüter texnikası, proqram təminati məhsulunu bütün 

diinya  ölkələrinə  realizə  edə  bilir.  Almaniya  və  Yaponiya  avtomobil 

sənayesi  məhsulları  üzrə  bu  mövqedə  dayanan  ölkələrdəndir.  Yeyinti 

məhsullarıl  sənayesində  də  çoxlu  misallar  göstərmək  olar.  Lakin 

hamımızın yaxşı tanıdığı broyler (çolpa) məhsullarını  misal gətirməklə 

kifayətlənmək olar. ABŞ bu sahədə fərqlənir və bütün diinya ölkələrinə 

toyuq  budu  ixrac  edir.  Sənaye  və  ya  kənd  təsərrüfatı  məhsulunun 

istehsalını  mənimsəmək  və  onu  bütün  ölkələrə  ixrac  etmək 

kompaniyalardan  və  dövlətdən  böyük  səy  və  bacarıq  tələb  edir.  Belə 

məhsul  dünya  standartlarına  cavab  verməli,  qiymət  yüksək  olmamalı, 

əlavə yüksək keyfıyyət xüsusiyyətlərinə malik olmalıdır. Çoxlu kapital 

tələb etsədə İEÖ bunun öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gələ bilirlər. Əsas 

şərt  isə  burada  korrupsiyadan  uzaqlaşmaq  və  sahibkarı  bürokratik 

əngəllərdən xilas etməkdir. 

Ümumiyyətlə  götürdükdə  İEÖ-in  xarici  iqtisadi  əlaqlərində 

yüksək  səviyyədə  liberallasma  özünü  göstərir.  Xarici  ticarət  rejiminin 

liberallaşdırılması  İEÖ-in  iqtisadi  güclərindən  və  ölkənin 

iqtisadiyyatının  yüksək  rəqabətlilik  xassəsindən  irəli  gəlir. 

Liberallaşdırma  ilk  növbədə  öz  əksini  dövlət  tərəfındən  gömrük 

dərəcələrinin  aşağı  salınmasında  tapır.  1950-ci  illərdə  tEÖ-də  gömrük 

dərəcələri 30-40% təşkil edirdi. 1970-ci illərdə isə bu dərəcələr 7-10%-ə 

qədər  asağı  salınmış  və  1997-ci  ildə  isə  özünün  ən  aşağı  səviyyəsinə 

cəmi  4%-ə  bərabər  olmuşdur.  Eyni  zamanda  İEÖ-lər  arasında mal 


 

 

mübadiləsi  prosesi  də  liberallaşdırılmışdır  ki,  bu  da  onların  xarici 



iqtisadi fəaliyyətlərinin mühüm xüsusiyyətidir. 

 

İEÖ      xarici      iqtisadi      əlaqələrinin      başlıca      fərqləndirici 



xüsusiyyətlərindən  biri  də  prosesdə  dövlət  tənzimlənməsinin 

yaradıcilıqla  həyata  keçirilməsidir.  Problemin  öyrənilməsi  göstərdi  ki, 

İEÖ-in  hamısında  xarici  iqtisadi  fəaliyyətdə  dövlət  böyük  rol  oynayır. 

Əsas  məqsəd  ölkədə  sosial-iqtisadi  inkişafı  təmin  etməkdir.  Dövlət 

bütün  yollardan  istifadə  etməklə  ixracla  məşğul  olan  kompaniyaları 

müdafiə edir və lazım gələrsə onlara maliyyə, texniki, təşkilati, mənəvi 

kömək göstərir. Lazım olan vaxt subsidiyalaşdımıa və ixrac kreditlərinə 

təminat  verilməsi  üsulları  da  işə  salınır.  Qərbin  inkişaf  etmiş  ölkələri 

xarici  kapitalın  ölkəyə  daxil  olmasi  prosesində    də  çox  çevik  hərəkət 

edirlər. Əgər dövlət hesab edir ki, xarici investisiya çox zəruridir onda 

dövlət liberal rejim yaradır. Liberal rejimin mahiyyəti ondadır ki, dövlət 

burada icazə-qadağa üsulundan yox, qeydəalma üsulundan istifadə edir. 

Bu  halda  da  dövlət  passivlik  göstərmir.  Ölkə  üçün  çox  miihüm  olan 

kapitalı cəlb etmək üçün müvafiq infrastrukturlar yaratmaq yolu ilə onu 

stimullaşdırır. 

 

 



1.7. 

İEÖ-İn daxili bazarı 

 

Daxili  bazar  dedikdə  milli  dövlətin  daxilində,  ancaq  onun  



təsərrüfatında baş verən mübadilə sistemi başa düşülür. Əlbəttə, burada 

idxal-


ixrac  bölməsində  baş  verən  proseslər  nəzərə  alınmır.  Ölkələrin 

iqtisadi  inkisafı  bir  çox  cəhətdən  ictimai  əmək  bölgüsünün 

xüsusiyyətindən və dərinləşməsindən asılı olur və bu prosesin gedişində 

də daxili bazar formalaşır. 

Dünya  iqtisadiyyatında  ölkələrin  daxili  bazarları  mühüm  rol 

oynayır.  Əslində  daxili  bazarlar  dünya  təsərrüfat  sisteminin  inkişafını 

təyin  edirlər.  Bu  baxımdan  inkişaf  etmiş  ölkələrin  daxili  bazarları 

mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  İnkişaf  etmiş  ölkələrin  daxili  bazarları 

digər  ölkələrlə  müqayisədə  daha  zəngin,  daha  həcmli  olur.  İqtisadi 

imkanları    yaxşı  olduğuna  görə  əhalinin  yaşayış  səviyyəsini  yüksəldə 

bilən  İEÖ-in  daxili  bazarındakı  təklif  də  çox  yüksək  olur  və  son 


 

 

nəticədə  digər  ölkələrin  iqtisadi  inkişafı  və  ilk    növbədə    onların  



istehsal  etdikləri  məhsulun  reallaşdırılması məsələsi məhz bu təklifdən 

asılı olur. 

ÜDM-

a  nisbətən  kiçik  daxili  bazara  malik  ölkələr  bir  qayda 



olaraq  xarici  ölkələrdən  daha  çox  asılı  olurlar.  Belçika,  İrlandiy 

Niderland,  Avstriya,  İsveçrə,  Danimarka  kimi  kiçik  dövlətlərin 

iqtisadiyyatı  güclü  şəkildə  inkişaf  etmiş  böyük  dövlətlərin  daxili 

bazarlarında  qərarlaşmış  tələblə    şərtləşir.  Dərc  olunmuş  rəqəmlər  də 

bunu sübut edir. 1990-

cı  illərdə  ÜDM-a  nisbətən  ixrac  kvotası  orta 

hesabla Belçikada 70%, ' İrlandiya   67%, Niderlandda 52%, Avstriyada 

40% təşkil etmişdir. Deməli, bu ölkələrin iqtisadiyyatı yüksək dərəcədə 

beynəlmiləlləşmişdir  və  onlar  dünya  bazanrının  müəyyən   

seqmentlərindən   asılıdırlar.   İnkişaf  etmiş   nəhəng ölkələrdə bu cür 

şərait hiss olunmur. Onların həcmli daxili bazarları  olsa da tələbatlatın 

çoxunu öz 



istehsalları ilə təmin etməyə çalışırlar və əsasən buna nail də 

olurlar. Görünür ona görədir ki, ixrac kvotası ABŞ və Yaponiyada cəmi 

10-

15% təşkil edir. Digər iri və orta ölçülü İEÖ-də bu göstərici 20-30% 



həddindədir. 

Problemin  tarixinə  nəzər  saldıqda  aydin  olur  ki,  İEÖ-lərin 

liderləri daxili bazar amilindən bacarıqlı  istifadə edirlər. Onlar çoxdan 

başa  düşmüşlər  ki,  birincisi  həm  ayrı-ayrı  ölkələrin  həm  də  İEÖ-lər 

qrupunun daxili bazarını  inkişaf etdirmək lazımdır və ikincisi yaxin və 

uzaq qonşu ölkələrin iqtisadi inkişafı təmin edilməzsə onların özlərinin 

daxili  bazan  inkişaf  edə  bilməz.  Öz  daxili  bazarın    zənginləşdirmək 

üçün digər, siyasi və iqtisadi cəhətdən özünə daha yaxın olan ölkələrin 

iqtisadiyyatını  məqsədyönlü  inkişaf  etdirmək  siyasəti  tarixdə  ilk  dəfə 

ABŞ  tərəfindən  həyata  keçirilib.  Ikinci  dünya  müharibəsindən  sonra 

ABŞ  özünün  inkişaf  yolunu  təyin  etdi.  Bu  yolun  əsasını  vətəndaş 

tələbatlarının    maksimum  ödənilməsi  təşkil  edirdi.  Bu  dövrdə  ABŞ 

istehlak  tələbatının  rolunu  artırmağa  və  məhz  onu  iqtisadi  inkişafın 

mühəmkinə  çevirməyə  çalışırdı.  Bu  məqsədlə  dövlət  tənzimlənməsi 

gücləndirildi və digər bu qəbildən olan tədbirlər həyata keçirildi. Lakin 

zəngin və həcmli daxili bazar formalaşdırmaq üçün ilk növbədə Qərbi 

Avropa ölkələrinin iqtisadi inkişafına nail olmaq lazım idi. Bu məqsədi 

həyata  keçirmək  üçün  tarixdə  məşhur  olan  «Marşall»  planı  meydana 



 

 

gəldi və məhz bu planın vasitəsi ilə  QA ölkələri iqtisadiyyatının brpası 



qısa müddətdə başa çatdı. 

Eyni  zamanda  bu  plan  ABŞ-ın  daxili  bazannm  daha  da  

möhkəmlənməsinə,  zənginləşməsinə  və  genişlənməsinə  səbəb  oldu. 

«Marşall»  planı  Qərbi  Avropa  ölkələrində  sənayenin  inkişafına  və 

ölkələrarası  ticarətin  genişlənməsinə  və  ən  başhcası    isə  İEÖ-in 

hamısında daxili bazarın formalaşmasına müsbət təsir  etdi.  «Marşall» 

planı  bir  daha  sübut  edir  ki,  güclü  ölkə  (ABŞ)  özündən  zəif  ölkələri 

hərbi yolla deyil, iqtisadi yolla da özünə cəlb edə bilər.  Plan göstərdi  

ki,  güclü ölkənin daxili bazarının  genişlənməsi,  zənginləşməsi  eyni 

zamanda yaxin, uzaq, dost  ölkələrin daxili bazarının da labüd inkişafını 

tələb edir. İEÖ-in demək olar ki, hamısı bu prinsipə əməl edirlər (çox 

təəssüflər  ki,  respublikamızın  da  daxili  olduğu  MDB  adlanan  qrumda 

məsələlər heç də bu prinsip üzrə həll edilmir. Qurumun ən güclü ölkəsi 

olan Rusiya özünün əlaltısı olan Ermənistanın  vasitəsilə   qonşularını 

 

hərb gücü ilə özünə tabe etmək istəyir və nəticədə həm Rusiyada  



və    həm  də  onun  qonşularında  mükəmməl  daxili  bazar  hələ  də  

formalaşmayıb.Qərbi      Avropa      ölkələrindəki      daxili      bazar 

səviyyəsinə çatmaq yolunda isə çoxlu əngəllər hələ də qalmaqdadır). 

Daxili bazarın formalaşmasına və səmərəli fəaliyyət göstərməsinə 

yaradıcı  münasibət  bəslənməsi  son  nəticədə  ölkənin  sosial-iqtisadi 

problemlərinin  inkişafı  üçün  zəruridir.Onu  təcrübədə  reallaşdırmaq 

üçün  bazarın  əmtəə  və  xidmətlərlə  doldurulması  yolları  düzgün  təyin 

olunmalıdır.  Daxili  bazar  vətən  məhsulları  ilə  və  idxal  məhsulları  ilə 

doldurula  bilər.  İEÖ-in  daxili  bazarlarının  başlıca  xüsusiyyətlərindən 

biri  də  onlann  əsasən  vətən  məhsulları  ilə  zənginləşdirilməsidir. 

Məsələn,  İEÖ-in  ən  güclüləri  olan  ABŞ-ın  və  Yaponiyanın  daxili 

bazarlarının əmtəə təchizatının 90%-ə qədəri vətən məhsulları ilə  başa 

çatır.  (yada  salaq  ki,  ABŞ  və  Yaponiyada  ixrac  kvotası  cəmi  10-15% 

təşkil edir). 



 

 

                        

       1.8.

Daxili bazarın göstəriciləri 

Dünya iqtisadiyyatı elmində ölkələrin daxili bazarlannın həcmini, 

in

kişaf səviyyəsini qiymətləndirmək üçün bir necə  göstəricidən istifadə 



edirlər. Bunlardan geniş yayılmışı və nisbətən asan hesablanan ölkənin 

ÜDM-


dur. Burada iki gösitəricidən - birincisi "ÜDM-ın ümumi həcmi" 

göstəricisindən  və  ikincisi  "Adambaşına  düşən  ÜDM"  göstəricisindən 

istifadə  edilir,  Bu  göstəricilər  üzrə  dünya  statistikası  50  aparıcı  daxili 

bazar müəyyənləşdirir ki, bunun də əksəriyyəti inkişaf etmiş ölkələrdə 

formalaşıb. Valyutanın alıcılıq qabiliyyətinə  görə hesablanan ÜDM-da 

vəziyyət dəyişir,  уənі  İEÖ-in mövqeyi nisbətən  zəif görünür, lakin bu 

halda da dünyanın  yüksək həcmli daxili bazannın çoxu İEÖ-in payına 

düşür. 


Daxili  bazarın  həcmini  və  inkişaf  səviyyəsini  qiymətləndirmək 

üçün  istifadə  edilən  "Əhalinin  adambaşına  düşən  gəlir"  göstəricisidir. 

Dünya statistikası bu göstəricinin orta qiymətini hesablayır və ayrı-ayrı 

ölkelərdə əldə edilən göstərici ilə müqayisə edir. Sonda bu göstərici də 

ÜMM-

da öz əksini tapdığı üçün təhlili bu göstərici ilə davam etdirmək 



olar.  Lakin  qeyd  edək  ki,  əhalinin  gəlirləri  baxımından  30  ölkə 

fərqləndirilir.  İEÖ-in  hamısı  bura  daxildir.  Əyanilik  üçün  13  saylı 

cədvəldə  adambaşına  düşən  ÜMM-un  səviyyəsi  ölkələr  qrupu  üzrə 

verilmişdir. 



 

 

   


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

          



Cədvəl 13 

   

    1997 –

ci ildə adambaşına ÜMM 

 

Ölk

ələr və 

ölk

ə qrupları 

Dünyada 

tutduqları yer 

  

Adambaşına 

düşən 

ÜMM(ABŞ   dolları ilə) 

O cüml

ədən  valyutanın 

alıcılıq qabiliyyəti 

A.N

əzərə  alınmadıqda                  

B.N

əzərə alındıqda 

Dünya 

üzr

ə 

orta 

qiym

ət: 

  --- 

5130 

6330 



cüml

ədən  

A.Ölk

ə 

qrup-da 

 

 

 

a)G

əliri az 

olan ölk

ələrdə 

   --- 

350 

1400 

b)Orta 

g

əlirli ölkələrdə 

   --- 

1890 

4550 

v)Yüks

ək 

g

əlrli ölkələrdə 

   --- 

25700 

22740 

B.Ölk

ələrd

ə 

 

 

 

Az

ərbayca

n  

Respublika

sı 

96 

510 

1530 

Erm

ənista



95 

530 

2280 

Gürcüstan 

82 

840 

1980 

Rusiya 

Federasiyası 

51 

2740 

4190 

 

 

ABŞ 



28740 

28710 

Yaponiya  



37850 

23400 

Almaniya 



28260 

21300 

Fransa 

11 

26050 

21860 

B.Britaniy



15 

20710 

20520 

İtaliya 

17 

20120 

20060 

 

 

          



Cədvəlin  məlumatlarından  görünür  ki,  inkişaf  etmiş 

ölkələrdə adambaşına düşən ÜMM-ın dəyəri gəliri az olan ölkələrdəkinə 

nisbətən  6-12  dəfədən  də  çoxdur.  Bu  göstəricisi  üzrə  dünyada  birinci 

yeri  tutur.  İkincisi  yer  Yaponiyaya,  üçüncüsü  –  İsveçə  ,  dördüncüsü-

Norveçə, beşincisi-Danimarkaya, altıncısı- ABŞ-a, 

Yeddincisi- 

Almaniyaya  və  s.məxsusdur.  Ümumiyyətlə 

götürdükdə İEÖ-in hamısı dünyanın 50 aparıcı bazarına daxil olurlar. 

      

“ Xidmət edilən istehlakçıların sayı”  göstəricisi də bu və ya 



digər səviyyədə daxili bazarı xarakterizə edə bilər( əslndə burada söhbət 

ölkə əhalisinin sayından gedir). Lakin daxili bazarın həcmi və zənginliyi 

ilə  əhalinin  sayı  arasında  birbaşa  əlaqə  müşahidə  edilmir.  İEÖ-in 

əksəriyyəti əhalisi  o qədər də çox olmayan ölkələrdir. Digər tərəfdən, 

aydın  məsələdir  ki,  əhalinin  sayı  istehlakçıların  sayını  artırır.  Söhbət 

burada 


adambaşına düşən istehlakdan getməlidir ki, o da İEÖ –də xeyli 

çoxdur.  İstehlakçıların  sayı  isə  bazarın  ölçülərinə  təsir  göstərə  bilər  , 

zənginliyinə  yox,daxili  bazarın  tutumu  və  zə  zənginliyi  isə  ölkənin 

iqtisadi  gücündən  ,  dövlətin  sosial  siyasətindən  asılı  olur  ki,    İEÖ-də 

yüksək səviyyədədir. 

 

 



 

                     



1.9.İEÖ-in daxili bazarlarının xüsusiyyətləri. 

 

İEÖ-in daxili bazarlarının bir sıra səciyyəvı xüsusiyyətləri vardır. 



Onlardan  biri  daxili  bazarların  əsasən  öz  istehsalları  ilə  və  yaxud  da 

in

kişaf etmış qonşu ölkənin istehsalları іlə doldurulmasıdır. Bu  İEÖ-ri 



 

 

və  xüsusən  də  Qərbi  Avropa  ölkələri  arasında  yaranmış  iqtisadi 

əlaqələrin olması ilə əlaqədardır. İEÖ-de daxili bazara qiymət verərkən 

ölkə  iqtisadiyyatının  sahələri  və  bölmələri  arasında  formalaşmış 

nisbətlər, istehsal tələbi, istehlak tələbi, istehlakın tərkibi və xarakteri, 

bazarın  pul  münasibətlərinin  inkişaf  səviyyəsi  (ölkə  daxilində  kredit 

öhdəlikləri  və  onların  ÜDM-a  görə  nisbəti)  də  nəzərə  alınır.  Ölkələr 

inkişaf etdikcə daxili bazarın zənginləşməsinə, daha da inkişaf etməsinə

səmərəliliyinə prinsipcə  yeni  amil və şərtlər təsir göstərməyə başlayır. 

Söhbət  burada  hansı  əmtəələr  hesabına,  hansı  yollarla  bazarı  daha  da 

inkişaf  etdirməyin  mümkünlüyündən  gedir.  Bu  cəhətdən  istehlakın 

s

trukturu,  təklifin    struktu,  tələb  və  təklifın  diversifikasiyalaşdırılması, 



şəxsi  istehlak  və  onun  tərkibi  və  quruluşunun  dəyişməsi  meyli,  daha 

əlamətdardır. Məsələn, son dövrlər uzun müddət istifadə  edilən istehlak 

mallarının  sayı,  tərkibi  və  quruluşu  bazarın  inkişafında  və 

təkmılləşməsində    həlledici  rol  oynayır.  İEÖ-də  avtomobillərə,  məişət 

texnikasına  (xüsusən  fərdi  kompüterlərə),  mebellərə,  qiymətli  daş-

qaşlara,  idman  qurğularına,  kitablara  olan  tələbat  artmışdır.  Bir  sıra 

İEÜ-də  fərdi  kompüterlər  kütləvi  istehlak  malları  sırasına  daxil 

olmuşdur.  Amerikada  və  İngiltərədə  ev  təsərrüfatlarının  uyğun  olaraq 

üçdə  birində  və  dörddə  birində  fərdi  kompüterlərdən  istifadə  edılir. 

Bundan  başqa,  İEÖ-də  istehlak  teləbinə  mühüm  yeri  yaşayış  evləri 

tutur. Bu cür yü

ksək  səviyyədə  inkişaf  edən  daxili  bazarda  istehlak 

tələbınin tərkibində xidmət əmtəəsi sürətlə artır (bax cədvəl 14). Təhlil 

göstərir  ki,  xidmət  sferasının  artması  bütün  İEÖ-də  müşahidə  edilir. 

Qeyd  edək  ki,  istehlak  tələbinə,  şəxsi  istehlakın səviyyəsinə,  tərkibinə 

və  strukturuna  əhalinin  gəlirləri,  məsğulluq  səviyyəsi,  varlanma 

səviyyəsi kimi amillər güclü təsir göstərir. 

 

 



Cədvəl 14 

           

İEÖ-də şəxsi istehlakın strukturu (%-lə) 

 

ABŞ 



B.Britaniya 

Yaponiya 

 

1982 



1995 

1982 

1995 

1982 

 

 

 

 

 




Yüklə 3,36 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin