AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§ 1.Dünya iqtisadiyyatının inkişafında biliyin rolu 

                                         

1.1.Bilik və iqtisadiyyat 

           

Dünya  təsərrüfatı  yarımsistemlərinin  iqtisadi  fəaliyyətinin 

öyrənilməsi  

göstərir  ki,  son  onilliklərdə  biliyə,  insanın  hərtərəfli  inkişafına 

diqqət  artmışdır.Xüsusən  də  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  bu  məsələ  daha 

qabarıq şəkildə həll olunmaqdadır. Əldə edilən nəticələr heyrətamizdir. 

Bu  gün  ABŞ  kimi  nəhəng  bir  dövlətin  ÜDM  –nın  20%-dən  çoxu 

elmtutumlu  məhsullar  hesab  edilən  informasiya,  onun  texnoligiyası, 

komputer , elektronika kimi məhsulların payına düşür. ABŞ, Yaponiya, 

Almaniya  və  s.  bu  kimi  inkişaf  etmiş  ölkələrin  təcrübəsi  göstərir  ki, 

insanın inkişafına,beyinlərin məhsulunun istifadəsinə  yönəldilən kapital 

xərclərinin  səmərəsi  digər  ənənəvi  istiqamətlərə    yönəldilən  kapitalın 

səmərəliliyindən  qat-qat  yüksək  olur.  Bu  gün  dünya  iqtisadiyyatının 

liderlərindən  biri  olan  Yaponiya  kimi  bir  dövlətin  əldə  etdiyi 

müvəfəqiyyətllər əslində biliyə, insan zəkasına verilən düzgün qiymətin 

nəticəsidir.  

     

Bilik ən sərfəli və ən çox səmərə verən resursdur.İkinci dünya 

müharibəsində  min  cür  mənfi  təsirlərə  məruz  qalan,  torpağlnda  nüvə 

silahı  partladılan,  1945-1953-cü  ilə  qədər  kənar  qüvvələr  tərəfindən 

idarə  olunan  Yaponiya  sərbəstlik  əldə  etdikdən  sonra  iqtisadiyyatın 

 

inkişafını  biliyə,  insan  amilinə  bağladı  və  hamıya  məlum  dünya 

miqyaslı  inkişafa  nail  oldu.  Bu  misal  dir  daha  göstərir  ki,  insan 

resurslarından  dünya  miqyasında  səmərəli  istifadə  edilsəidi  bir  çox 

qlobal  problemlər  ya  heç  olmazdı,  ya  da  heç  olmazsa  hazırki  bəşər 

sivilizasiyasının  məhv edə bilən səviyyəsinə çatmazdı. 

          

Müsbət hal kimi, onu qeyd etmək olar ki, dünya təşkilatları 

bilik  amilinə  diqqəti  artırmışlar.  Ümumdünya  Bankının  1988/1999-cu 

illərdə  dünyanın  inkişafı  haqqında  hesabat  sənədlərində  bu  məsələyə 

xüsusi  fikir  verilmişdir.      Dünya  Bankının  dünya  inkişafı  haqqında 

Hesabatının  21-ci  buraxılışında  iqtisadi  və  ictimai  rifahın 

yaxşılaşmasında  biliyin  həlledici  roluna  xüsusi  yer  ayrılmış  və 

buraxılışın  özünə  isə  “Bilik  inkişafın  xidmətində”  adı  verilmişdir.  

Hesabatın  müəllifləri  göstərirlər  ki,  iqtisadiyyatın  inkişafı  təkcə  fiziki 

kapital  yığımı  və  professional  bacarıqla  təyin  edilmir  ,  o  həm  də 

informasiyanın 

dəqiq 

və 

vaxtında 

əldə 

edilməsindən, 

işlənilməsindən,ötürülməsindən,  yeniliklərin öyrənilməsindən biliklərin 

mənimsənilməsindən  asılıdır.  Bilik  həlledici  əhəmiyyətə  malikdir  və 

buna  görə  də  dünya  miqyasında  insanların  və  xüsusən  də  ən  kasıb 

təbəqələrin  həyat  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  üçün  biliyin  yığılması, 

istifadəsi  və  ona  mane  olan  amillər  mexanizminin  ayrı-ayrı 

adaml

ar(xüsusən  də  rəhbər  kadrlar)  və  cəmiyyət  tərəfindən  dərk 

edilməsi çox zəruridir. 

        

Bu  gün  informasiya  inqilabi  şəraitində  bilik  və  inkişaf 

arasında  olan  qarşılıqlı  əlaqələri  dərindən  anlamaq  və  real  həyatda 

onları nəzərə almaq və istifadə etmək xüsusi aktuallıq kəsb edir. Yeni 

informasiya texnologiyalarının meydana gəlməsi, komputer texnikasının 

qiymətlərinin aşağı düşməsi fəza və vaxt arasında olan sərhədləri pozur, 

müddət isə qısaldır. Hətta kiçik bir kənd “böyük” məlumatları çox qısa 

bir  müddətdə  və  çox  az  xərclə  əldə  edə  bilmək  imkanına  malik  olur. 

“Məsafədən”  öyrənməyin  inkişafı  isə  milyon-milyon insanlar üçün 

təhsil  almaq  imkanı  yaradıb.Bunlar  hamısı  yaxşıdır.  Yaxşıdır,  əgər 

həqiqətən də konkret götürülmüş bir dövlətdə biliyə və bilikli insanlara 

inkişafın başlıca amili kimi münasibət bəslənilir.Əks halda informasiya 

inqilabının  yaratdığı  yeni  imkanlar  istənilən  səmərəni  verə  bilməz  və 

hətta  ölkə  iqtisadiyyatının  inkişafına  mənfi  təsir  göstərər  bilər.Məsələ 

burasındadır  ki,  ticarətin,  maliyyənin,  informasiyanın  qloballaşdığı  bir 

şəraitdə  rəqabət  güclənir  və  elmə,  biliyə  fikir  verməyən,  əhalisinin 

 

savadlandırılması  qayğısına  qalmayan  dövlətlərdə  elmtutumlu  məhsul 

istehsalını  təmin  edə  bilmədikləri  üçün  iqtisadi  gerilik  daha  da  arta 

bilər.Bu cür halın baş verməməsi ehtimalı inkişafda olan ölkələrdə daha 

böyükdür. Dünya Bankı iqtisadi inkişafa təsir etməsi baxımından biliyin 

iki tərəfini fərqləndirir. Birinci tərəf “biliyin çatışmazlığı ” adlanır və bir 

çox cəhətdən texniki biliklərin qeyri-bərabər yayılması və əldə edilməsi 

nəticəsində  meydana  gəlir.Mahiyyəti  ondadır  ki,  məsələn,  sənayedə  , 

kənd təsərrüfatında , səhiyyədə, mühasibat uçotunda və s.istifadə olunan 

texnika  haqqında  məlumat  olsa  da,  müxtəlif  səbəblərdən  istehsalda 

tətbiq  edilmir.    İkinci  tərəf  “informasiya    problemi”  adlanır  və 

innovasiyalar  haqqında  məlumatların  vaxtında  əldə  edilməməsi 

nəticəsində meydana çıxır. 

            

Dünya  təcrübəsi  göstərir  ki,  bu  gün  biliyin  bütün 

istiqamətləri üzrə çatışmazlıqlara inkişaf etmiş  ölkələrdə isə çox az,geri 

qalmış  və  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  çox    tez-tez  rast  gəlmək 

olur.Məhz  buna  görə  də  biliklə  iqtisadiyyatın  qarşılıqlı  əlaqəsini  dərk 

edib  təcrübədə  və  xüsusən  iqtisadiyyatın  inkişafında  ondan  istifadə 

etmək  üçün  Beynəlxalq  Bank  inkişafda  olan  ölkələrə  aşağıdakıları 

tövsiyə edir. 

          

Birincisi, onlar inkişaf etmiş ölkələrlə öz ölkələri arasında 

yaranmış  bilik  çatışmazlığın  fərqini  azaltmağa  yönələn  siyasət  həyata 

keçirməlidirlər.Belə  siyasətin  əsasını  insanların  savadlandırılmasına 

dövl

ət  investisiyasının  artırılması,  iqtisadiyyatın  açıqlıq  səviyyəsinin 

yüksəldilməsi  telekommunkiasiya  sahəsində  rəqabətə  mane  olan 

baryerlərin götürülməsi təşkil etməlidir. 

         

İkincisi,  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  dövlət    orqanları, 

beynəlxalq idarələr,qeyri-dövlət təşkilatları və şəxsi bölmə bir-birləri ilə 

informasiya  probleminin  həlli  ilə  məşğul  olan  institutların  xeyrinə 

əməkdaşlıq  etməlidirlər.Bu  cəhətdən  əsas  diqqət  mühasibat  uçotunun 

standartlaşdırılmasına,  informasiyanın  açılma  qaydalarına,  kredit 

reytinqi  sistemi  mexanizmlərinin  yaradılmasına  yönəldilməlidir. 

Bunlardan başqa,müqavilə  öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini təmin edə 

bilən səmərəli qanunçuluq və məhkəmə sistemləri formalaşdırmaq tələb 

olunur. 

        

Üçüncüsü,  bilik çatışmazlığının tam aradan qaldırılmasının  

qeyri-

mümkünlüyünü  nəzərə  almaq  lazımdır.  Lakin  biliyin  iqtisadi 

inkişafda həlledici rolunu dərk etməklə çox zaman elə optimal nəticələr 

 

meydana çıxarmaq olar ki, onların vasitəsilə ilk baxışda həlli mümkün 

olmayan probleml

ərin  belə  həll  olunmasına  çox  gözəl  şərait  yaratmaq 

olar. 

 

 

1.2.Biliyin iqtisadiyyata təsir mexanizmi və bu haqda dünya 

təcrübəsi 

 

       

Bilik  iqtisadiyyata  və  insanların  həyat  şəraitinə  güclü  təsir 

göstərir.  Lakin  bu  təsirin    əsas  xüsusiyyəti  ondadır  ki,  onu bilikli 

adamlar  görə bilirlər.Deməli, biliyin bir mühüm və həlledici amil kimi 

iqtisadiyyata  təsirini  gücləndirmək  üçün  cəmiyyət  üzvlərinin 

savadlılığını  və  hökumət  orqanlarının  isə  bu  sahədə  məsuliyyətliliyini 

artırmaq lazımdır. 

      

Bilik  çatışmazlığı istər ayrıca götürülmüş bir şəxsin, ailənin, 

müəssisənin və istərsə də bütövlükdə ölkənin iqtisadiyyatına güclü təsir 

göstərir  və  onun  təsiretmə  mexanizmi  çox  müxtəlifdir.  Bu  mexanizm 

fəaliyyətə  subyekt  və  strukturların  yaşamaq  üçün  həyata  keçirdikləri 

“əməliyyatlardan”  başlayır.  Əməliyyatlarda  iki  tərəf  iştirak  edirsə  və 

onlar bir-

biri  haqqında  biliyə  malik  deyillərsə,sonda  iqtisadiyyat 

zəifləyir.  Sadə,  lakin  böyük  iqtisadi  əhəmiyyəti  olan  bir  neçə  misal 

gətirək.Bir neçə il bundan qabaq “Vahidbank” və digər bu tipli banklar 

haqqında  həqiqi  informasiyanın  olmaması,  yəni  əhalinin  bu  sahədə 

biliklərinin  zəif  olması  hər  bir  vətəndaşın  və  dövlətin  iqtisadi 

vəziyyətinə  güclü  mənfi  təsir  göstərdi.Bazar  iqtisadiyyatına  tərəf 

addımlar atılarkən boğazlarından kəsdikləri “artıq” pullarını öz əlləri ilə 

fırıldaqçılara  verdilər  və  dövlət  orqanlarının  da  məsuliyyətsizliyi 

üzündən  bir  daha  geri  ala  bilmədilər.Təkcə  bu  biliksizliyin  üzündən 

Azərbaycan  Respublikası  iqtisadiyyatınamilyard  dollarla  zərər  dəydi. 

Mağazalarda satılan ərzaq mallarının, dərman preparatlarının keyfiyyəti, 

saxlama  müddəti,  satış  müddəti  haqqında  dəqiq  məlumatın  olmaması 

əhalinin  geniş  təbəqəsinin  vaxtı  keçmiş  ərzaqlarla  qidalanmasına, 

sonradan  xəstələnməsinə,  müalicələrə  coxlu  pulların  xərclənməsinə  və 

deməli,  həm  fərdinin  (sahibkarın)  və  həm  də  ölkə  iqtisadiyyatının 

zəifləməsinə  səbəb  olur.Düzgün  qidalanma  və  saxlam  həyat  tərzi 

haqqında  insanların  biliyinin  az  olması    da  eyni  mexanizmi  ilə 

iqtisadiyyatı zəiflədir.  

 

         

Bilik  təsərrüfat  münasibətlərini  də  işıqlandırır,  tərəflərin 

üstünlüyünü  və  çatışmazlıqlarını  ortaya  çıxarır.  İnformasiyanın 

olmaması  və  yaxud  da  onun  qıtlığı  bazarların  dağılmasına  və  

yenilərinin yaradılmasına mane olur. Bazar iqtisadiyyatının səmərəliliyi 

bilavasitə  malların  keyfiyyəti  haqqında,  işçinin  məsuliyyətsizliyi 

haqqında, firma və müəssislərin maliyyə vəziyyəti və kredit bacarıqları 

haqqında  geniş  və  hərtərəfli  məlumatın  olmasını  tələb  edir.  Bunlarsız 

elmdən, iqtisadi inkişafdan danışmaq ən azı cəfəngiyyatdır. Ona görə ki, 

informasiyasızlıq  və  deməli,  biliksizlik  şəraitində  ayrı-ayrı  hesabat 

dövründə  bir-iki  göstəricinin  yaxşılaşmasından  söhbət  gedə  bilər, 

cəmiyyətin,  ölkənin  iqtisadi  inkişafından,  orta  təbəqənin  formalaşması 

haqqında isə məlumat əldə edilməz. 

   Bili

yin iqtisadi səmərəsi. Hərtərəfli bilik əldə etməklə inkişafa 

nail olmaq çoxlu səmərə verir. Bu səmərə birbaşa və dolayı yolla əldə 

oluna bilər.Xəstəliklər haqqında düzgün məlumat milyonlarla insanların 

həyatını  xilas  edər  və  səhiyyəyə  çəkilən  xərcləri  azalda  bilər.  Ətraf 

mühitin  təmizliyi  haqqında  və  suyun,havanın,torpağın,  məhsulların 

çirklənməsi  haqqında  məlumatlılıq  yaşayış  yerlərinin  insan  üçün 

təhlükəli  olmasının  qabağını  ala  bilər.Mikromaliyyələşmə  proqramları 

və  bu  barədə  insanların  məlumatlılığı  uşaqların  gələcəyinin  parlaq 

olmasına səbəb ola bilər. 

        

Bilik  çatışmazlığının  və  informasiya  qıtlığının  olmasını 

dövlət  dərk  etməli  və  problemin  həlli  üçün  ölçü  götürməlidir.  Lakin 

məhz bu məsələ inkişaf etməkdə olan ölkələrdə çox pis həll olunur. Bu 

da  onların  inkişaf  etmiş  ölkələrdən  geriliyini  daha  da  çoxaldır.Sonda 

onlar asılı ölkə olaraq qalırlar və dünya iqtisadiyyatının inkişaf sürətini 

zəiflədirlər. 

         

Dünya  Bankının  hesabatlarında  da  göstərilir  ki,  varlı  və 

kasıb dövlətlərin arasındakı fərq təkcə pulun (vəsaitin) çatışmamasında 

deyil, o həm də biliyin azlığındadır.Biliyin yaradılması isə çoxlu əlavə 

xərclər tələb edir.İnkişaf etmiş ölkələr özlərinin maliyyə imkanlarından 

və  istehsal  güclərindən  istifadə  edib  arasıkəsilmədən  yeni  biliklər 

yaradırlar və bu prosesin dönməz olması üçün çoxlu vəsait xərcləyirlər 

(cədvəl 3).  

 

 

 

  

Cədvəl 3 

Elmi-

tədqiqat və təcrübə-layihə işlərinə çəkilən xərclər və 

adambaşına  düşən ümumi daxili məhsulun həcmi (1998-ci il) 

 

 

   

Ölkə qrupları 

ETTLİ-nə  çə-

kilən   xərclər 

 

(1 mln. nəfərə 

görə  ABŞ  dol-lari 

ilə) 

Adamb

aşına  düşən 

ÜDM  (ABŞ 

dolları ilə) 

1 

Yüksəkgəlirli  ölkələr 

(Asiyanın 

yeni 

sənaye 

ölkələrindən başqa) 

218 

16048 

 

 

2 

Asiyanın  yeni  sənaye 

ölkələri 

108 

6369 

3 

Orta  gəlirli  ölkələr 

(Rusiyadan başqa) 

6 

1563 

4 

Rusiya 

29 

2069 

5 

Azgəlirli 

ölkələr 

(Çindən başqa) 

1 

328 

Cədvəlin  materiallarından  göründüyü  kimi,  kasıb  ölkələrin  yeni 

biliklər  yaratmaq  üçün  varlı  ölkələrlə  rəqabət  aparmasına  maliyyə 

imkanları  mane  olur.  Lakin  yaranmış  biliklərin  alınmasna  onların 

imkanları  çatar.  İlk  növbədə  ona  görə  ki,  dünya  bazarında  kompüter 

texnikasının  qiyməti  çox  aşağı  düşüb  və  Nou-hau (know-how)-ların 

dəyəri isə buna imkan verir. 

Dünyada varlı dövlətlər tərəfindən yaradılmış bilikləri əldə etmək 

(satın alıb tətbiq etmək) üçün isə bir məsələnin həlli lazımdır. Bu məsələ 

biliyin  və  bilikli  insanlann  iqtisadiyyatdakı  aparıcı  rolununu  dövlət  və 

onun  müvafiq  orqanları  tərəfındən  dərk  edilməsidir.  Biliyin  həlledici 

amil olmasını dərk edən ölkələrin sürətlə inkişaf etməsi haqqında çoxlu 

təcrübə toplanmışdır. Buna misal olaraq Dünya Bankı Qana və Koreya 

Respublikasını  misal  göstərir.  40  il  bundan  qabaq  adambaşına  düşən 

ümumi  daxili  məhsulun  həcmi  bu  ölkələrdə  təxminən  eyni  səviyyədə 

idi.  Lakin  artıq  1990-cı  illərin  əvvəllərində  bu  göstəricinin  səviyyəsi 

 

Koreyada  6  dəfə  yüksək  olmuşdu.  Tədqiqatçıların  fıkrincə  Koreyanın 

bu  müvəffəqiyyətinin  yarısı  ölkədə  biliklərin  toplanması  və  istifadə 

olunması nəticəsində əldə edilmişdir. 

 

1. 3. "Yaşıl  inqilab" biliyin məhsuludur 

 

Biliyin  gücü,  onun  verdiyi  iqtisadi  və  sosial  səmərəyə  parlaq 

misal kimi dünya-

iqtisadi inkişafında "Yaşıl inqilab" adı ilə məşhur olan 

ümumdünya hərəkatını göstərmək olar. Biliyə əsaslanan bu ümumdünya 

hərəkatı  artıq  bir  çox  onilliklərdir  ki,  kənd  təsərrüfatı  sahəsində  yeni 

biliklər  yaratmaq,  onları  dünya  miqyasında  yaymaqla  məşğuldur. 

İnkişaf məqsədi ilə bilikdən istifadəni əyani olaraq göstərən bir modelə 

çevrilmiş  “Yaşıl  inqilab"  hərəkatı  həm  də  özünün  beynəlmiləlliyi  ilə 

fərqlənir.  Bu  hərəkatda  çoxlu  dövlətlər,  qeyri-kommersiya  təşkilatları, 

çoxtərəfli  kompaniyalar,  fərdi  fırmalar,  banklar,  torpaq  becərənlər, 

torpaqsız muzdlu kəndlilər iştirak etmişlər. Bunlar hamısı birgə çalışıb 

bilik  məhsulu  yaradırdılar  və  konkret  kənd  təsərrüfatı  sahələrində  onu 

tətbiq edirdilər ki, məhsuldarlığı artırsınlar. 

İlk vaxtlar yaşıl inqilab texniki gerilik ilə mübarizə aparmırdı. О 

inkişafda olan dövlətlərdə informasiya problemini həll edirdi. Bitkilərin 

genetikası  haqqında  əhalinin  biliklərini  artırmağa  can  atırdı.  Nəticədə 

müxtəlif,  daha  yüksək  məhsuldarlığı  əldə  etməyə  imkan  yaradan 

toxumlar  tapılır  və  istehsalda  sınaqdan  çıxarılırdı.  Sonradan  bir  çox 

inkişaf etmiş ölkələrdə müvafıq elmi-tədqiqat institutları yaradıldı, elm 

inkişaf etdirildi və yeni biliklər toplandı. Keçən əsrin ikinci yarısından 

başlayaraq  kənd  təsərrüfatı  sahəsində  əldə  edilmiş  biliklərdən  kütləvi 

surətdə  istifadə  edildikdə  böyük  müvəfəqiyyətlər  əldə  edildi.  Dərc 

olunmuş məlumatlara görə inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda məhsuldarlıq 

iki 

dəfədən də çox yüksəldi. Nəticədə XX əsrin ikinci yarısında ərzağın 

artım sürəti əhali artım sürətini ötürdü. Bu nəticə eyni zamanda XVIII 

əsrdə yaşamış ingilis iqtisadçısı Robert Maltusun məşhur nəzəriyyəsinin 

elmi əsasının olmamasını bir daha sübut etdi. 

Biliyin verdiyi iqtisadi səmərə ilə yanaşı bilavasitə sosial səmərə 

də əldə edilir. Məsələn, Dünya Bankının Hindistanın cənub ştatlarında 

apardığı  tədqiqatlar  sübut  edib  ki,  «yaşıl  inqilab»  həqiqətən  də  ilk 

növbədə, yaşayış səviyyəsi aşağı olan əhali təbəqəsi üçün böyük sosial 

səmərə verib. Hesabatda göstərilir ki, 1973-1994-cü illər orzində «yaşıl 

 

inqilab» xırda fermerlərin orta real gəlirlərini 90 faiz, torpaqsız işçilərin-

kəndlilərin  ən  kasıb  təbəqəsinin  real  gəlirlərinin  isə  125%  artmasına 

səbəb  olmuşdur.  Yüksək  məhsuldarlıqlı  toxumların  becərilməsi  çoxlu 

ağır  əmək  tələb  etdiyindən  az  təmin  olunanların  əınəyinə  olan  tələbat 

artdı. Onların qida məhsulları daha koloriyalı oldu (koloriyalılıq 58-81 

faiz, zülal birləşmələrinin qəbulu isə 103-115 faiz artmışdı). 

 

1. 4. Biliyin əldə edilməsi, yayılması və hərtərəfli istifadə 

edilməsi prosesinin gücləndirilməsi 

 

Bilik  yaradılır,  yayılır  və  istifadə  edilir.  Bu  tsikl  daim  təkrar 

olunur  və  proses yeni əsas  üzrə  davam  edir.  Daha  doğrusu,  əgər  hər 

hansı  bir  dövlət  iqtisadiyyatının  inkişafını  və  əhalinin  yaşayış 

səviyyəsini 

yüksəltmək 

istəyirsə 

bilik 

tsiklini 

daim 

intensivləşdirməlidir. 

Dünya  iqtisadiyyatı  baxımından  bilik  tsiklinin  sürətlənməsi 

ümumi şəkildə iki istiqamətdə gedə bilər. Birinci istiqamət beynəlxalq 

t

əşkilatlar  və  qurumların  bu  sahədəki  fəaliyyətləri  ilə  bağlıdır. 

Beynəlxalq təşkilatlar birliklərin yaradılması, toplanması, yayılması və 

onlardan istifadə olunması sahəsində elə problemləri həll etməlidirlər ki, 

onların həlli fərdi (capital sahibləri üçün о qədər də cəlbedici görünmür. 

Buna görə də beynəlxalq təşkilatların institutları, ilk növbədə, texnoloji 

geriqalmanın  ləğv  edilməsi  sahəsində  fəaliyyətini  daha  da  mütəşəkkil 

edib, dünya iqtisadiyyatını beynəlxalq ictimai məhsullarla təmin etmək 

və  biliyin  ötürülməsində  vasitəçilik  funksiyasını  yerinə  yetirməklə 

məşğul  olurlar.  Burada  idarəetmənin  yaxşılaşdırılması  tələb  olunur  ki, 

bunun üçün də dünyada baş verən informasiya inqilabi şərait yaradır. 

İkinci istiqamət dövlət orqanlarının rolu ilə əlaqədardır. Dövlətlər 

rəhbərlik  etdikləri  ölkədə  biliyin  meydanagəlmə  mənbələrini  (ölkənin 

öz gücü ilə yaradılan biliklər və kənardan "gətirilən" biliklər) və onların 

arasındakı  nisbəti  düzgün  istiqamətləndirməlidirlər.  Bundan  başqa, 

biliyə olan bazar tələbatı aşağı düşə bilər, onda dövlətin bu işə qarışması 

zəruridir.  Ona  görə  ki,  ölkədə-ki  texniki  biliksizliyi  aradan  qadırmaq 

üçün  dövlətin  həmişə  imkanları  tapıla  bilər.  Məsələn,  dövlət  əhalinin 

savadlanmasını  insanların  bütün  ömrü  boyu  həyata  keçirə  bilən  təhsil 

si

stemi  işləyib  hazırlaya  bilər.  Dövlət  biliklər  üzrə  informasiyaları  da 

idarə etməli, onların keyfıyyətinə nəzarəti gücləndirməlidir. 

 

Dövlət  bilik  çatışmamazllğı  ilə  mübarizənin  milli  strategiyasını 

işləyib  hazırlamalı  və  həyata  keçirməlidir.  Ümumiyyətlə  götürdükdə, 

hər  bir  ölkə  biliyin  əldə  edilməsinə,  onun  yayılmasma  və  istifadəsinə 

yönələn  siyasət  işləyib  hazırlamalıdır.  Bu  proqramların  məğzini  yerli 

biliklərlə dünya biliklərinin optimal uyğunlaşdırılması və iqtisadiyyatın 

məqsədyönlü inkişafı təşkil etməlidir. 

 

 

1. 5. Biliyin rolunun artmasının obyektiv əsası 

 

Bu gün dünya miqyasında biliyin çəkisinin əhəmiyyətli dərəcədə 

artması  bir  sıra  obyektiv  reallıqlardan  doğur.  Onların  агаsında  ETT 

xüsusi  yer  tutur.  İntensiv  elmi-texniki  inqilablarla  müşahidə  olunan 

müasir elmi-

texniki  tərəqqi  istehsalda  prinsipial  köklü  dəyişikliklər 

yaradır.  İstehsalın  texnikası,  texnologiyası,  istehsalın  təşkili  formaları 

çox  qısa  müddətdə  təkmilləşmələrə  məruz  qalır,  emalın  sürəti  artır, 

istehsal daha сох mexanikləşir və avtomatlaşır, istehlakın kimyalaşması 

yüksəlir. Belə bir şəraitdə istehsalın aktiv elementi olan insana, ixtisaslı 

fəhləyə, mühəndisə qoyulan tələblər də artır. İnsanlardan daha çox bilik 

tələb olunur. Onlar  yüksək texniki təşkilati səviyyəyə malik uyuşqanlı 

ist

ehsaldan  baş  çıxarmağı,  keyfıyyətli  məhsul  istehsal  etməyi  və  onu 

bütün dünya ölkələrində reallaşdırmağı bacarmalıdırlar. 

Müasir  dövrdə  biliyin  yeni  iqtisadi  rolu  peşə  və  ümumi  təhsilin 

yeni  iqtisadi  rolu  ilə  şərtlənir.  İşçi  qüvvəsinin  ixtisas  səviyyəsini 

yüksəltmək tələb olunur. Bu problemin əhəmiyyətini başa düşən ölkələr 

təhsilə yönəldilən kapitalın həcmini artırırlar. Məsələn, hazırda ABŞ-da 

hər  il  təhsilə  çəkilən  xərc  40,0  milyard  dolları  ötüb  keçir.  Müqayisə 

üçün qeyd  edək ki, 1940-cı ildə bu  rəqəm 3,2 milyard dollar, 1950-ci 

illordo  isə  8,8  milyard  dollar  təşkil  edirdi.  Təhsilə  bu  cür  yüksək 

qayğının nəticəsində işçi qüvvəsinin keyfiyyət səviyyəsi yüksəlir, əmək 

daha məhsuldar olur, onun nəticəsi daha çox səmərə verir. 

Məşhur Amerika iqtisadçısı E.Depisonun apardığı tədqiqata görə 

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ABŞ vo QA ölkələrində 

əldə  edilən  iqtisadi  inkişafın  10-32%-i  texnika  və  texnologiyanın 

müxtəlif  sahələrində  elmi  tədqiqatların  nəticələrini  istehsala  tətbiq 

etməklə əldə etmişlər. ETT-nin sürətləndirilməsi insanların biliyinə də 

müsbət  təsir  göstərir.  Son  illər  iqtisadi  inkişafda  biliyin  böyük  rol 

 

oynamasını dünyanın əksər ölkələrinin iqtisadçıları təkidlə qeyd edirlər. 

E.Denisonun verdiyi məlumata görə ABŞ və QA-da əldə edilən iqtisadi 

artımın  2-15%-i  təhsilin  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  hesabına  baş 

vermışdir. Yeni biliklərin meydana gəlib inkişaf etməsi əslində istehsal 

prosesinin  ayrılmaz  hissəsinə  çevrilmişdir.  Yeni  biliklər  təcrübədə  öz 

əksini maşın və mexanizmlərin yeni konstruksiyasında, işçi qüvvəsinin 

keyfiyyətində,  səmərəli  təşkilatıi  qərarlarda,  konyukturanın  dərk 

edilməsində,  sərfəli  iqtisadi  inkişaf  modellərinin  seçilməsində  tapır. 

Bilik artımı material-enerji resurslarına qənaət etməyə, məhsulun enerji, 

materail,  fond  və  əmək  tııtumunun  aşağı  düşməsinə  tam  reallığı  ilə 

səbəb  olur.  İstehsal  resurslarından  bilik  resursunun  fərqləndirici 

cəhətlərindən  biri  ondan  ibarətdir  ki,  maşın  və  ava-danlıqlardan  fərqli 

olaraq bilik bir ölkədon dünyanın digər ölkələri-nə daha tez yayıla bilir: 

müasir informasiya inqilabı buna şərait ya-radır. Maşın və mexanizmlər 

kimi bilik də patentlər, lisenziyalar, məsləhətlər, "Nou-hau"lar şəkində 

satılır və alınır.