AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§ 1. Müasir dünya iqtisadiyyatı  və onun əsas cəhətləri 

  

      “Müasir  

dunya  iqtisaiyyatı”...  İndi  bu  ən  çox  işlənən 

terminlərdəndir.  Terminin  bu  şəkildə    işlənməsinin  obyektiv  əsası 

vardır.Hazırda fəaliyyət göstərən dünya iqtisadiyyatı uzun bir dövr uzun 

bir  dövr  keçmiş,  keyfiyyət  və  kəmiyyətcə  dəyişmiş,təkmilləşmişdir. 

“Müasir  dünya  iqtisadiyyatı”termini  də  məhz  dünya  təsərrüfat 

sistemində  baş  vermiş  yeni  dəyişiklikləri  xarakterizə  etmək  və  onları 

oxuculara, tədqiqatçılara əyani şəkildə göstərmək üçün işlədilir. 

        

Dünya  iqtisadiyyatı  siyasi-iqtisadi  kateqoriya  olduğu  kimi 

həm də tarixi kateqoriyadır.Bu ona görə belədir ki, hər hansı bir tarixi 

dövrün öz xüsusiyy

ətləri olub və dünya iqtisadiyyatı da həmin dövrlərdə 

müxtəlif miqyasda, həcmdə ,səviyyədə fəaliyyət göstərib.Müxtəliflik isə 

təkcə  iqtisadiyyatın  səviyyəsində  öz  əksini  tapmayıb.O  həm  də 

insanların  dünya  iqtisadiyyatına  olan  münasibətində  və  “Dünya 

iqtisa

diyyatının” dünyəvilik səviyyəsində öz əksini tapmışdır. 

        

Əgər  dünya  iqtisadiyyatına  bir  sıra  dərslik  və  dərs 

vəsaitlərində 

göstərildiyi 

kimi, 

milli 

iqtisadiyyatların 

(təsərrüfatların)məcmuu kimi baxsaq onda cürətlə deyə bilərik ki, dünya 

iqtisadiyy

atı həmişə mövcud olmuşdur.Lakin bu əsas məsələ deyil.Əsas 

məsələ  müasir  dünya  iqtisadiyyatını  fərqləndirən  cəhətləri  ortaya 

çıxartmaq və təcrübədə onlardan məqsədyönlü istifadə etməkdir. 

 

         

Keçmiş    dünya  iqtisadiyyatı  (dünya  təsərrüfatı)  uzun  illər 

boyu  ayrı-ayrı  ölkə  və  regionların  qeyri-bərabər  inkişafı,  rəqabət 

mübarizəsinin daim kəskinləşməsi, kapitalın və elmi-texniki potensialın 

rəqabət mərkəzində cəmlənməsi, əsasən əmtəələrin ixrac edilməsi kimi 

xarakterik  cəhətləri  ilə  fərqlənmişdir.Müasir  dünya  iqtisadiyyatında 

(təsərrüfatında) xarakterik cəhətlər daha güclü və daha qlobaldır. İctimai 

istehsalın  və  kapitalın  sosiallaşdırılması,  humanistləşdirilməsi  ,  müasir 

elmi-

texniki  inqilabın  misli  görünməmiş    nailiyyətlərindən  istifadənin 

hərtərəfli genişləndirilməsi, prosesləri belə qlobal cəhətlərdəndir.İndiki 

dövrdə xarici iqtisadi əlaqələr sahələrdən, məsafədən, millətindən asılı 

olmayaraq təsərrüfatçılıqla məşğul olan müxtəlif subyektlərin arasında 

yaranan və inkişaf edən  

kontaktlara çevrilmişdir. Beynəlxalq istehsal, kapitalın beynəlxalq 

bazarı,işçi  qüvvəsinin  beynəlxalq  bazarı  kimi  xarakterik  xüsusiyyətlər 

isə  tam  gücü  ilə  formalaşmaqdadır.Müasir  dünya  iqtisadiyyatının 

fərqləndirici  cəhətləri  arasında  beynəlxalq  məlumat  fəzasının  sürətlə 

formalaşmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. 

 

   

 

§ 2. Dİ-nin inkişaf pillələri 

 

    

Özünün  bütün  cəhətləri  və  qarmaqarışıqlıqları  ilə  baxıldıqda 

belə  dünya  iqtisadiyyatının  formalaşmasını  bir  neçə  pillələrə  bölmək 

olar.İqtisadi  ədəbiyyatlarda  rüşeym  şəklində  olsa  da  birinci  pillə  kimi 

Roma  imperiyası  dövründə  yaranmış  dünya  təsərrüfat  sistemi 

göstərilir.Doğurdan da tarixi mənbələrin öyrənilməsi nəticəsində məlum 

olmuşdur  ki,  ilk  ümumdünya  imperiyası  olan  Roma  imperiyasında 

bütöv  bir  iqtisadi  münasibətlər  formalaşmışdı  və  xüsusi  mülkiyyətin 

toxunulmazlığı müəyyən səviyyədə təmin olunmuşdu. 

      

Sonrakı  dövrlərdə  dünya  iqtisadiyyatı  tədricən  inkişaf  etmiş, 

təkmilləşmiş  və  onun  dünyəvilik  səviyyəsi  artmışdır.Əksər 

tədqiqatçıların  fikrincə  dünya  iqtisadiyyatının  vahid  bir  tam kimi 

formalaşmağa başlanması tarixi  XX əsrin əvvəli hesab edilməlidir.Bu 

tarixin  göstərilməsinin  bir  neçə  güclü  arqumentləri  məlumdur.Faktiki 

olaraq , məhz bu dövrdə dünyanın ərazi cəhətdən bölüşdürülməsi başa 

çatmış,  istehsalın  ümumiləşdirilməsi  prosesi  dünyəvi  xarakter  almış, 

dünya  bazarı  ssuda  kapitalı  ilə  xüsusi  kapitalın  birləşməsi  nəticəsində 

daha da zənginləşmişdi. 

 

     

XX  əsrin  əvvəlinə  olan  dövrdə  dünya  təsərrüfatı  sənaye 

cəhətdən  irəliyə  çıxmış  Qərb  ölkələrindən  və  onların  əlaltılarına 

çevril

miş, ucuz aqrar-sənaye xammalına malik koloniyalardan ibarət idi. 

Ümumiyyətlə götürdükdə  

Isə  dünya  təsərrüfat  sisteminin    tədricən  formalaşması  həmişə 

dünya bazarı ilə həmahəng olmuşdur.Dünya bazarının meydana gəlməsi 

XV-

XVII  əsrlərdə  baş  verirdi.Maşınlı  istehsalın  Qərb  ölkələrində 

üstünlük təşkil etdiyi dövrlərdə - XIX əsrin ortalarında isə dünya bazarı 

daha da intensiv şəkildə inkişaf edirdi. Başlıca amil isə burada kütləvi 

istehsalın  sürətlə  inkişafı  idi.Kütləvi  istehsallar  geniş  şəbəkəli  bazar 

tələb  edirdi.Belə  bazar  ancaq  dünya  bazarı  da  ola  bilərdi.  Kütləvi 

şəkildə istehsal edilən məhsullar hər hansı bir ölkənin daxili bazarının 

tələbatından  çox  idi  və  onlar  adətən  digər  ölkələrdə  münasib  bazarın 

formalaşmasına təkan verirdi.  Lakin bu məsələnin ancaq bir tərəfi idi. 

Dünya  bazarının  dünya  təsərrüfatının  formalaşmasına  həlledici  təsiri 

son  məhsulun  istehsalına  yönələn  beynəlxalq  istehsal  əlaqələrinin 

güclənməsi  yolu  ilə  də  baş  verirdi.  Müxtəlif  ölkələrin  əməkdaşlığının 

sürətlə  artmasına  isə  kapitalın  getdikcə  güclənən  miqrasiyası  prosesi  

təsir edirdi. 

      

İndi  də  müasir  dünya  iqtisadiyyatının  təkamül  prosesini 

nəzərdən  keçirək.Qeyd  edək  ki,  dünya  iqtisadiyyatına  aid  olan 

mənbələrdə birinci pillə XX əsrin 10-30-cu illərinə aid edilir. Məhz bu 

illərdə  dünya  təsərrüfat  sistemində  böhran  (krizis)  vəziyyətlər 

olmuşdur.İlk növbədə 1917-ci ildə Rusiyada gedən proseslər və ondan 

da  qabaq  birinci  Dünya  müharibəsi  dünya  təsərrüfat  sisteminə  güclü 

mənfi  təsir  göstərmişdi.Məlum  səbəblərə  görə  Rusiya  kimi  böyük  bir 

dövlətin dünya təsərrüfat əlaqələri zəifləmiş və faktiki olaraq o özünü 

iqtisadi  blokadaya məruz qoymuşdu.Birinci dünya müharibəsinə qədər 

ölkələr  arasında  iqtisadi  əlaqələr  dayanıqlı  deyildi  ki,  bu  da  dünya 

iqtisadiyyatının inkişafına  çox mənfi təsir göstərirdi.Bundan başqa milli 

iqtisadiyyatların  hərbi  istiqamətə  yönəldilməsi,  müharibə  nəticəsində 

istehsal  və  insan  resurslarının  böyük  bir  hissəsinin  məhv  olması  da 

dünya iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərirdi. Ən xoşagəlməz hal ondan 

ibarət idi ki, belə bir şəraitdə hər bir ölkə öz sərhədləri daxilində inkişaf 

etməyə can atmalı olurdu.Bunun nəticəsində dünya miqyasında ixracın 

həcmi xeyli aşağı düşürdu. Dünya iqtisadiyyatı üçün ən mənfi cəhət isə 

ölkələrin bir-birinə olan inamlarına getdikcə azalması idi. 

 

     

Keçən  əsrin  20-30-cu  illəri  ərzində    “böyük  depressiya”adını 

almış dünya iqtisadi böhranı ölkələrdə avtarkiya əhval-ruhiyyəsini daha 

da  gücləndirirdi  və  nəticədə  əmtəə  və  kapitalın  ixracı  xeyli 

azaldı.Aparıcı dövlətlərin ümumi daxili məhsulunda ixracın kvotası 20 

–

ci illərə nisbətən 30-cu illərdə 1,5-2,0 dəfə azalmışdı.Məsələn, 1913-

1938-

ci illərdə ABŞ-da bu kvota 61%-dən 3,6 % -ə qədər azalmışdı. 

     

Müasir  dünya iqtisadiyyatının növbəti böyük mərhələsi ikinci 

dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra baçlandı.Bu dövr keçən əsrin 70 –

ci illərinə qədər  bir vaxtı əhatə edir. Bu dövrün dünya iqtisadiyyatının 

formalaşması  və  inkişaf  etməsi  nöqteyi-nəzərincə  aşağıdakı 

xüsusiyyətləri var idi. 

         Birinci.    

Ümumdünya təsərrüfatı strukturunun zəifləməsi. 

 

Bu  ilk  növbədə  ikinci  dünya  müharibəsindən  sonra  dünya 

sosializm  sistemi  adlanan  bir  qrup    dövlətin  meydana  gəlməsinin 

nəticəsində  baş  verirdi.  Məlum  olduğu  kimi    başda  Rusiya  olmaqla, 

sosializm  ölkələri  dünyanın  əksər  ölkələrindən  fərqli  olaraq  sosial-

iq

tisadi əsasda inkişaf etdirilirdi ki, bunun da əsasını xalq təsərrüfatının 

bütün  sahələrinin  maksimum  dövlətləşdirilməsi  təşkil  edirdi.  Milli 

dövlətlər çərçivəsində isə ciddi mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sisteminin 

tətbiq edilməsi dururdu. Rusiyanın iqtisadiyyatı isə paradokslarla zəngin 

sovet  iqtisadiyyatı  idi.Əvvəllər  yüksək  inkişaf  sürəti  göstərən  sovet 

iqtisadiyyatı  sonralar  obyektiv  iqtisadi  qanunlara  və  xüsusən    dünya 

miqyasında  hökm  sürən  qanunlara  məhəl  qoyulmaması  sayəsində 

getdikcə  zəifləməyə  başladı.  Belə  vəziyyətin  səbəblərdən  ən  başlıcası 

əldə edilən nəticələrin “nəyin bahasına olursa olsun” prinsipinə  uyğun 

əldə  edilməsi  idi.  Məhsulun  dünya  bazarında  rəqabət  dözümlü  olması 

məsələsi  sosializm  sistemi  ölkələrində  ön  planda  olmadığına  görə 

iqtisad

iyyat  əsasən  bir  admın  mütləq  hakimiyyətinin,  bir  ideyanın,  bir 

partiyanın, bir “vahid” planın həyata keçirilməsinə köklənirdi. 

Bu  da  çox  zaman  istehsalı  istehsal  üçün  günişləndirməyə  , 

material,enerji,əmək  resurslarının  israfçılıqla  istifadəsinə  gətirib 

ç

ıxarırdı.  Nəticədə  Rusiyanın  və  onun  başçılıq  etdiyi  sosializm 

ölkələrinin  məhsulları  yüksək  material,əmək  və  fond  tutumluqları  və 

çox  aşağı  elm  tutumluqları  ilə  fərqlənirdilər.Bütün  bunlar  dünya 

iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərirdi. 

        

İkinci.  Bu dövrlərdə xarici-iqtisadi münasibətlər əksər halda 

sinfi  

yanaşma mövqeyindən qurulurdu ki, bunun nəticəsində də vahid  

 

qlobal təsərrüfatın əhatə dairəsini daraldırdı.Lakin istər dünya bazarının 

və istərsə də dünya iqtisadiyyatının inkişafı yavaş olsa da inkişaf edirdi. 

İqtisadi  münasibətlərin  mürəkkəbliyinə,ziddiyiyyətliyinə  baxmayaraq 

iki  ictimai  sistemin  ölkələri  arasında  iqtisadi  əlaqələr  müəyyən 

tələbatların ödənilməsi nöqteyi nəzərincə inkişaf etdirilirdi. 

        Ücüncü. 

Müasir dünya iqtisadiyyatının bu pilləsində qlobal 

təsərrüfata təsir etməsi baxımından  müsbət  proses kimi, yəni kapitalist 

dünya  iqtisadiyyatında  sahibkar  kapitalının  ixracını  və  onun  inkişaf 

etməsini  göstərmək  olar.Sahibkar  kapitalına  sərbəstlik  verilməsi  və 

onun  ixracı  istehsal  əlaqələrində  prinsipcə  yeni  strukturların  meydana 

gəlməsinə  və  inkişaf  etməsinə  təkan  verdi.  Nəticədə  transmilli 

korporasiyalar  (TMK)  sürətlə  inkişaf  etməyə  başladı.  TMK  öz 

mahiyyəti  nöqteyi-nəzərincə  beynəlxalq  xarakterə  malik,  xarici 

ölkələrdə  aktvləri  olan  iri  firmalardır.TMK  beynəlmiləl  firmalardır  ki, 

onlar  da  öz  fəaliyyətini  əsasən  ölkələrindən  kənarda  –  digər  xarici 

ölkələrdə  qururlar.  Onlar  hər  hansı  məhsulun  yaradılması,  istehsalı 

,reallaşdırılması,  maliyyələşdirilməsi,  kreditləşdirilməsi,  yayılması  ilə 

məşğul olan beynəlxalq istehsalları formalaşdıra bildilər və bununla da 

dünya  iqtisadiyyatının  inkişafına  və  istehsalın  dünyəvilik  səviyyəsinin 

yüksəlməsinə şərait yaratdılar. 

      Dördüncü. 

Sosializm  yolu  ilə  getməyən  ölkələr  arasında 

getdikcə  genişlənməyə  başlayan  hərtərəfli  iqtisadi    əlaqələr.  Onların 

genişlənməsinə  müsbət  təsir  göstərən  amil  ABŞ-ın  iqtisadi  gücü  

idi.İkinci  dünya  müharibəsi  vaxtı  daha  da  güclənən  ABŞ  Qərb 

ölkələrinə və digər ölkələrə iqtisadi yardımını həyata keçirməyə başladı. 

Bu 

real kömək idi və tarixə “Marşall planı” kimi düşən xüsusi planlar 

həyata  keçirilirdi.  Köməyin  ümumi  həcmi  17  milyard  dollar  (indiki 

qiymətlə  90  milyard)  təşkil  edirdi.  Bu  məbləğin  yarısından  çoxunu 

Böyük  Britaniya,  Fransa  və  Qərbi  Almaniya  dövlətləri  aldı.Qərbi 

Avropa ölkələrinə Amerikanın xüsusi kapitalı birbaşa kapital qoyuluşu 

və kredit şəklində yönəldilirdi.  

         

Qərbi  Avropa  ölkələrinə  maliyyə  köməyi  ikitərəfli 

razılaşmalar  əsasında  edilirdi  və  Amerikanın  qoyduğu  əsas  şərt  bu 

ölkələrdə azad sahibkarlığa diqqəti artırmaq və  onlara  həqiqi mənada 

azadlıq  vermək  idi.  Köməyin  ümumi  məbləğinin    70%  -ini  ərzaq, 

yanacaq,gübrə  kimi  mallar  təşkil  etməsinə  baxmayaraq,  “  Marşall  

planı”    Qərbi  Avropa  sənayesinin    inkişafına,  ölkələrarası    ticarətin 

 

genişlənməsinə və onların valyutalarının möhkəmlənməsinə  yaxşı  təsir 

göstərdi. Bütün bunlar dünya iqtisadiyyatını gücləndirirdi. 

        

“Marşall    planı”  üzrə    göstərilən  kömək  1951-ci  ilə  qədər 

davam  etdi.  Bundan  sonra  kömək  proqramları  inkişafda  olan  ölkələrə 

y

önəldildi.  Bunun  iki  səbəbi  var  idi:  birincisi,  kolonializmin 

dağılması,ikincisi, bazar iqtisadiyyatlı ölkələrinin sayının artması. 

        

Beşinci.  Keçən  əsrin  60-cı  illərinin  ortalarında  koloniya 

sisteminin dağılması dünyada bu günə qədər xüsusi yer tutan bir qrup 

ölkələrin  –inkişafda  olan  ölkələrin  meydana  gəlməsinə  səbəb  oldu. 

Kolonial  münasibətlər  getdikcə  iqtisadi  münasibətlərlə  əvəz  olunurdu. 

İnkişaf  etmiş  Qərb  ölkələri  bu  ölkələrə    köməklik  göstərmək  yolu  ilə 

onları  özlərinin  təsir  dairəsində  saxlayırdılar.Lakin  buna  baxmayaraq, 

prosesin  özü  dünya  iqtisadiyyatının  inkişafı  üçün  müəyyən  şərait 

yaradırdı. 

        1970-

ci  il  bu  cəhətdən  əlamətdar  idi.  Məhz  bu  ildə  Qərbi 

Avropanın  Almaniya,  İngiltərə  və  s.bu  kimi  inkişaf  etmiş  ölkələrinin 

ümumi daxili məhsulu ABŞ-nın müvafiq göstəricisinin səviyyəsini aşdı. 

Belə  ki,  əgər  1960-cı  illərdə  bu  ölkələrin  ÜDM  –nin  həcmi  ABŞ-nın 

ÜDM  –

nın  74%  -ni  təşkil  edirdisə,  1970-ci  ildə  bu      faiz  artıq  114-ə 

çatmışdı.  Ayrı-ayrı  ölkələrin  iqtisadi  inkişafındakı  gerilik  isə  davam 

edirdi.Lakin Amerika ilə rəqabətə girə bilən qütblərin meydana gəlməsi 

prosesi  demek  olar  ki,  başa  çatmışdı.Dünyada  bir-biri  ilə  rəqabət 

aparmaq  üçün  böyük  mərkəz  (ABŞ-Yaponiya-Qərbi  Avropa 

)yaranmışdı...Keçən  əsrin  son  üç  onilliyini  dünya  iqtiadiyyatı 

baxımından  yeni dövr adlandırmaq  olar. Bu dövrün əsas fərqləndirici 

cəhətlərinə  beynəlxalq  məhsuldar  qüvvələrin  formalaşması, 

iqtisadiyyatın    dünyəvilik  səviyyəsinin  yüksəlməsi,  dünya  istehsalının 

genişlənməsi və beynəlmiləlləşməsi, bütün iqtisadi sferalarda qarşılıqlı 

təsirlərin  və  asılılığın  güclənməsi  daxildir.Qeyd  edək  ki,  proses  keçən 

əsrin  70  –ci  illərindən  başlayaraq  güclənmiş  və  insanların 

psixologiyasında  və  onların  dünyagörüşündə  inqilabi  dəyişikliklər 

etmişdir və bu cür proses indi də davam edir. 

         

Dünya  iqtisadiyyatının  təkamül  yolu  ilə  formalaşması 

etaplarından danışarkən keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəlini xüsusi qeyd 

etmək lazımdır. SSRİ adlanan bir qrumun dağılması ilə əlamətdar olan 

bu  dövrü  haqlı  olaraq  dünya  təsərrüfatının  yeni  inkişaf  dövrü 

adlandırmaq    lazımdır.  Bu  dövrün  əsas  xüsusiyyəti  onda  idi  ki,dünya 

 

iqtisadiyyatının  dünyəvilik  əmsali  ilk  dəfə  olaraq  özünün  ən  yüksək 

səviyyəsinə çatmağa kurs götürmüşdü.Dünya sosializm sistemi yox oldu 

və  onun  guya  özü  üçün  yaratdığı  “sosializm  bazarının”  fəaliyyəti 

dayandı.  Dünya  bazarı  bütövləşdi,daha  da  beynəlmiləlləşdi  (bəlkə  elə 

buna  görə  “dünya  iqtisadiyyatı”nı    indi    “beynəlxalq  iqtisadiyyat” 

adlandırmağa meyl göstərilir.) 

       

Hazırkı    dövrdə  bütün  ölkələrin  inkişafında  müəyyən 

o

xşarlıqlar vardır. 

Dünya iqtisadiyyatının vahidliyi bir də ona görə yüksəlir ki, Qərbi 

Avropada  çoxdan  yaranmış  iqtisadi  və  siyasi  strukturlara    oxşar 

stukturların  digər  ölkələrdə  yaranması  sürətlənir.  Bu  da  planetimizdə 

məcmuu  ictimai  məhsulun  təkrar  istehsalının  səmərəliliyi  üçün  şərait 

yaradır. 

        

               

§ 3.Dünya təsərrüfatının yarımsistemləri və onların  

                                       

qruplaşdırılması 

 

  

        

Dünya  iqtisadiyyatını  tam  spektləri  ilə  öyrənmək,  onun 

qanunauyğunluqlarını  dərk  etmək  üçün  ilk  növbədə  onu  təşkil  edən 

yarımsistemləri bilmək lazımdır. “Yarımsistem” məfhumu hər hansı bir 

idarə  olunan  tam  obyektin  hissələrini  ifadə  etmək  üçün  işlədilir.Əgər 

dünya təsərrüfatı bir vahid sistemidirsə onun yarım (dörddə bir, üçdə bir 

və  s.)sistemləri  də  vardır.Dünya  iqtisadiyyatı  fənni  baxımından 

“yarımsistem” anlayışı ayrı-ayrı ölkələri və qrup  ölkələri ifadə etmək 

üçün işlədilir. 

      

Dünya  iqtisadiyyatı  ayrı-ayrı  ölkələrin  iqtisadiyyatından 

bilavasitə  asılı  olduğuna  görə  ilk  növbədə  milli  təsərrüfatlar  dərindən  

öyrənilməli  və  təhlil  edilməlidir.  Lakin  planetimizdə  çoxlu  sayda  ölkə 

və  vilayətlər,region  və  qitələr  vardır.  Dünya  iqtisadiyyatının  sürətlə 

inkişaf  etdirilməsi,  onun  düzgün  idarə  edilməsi  dünya  təsərrüfatının 

oxşar  əlamətlərinə  görə  təsnifləşdirilməsini  tələb  edir.  Təsnifləşdirmə 

ölkələrin oxşar əlmətlərinə görə qruplaşdırılması üçün şərait yaradır ki, 

bu  da  dünya  iqtisadiyyatının  inkişaf  meyllərini,    dinamikasını  və 

perspektivini təmin etmək üçün çox vacibdir. 

       

Dünya  təsərrüfatını  yarımsistemlərə  bölərkən  müxtəlif 

əlamətlərdən,  göstəricilərdən  və  kriteriyalardan  istifadə  edilir.  Dünya 

 

iqtisadiyyatını  yarımsistemlərə ayırarkən müxtəlif əlamətlərdən istifadə 

edilsə də bir cəhət nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, təsnifləşdirmənin əsas 

məqsədi  yarımsistemin  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsini  təyin  etmək  və 

konkret  yarımsistemin  dünya  iqtisadiyyatında  tutduğu  yerini  təyin 

etməkdir.  Ona  görə    də  göstərici  və  kriteriyalardan  istifadə  edərkən 

diqqətli olmaq lazımdır. Təyin etmək lazımdır ki, qəbul edilən kriteriya 

yarımsistemi  hansı  tərəfdən  (cəhətdən)  xarakterizə  edəcək.  Belə 

yanaşma  dünya  təsərrüfatını  qruplara  ayırarkən  obyektivliyi    təmin 

etməyə imkan verir. 

         

Dünya  iqtisadiyyatı  ilə  məşğul  olan  əksər  alimlərin  və 

tədqiqatçıların  ümumi  fikrinə  görə  ölkələrin  qruplaşdırılmasında  

“Təsərrüfatın  sosial strukturu”, “Xarici iqtisadi əlaqələrin səviyyəsi və 

xarakteri”,  “İqtisadi  inkişafın  tipi”,  “İqtisadi  potensialın  həcmi 

(səviyyəsi)”, “Adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun miqdarı” kimi 

göstəricidən  istifadə  etmək  olar.  Bunlardan  başqa  digər  müxtəlif 

göstəricilərdən,  ölkədə  hansı  sahənin  daha  da  inkişaf  etməsi  haqda 

məlumatlardan da istifadə etməklə ölkələr qruplaşdırıla bilər. 

          

Dünya  təsərrüfatını  yarımsistemlərə  bölərkən  ən  çox 

istifadə  edilən  kriteriya    kimi  ölkələrin  iqtisadi  inkişaf    səviyyəsi 

götürülür. Bu kriteriya üzrə ölkələrin qruplaşdırılmasında  “Əhalinin hər 

bir  nəfərinə  düşən  ümumi  məhsul”  göstəricisindən  istifadə  edilir. 

Bununla  yanaşı  dövlətlərin  qruplaşdırılmasında  milli  gəlirin 

yaradılmasında  mühüm  rol  oynayan  sənayeləşmənin  səviyyəsi  və 

istehsalın strukturundan da istifadə edilir. 

           

Əhalinin hər birinə düşən ümumi məhsulun miqdarına görə 

dünya  ölkələri  bir  neçə  qrupa  bölünürlər.  İqtisadi  və  siyasi 

ədəbiyyatlarda  və  beynəlxalq  təşkilatlarda  bu  göstəriciyə  görə  dünya 

təsərrüfatı yüksək inkişaf etmiş ölkələrə, orta inkişaf etmiş ölkələrə və 

digər ölkələrə bölünür. Təhlil etmək və dövlətləri bu və digər qrupa aid 

etmək  üçün  müqayisə  obyekti  kimi    ABŞ-ın  əldə  etdiyi  adambaşına 

ümumi məhsulun həcmi götürülür.  Bu  göstəriciyə görə  yüksək inkişaf 

etmiş  ölkələr  qrupuna  o  dövlətlər  daxil  edilir  ki,onların  ölkələrində 

adambaşına  düşən  ümumi  məhsulun  miqdarı  ABŞ-da  əldə  edilən  bu 

göstəricinin yarısından çox olsun. O ölkələrdə ki, bu göstərici ABŞ-ın 

müvafiq  göstəricisinin    30-50%  -ni  təşkil  edir,  o  ölkələr  orta  inkişaf 

səviyyəli  ölkələr qrupuna, 30 %-dən aşağı  təşkil edirsə digər ölkələr 

 

qrupuna  daxil  edilir.  Əlbəttə,  bu  normalar  şərtidir  və  sonralar  dəyişilə 

bilər.       

           

Hər  bir  ölkə  səmərəli  inkişaf  etmək  üçün  tarix  boyu 

özünün  məhsuldar  qüvvələrini  (məcmu  əmək  cismini,  əmək  alətini, 

ixtisaslı  əməyin  özünü  və  elmi  potensialını)  formalaşdırır.  Məhsuldar 

qüvvələrin səviyyəsindən asılı olaraq konkret olaraq götürülmüş dövlət 

müəyyən  məhsul  istehsal  etmək,  ya  da  xidmət  göstərmək  və 

sonradan,yəni öz tələbatlarını ödədikdən sonra, onların ixracı ilə məşğul 

olmaq  qabiliyyətində  ola  bilər.  Burada  məhsuldar  qüvvələr  ölkənin 

iqtisadi  inkişafı  üçün  faktor  rolunu  oynayır.  Lakin  dünya  təsərrüfatı 

yarımsistemlərinin  fəaliyyətinin  təhlili  göstərir  ki,  eyni  səviyyəli 

məhsuldar  qüvvələrinə  malik  dövlətlər  belə  müxtəlif  inkişaf 

mərhələsndə  olurlar.  Bunun  əsas  səbəbi  məhsuldar  qüvvələrin  hansı 

istehsal münasib

ətləri  şəraitində  fəaliyyət  göstərməsidir.  Sağlam,  elmə 

söykənən,  demokratik  istehsal  münasibətləri  yaradılan  ölkələrdə 

məhsuldar qüvvələrin tam səmərə verməsi üçün şərait yaranmış olur və 

belə ölkələr daha yüksək inkişaf əldə edirlər. Dünya iqtisadiyyatına aid 

iqtisadi  ədəbiyyatlarda    da  bu  cəhət  nəzərə  alınır  və  dövlət 

qruplaşdırılarkən    iqtisadiyyatın  sosial  strukturası  kriteriyasından  

da  istifadə  edilir.  Məsələ  burasındadır  ki,  bir    dövlət  daxilində 

təsərrüfatın  ayrı-ayrı  fazaları  müxtəlif  sürətlərlə  inkişaf  etdirilə  bilər. 

Bəzən  növbə  ilə  inkişaf  baş  verir    və  məhz  bundan  asılı  olaraq 

gələcəkdə dövlətlər üçün inkişaf perspektiv yarana bilər. Məsələn, vaxtı 

ilə ABŞ-ın düzgün struktur siyasətinin nəticəsidir ki, bu gün o, yüksək 

kompüter texnologiyasından bu qədər bəhrələnə bilir... 

          

Təkrar istehsalın strukturunda prioritet istiqamətlərin yerini 

dəyişməklə  və  deməli,  milli  gəlirin  bölüçdürülməsində  bunları  nəzərə 

almaqla  da  ölkənin  gələcək  inkişaf  perspektivlərini  və  istiqamətlərini 

təyin etmək olar. Bunları nəzərə alaraq “sənaye cəhətdən inkişaf etmiş 

ölkələr”,   “aqrar tipli ölkələr” və s.qruplar fərqləndirilir. 

            

İqtisadi  inkişafın  səviyyəsi    kriteriyasına    əsasən  

qruplaşdırma  aparıldıqda  ölkələrdə  bərqərar  olmuş  sənaye  istehsalının 

strukturu  nəzərə  alınır.  Məlumdur  ki,  sənaye  istehsalını  “A”-istehsalı 

vasitələri  istehsalı  və  “B”-istehlak  şeyləri  istehsalı  kimi  iki  böyük 

qruplara  ayırmaq  qəbul  olunmuşdur.Sənaye    cəhətdən  inkişaf  etmiş 

ölkələrdə  uzun  müddət  istifadə  edilən  istehlak  şeylərinin  istehsalı 

 

mühüm  yer  tutur  və  “A”  və  “B”qruplarının  xüsusi  çəkiləri  təxminən 

bərabər olur, yəni hərəsi təxminən 50% təşkil edir. 

          

Ölkələr  daxilində  istehsal  edilən  sənaye  məhsulları  çoxlu 

miqdarda  xammal  və  yanacaq  tələb  edir.Sənaye  məhsulunun maya 

dəyərində material-enerji xərcləri 60-90% təşkil edə bilər.Buna görə də 

istehsalın  rəqabətdözümlü  olmasında  material-enerji  xərclərinin 

azaldılması  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.Tədqiqat  göstərir  ki,  ölkələrin 

inkişaf  səviyyəsini  təyin  etdikdə  və  onları  qruplaşdırdıqda    istehsal  

olunmuş    məhsul    vahidinə  düşən  xammal  və  yanacaq  sərfinin 

səviyyəsi  göstəricisindən  istifadə  edilməsi  yaxşı  nəticə  verir.  Məsələ 

burasındadır ki, bir qayda olaraq ölkə iqtisadi cəhətdən intensiv inkişaf 

etdikcə  istehsal  olunan  məhsul  vahidinə  daha  az  miqdarda  xammal  –

enerji tələb olunurvə təbii materialların əvəzinə süni materiallardan daha 

çox  istifadə  edilir.  Bu  göstəriciyə  görə  də  dünya  ölkələrini  yüksək 

inkişaf etmiş, orta səviyyədə inkişaf etmiş və s. bu kimi ölkələr qrupuna 

bölmək  olar.  Ölkələrin  bu  və  ya  digər  qruplara  aid  edilməsi  dünya 

miqyasında  məhsul  vahidinə  düşən  xammal  –yanacağın  sərfinin  orta 

qiymətini ölkənin əldə etdiyi müvafiq göstərici ilə tutuşdurmaqla  həll 

edilir.  Orta  qiymətdən  aşağı  göstərici  əldə  edən  dövlət  yüksək  inkişaf 

etmiş  ölkələr  qrupuna  daxil  edilir  və  əksinə,  göstərici  orta  qiymətdən 

yuxarı olduqda ölkə zəif inkişaf edən ölkələr qrupuna daxil edilir. 

         

Dünya təsərrüfatını yarımsistemlərə bölərkən istifadə edilən 

kriteriyalardan  biri  də  “iqtisadi  inkişafın  tipidir”.  Bu  kriteriya  görə 

bütün dünya ölkələrini iki böyük yerə-intensiv və ekstensiv yolla inkişaf 

edən    ölkələrə  bölmək  olar.  Bu  kriteriya  ilə  qruplaşdırmada  nəzərə 

almaq  lazımdır  ki,  təcrübədə  “təmiz”  intensiv  və  yaxud  da  “təmiz” 

e

kstensiv inkişaf edən ölkəyə çox çətin rast gəlmək olur.Buna görə də 

qruplaşmada  “əsasən  intensiv”,  “əsasən  ekstensiv  ”  inkişaf 

kriteriyalarından  da  istfadə  edilir.  Bir  cəhəti  də  yadda  saxlamaq  

lazımdır  ki,  istər  intensiv  və  istərsə  də  ekstensiv  inkişaflar tipi daimi 

olmurlar.Eyni  bir  ölkədə  müəyyən  dövr  intesiv,  sonra  isə  ekstensiv 

inkişaf tipi ola bilər. Məsələn, tədqiqatçıların göstərdiklərinə görə keçən 

əsrdə  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrin  iqtisadi  inkişafında  iki 

mərhələ-1960-cı ilin ortalarına qədər ekstensiv inkişaf, keçən əsrin son 

30 ilində isə intensiv inkişaf tipləri qeydə alınmışdır. 

              

Ayrı-ayrı 

yarımsistemlərin  dünya  təsərrüfatında 

tutduqları mövqe onların xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirakı ilə təyin edilə 

 

bilər.  Bu  kriteriya  ilə  ölkələri  qruplaşdırdıqda  əmtəə  və  xidmətlər  və 

kapitalın  hərəkəti  üzrə  idxal  və  ixracın  həcmi  əsas  götürülür.Eyni 

zamanda  ölkənin  beynəlxalq  əmək  bölgüsündə  iştirak  forması, 

istiqaməti,dərəcəsi nəzərə alınır. Müasir dövrdə dünyada çox mürəkkəb 

pros

eslər baş verir.Məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi elədir ki, heç 

bir dövlət və ya dövlətlər qrupu ayrıca, qapalı şəkildə inkişaf edə bilmir. 

Lakin beynəlxalq mübadilələr vasitəsilə hər bir ölkə özünə daha çox sərf 

edən əmtəə, kapital və bazar tipləri tapa bilər. 

            

Hər  bir  ölkənin  xarici  iqtisadi  əlaqəsini  bir  sıra 

göstəricilərlə  səciyyələndirmək  olar.  Mühüm  göstərici  kimi  “ixrac  və 

idxal  ”kvotalarını”,  “xarici  ticarətin  əmtəə  strukturunu”,  “kapitalın, 

texnologiyanın,əməyin  beynəlxalq  hərəkəti”ndə  ölkənin  iştirakını 

xarakterizə edən göstəricilər belə göstəricilərdəndir. 

            

“Ölkə təsərrüfatlarının açıqlıq səviyyəsi” də xarici iqtisadi 

əlaqələri  xarakterizə  edə  bilən  göstərici  ola  bilər.  Açıq  iqtisadiyyat 

dedikdə elə təsərrüfat sistemi başa düşülür ki, onun inkişaf parametrləri 

dünya təsərrüfatında da  qəbul edilmiş meyllərə  uyğun təyin edilsin və 

xarici  iqtisadi  əlaqələr  durmadan  genişlənsin.  Mütəxəssislər 

hesablamışlar  ki,  xarici  ticarət  dövriyyəsi  ölkənin  ümumi  daxili 

məhsulunun  25%-ni  təşkil  etdikdə,  “iqtisadiyyatın  açıqlıq  siyasəti” 

ümumi  iqtisadi  inkişafın  stimullaşdırılmasına    kömək  göstərir.  Qapalı 

iqtisadiyyata  malik  ölkənin  inkişafı  iki  cəhətdən  –daxili  bazarın 

çərçivəsi və ölkənin resurslarının miqdarı ilə məhdudlaşa bilər. Bu da öz 

növbəsində  iqtisadi  inkişafı  ləngidər.Açıq  iqtisadiyyatda  isə  vəziyyət 

dəyişilir:  ölkə  çatışmayan  hər  cür  resursları  digər  ölkələrdən  əldə  edə 

bilər. 

           

Yarımsistemlər  qruplaşdırılarkən  istifadə  edilən  növbəti 

kriteriya “

ölkələrin iqtisadi potensialı”dır. İqtisadi inkişaf səviyyəsindən 

fərqli  olaraq  iqtisadi  potensial  həm  də  məhsuldar  qüvvələrin 

miqyasından,  əhalinin  ümumi  sayından  ,  ölkənin  ərazisindən,  təbii 

sərvətlərin  ümumi  həcmindən  və  strukturundan  asılı  olur.  Məhz  elə 

buna  görə  də  “Çin  Xalq  Demokratik  Respublikası  və  Hindistan  kimi 

dövlətlər  ayrıca  yarımsistemə  daxil  edilməlidir”  fikrini  irəli  sürən 

tədqiqatçılar haqlıdırlar. 

               

Müasir dövrdə beynəlxalq təcrübədə dünya ölkələrini üç 

böyük  qrupa  bölmək  geniş  yayılmışdır.  1980-cı  ildən  başlanan  bu 

təsnifləşməyə görə birinci qrup ölkələrə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş 

 

ölkələr, ikinci qrupa “keçid iqtisadiyyatlı” ölkələr , üçüncü  qrupa isə 

“inkişafda  olan  ”ölkələr    daxil  edilir  və  müvafiq  olaraq  “sənaye 

cəhətdən  inkişaf  etmiş”,  “keçid  iqtisadiyyatlı”  və  “inkişafda  olan” 

ölkələr qrupları fərqləndirilir. Lakin bu təsnifləşdirməyə yenidən baxılır 

və  dəyişikliklər  edilməkdədir.  BMT  bu  sahədə  daha  fəallıq  göstərir. 

Hazırda  birinci  qrupa  24-ölkə  daxil  edilir  ki,  onların  da  içərisindən  7 

ö

lkə  (Almaniya,  İtaliya,  Kanada,  Böyük  Britaniya  Birləşmiş    Krallığı, 

ABŞ, Fransa, Yaponiya kimi ölkələr) “ayrıca qrup”a daxil edilir və bu 

ölkələr  qrupu  nəhəng  sənaye  ölkələri  qrupu  adlanır.  İnkişaf  etmiş 

ölkələrin  içərisindən  Qərbi  Avropa  qrupu,  Avropa  Birliyi  qrupu  və 

Şimali Amerika qrupu fərqləndirilir. Qeyd edək ki, inkişaf etmiş ölkələr 

bir  çox  birliklər,ümumi  bazarlar,  assosiasyalar  və  s.digər  qruplarda 

cəmlənmişlər. 

                 

Keçid  iqtisadiyyatlı  ölkələr  də  iki  qrupa  bölünürlər  – 

Şərqi  Avropa  ölkələrinə  (Albaniya  ,Bolqarıstan,  Macarıstan,  Polşa, 

Rumıniya,Çexoslovakiya,Slovakiya)  və  SSRİ  dağıldıqdan  sonra 

meydana çıxan yeni dövlətlər (Rusiya və bizə məlum olan və MDB-yə 

daxil olan dövlətlər) qrupuna. 

             Ücüncü qrupa daxil olan –

“inkişafda olan ölkələr” qrupu 

bir  sıra  qrup  və  qarımqruplara  bölünürlər.  Bu  qrupda  “aktiv  tədiyə 

balansı  olan  ölkələr”,  “kapital  idxal  edən  ölkələr”,  “enerji  resursları 

ixrac  edən  ölkələr”,  “enerji  resursları  idxal  edən  ölkələr”    və  s.kimi 

ölkələr  qrupu  fərqləndirir.  Qeyd  edək    ki,  dünya    ölkələrinin  ,  yəni 

dünya  təsərrüfatlarının  yarımsistemlərinin  qruplaşdırılması  müəyyən 

mənada  nisbidir.  Məsələn,  1988-ci  ildə  Dünya  Bankı  dərc  etdiyi 

materiallarında  da  keçmiş  sosializm  ölkələrini  unkişafda  olan  ölkələr 

qrupuna daxil edirdi... 

              

Dünya  təşkilatlarında  maliyyə  əməliyyatlarının  həyata 

keçirilməsi  və  analitik  işlərinin  görülməsi  zamanı  ölkələrin 

qruplaşdırılması  çox  vaxt  “adambaşına  düşən  ümumi  milli  məhsul  ” 

(ABDÜMM)  göstəricisinə  görə  aparılır  və  az  gəlirli”,  “orta  gəlrli”  (o 

cümlədən,  iki  yarımqrup:  orta  gəlirdən  aşağı  və  yuxarı  gəlirli  ölkələr 

qrupu)  və  “yüksək  gəlirli”  ölkələr  qrupları  fərqləndirilir.  Bu  əlamətə 

görə ölkələr dörd qrupa bölünüb(1997-ci il). 

          

1.Az  gəlirli  ölkələr  (ABDÜMM=  785  dollar  və  ondan 

aşağı). 

 

           

2.Gəlirləri 

orta 

gəlirdən 

aşağı 

olan 

ölkələr  

(ABDÜMM=785-2125 dollar). 

            

3.Gəlirli 

orta 

gəlirdən 

çox 

olan 

ölkələr  

(ABDÜMM=2126-9655 dollar). 

            

4.Yüksək  gəlirli  ölkələr    (ABDÜMM=9655  dollar  və 

ondan çox). 

             

Aşağı və orta gəlirli ölkələr çox zaman “inkişaf etməkdə 

olan”  ölkələr  qrupu  altında  birləşdirilir.  Bu  termin  sadələşdirmək 

baxımından  istifadə  edilir    və  o  demekdir  ki,  bu  qrupa  daxil  edilən 

ölkələrin inkişafı ya eynidir ya da bir ölkə digərlərinə nisbətən yüksək 

inkişaf pilləsindədir. 

            

Qeyd  edək  ki,  adambaşına  düşən    ÜMM  göstərici 

vasitəsilə qruplaşdırma ölkənin iqtisadi inkişafı haqqında həmişə dəqiq 

məlumat  vermir.  Daha  dəqiq  məlumat  almaq  üçün  bir  sıra  digər 

göstəricilərindən  (sənayenin  inkişaf  xüsusiyyətlərindən  ,  iqtisadiyyatın 

strukturundan, elmi-

texniki  tərəqqini,  mədəniyyəti,psixoloji  mühiti 

xarakterizə edən göstəricilərdən ) də istifadə olunmalıdır. 

          

Ölkələr eyni zamanda coğrafi mövqelərinə, ixracın həcminə 

və xarici borcların səviyyəsinə görə də qruplaşdırılır.