AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§2. İqtisadi inkişafda region amili 

Dünya iqtisadiyyatı ölkələrin və regionların iqtisadiyyatıdır. Buna 

görə  də  regionlar  dünya  iqtisadiyyatına,  onun  inkişaf  sürətinə, 

səmərəliliyinə,  tələbatları  ödəmə  qabiliyyətinə  güclü  təsir  göstərir.  Bu 

təsir mənfi, müsbət və neytral ola bilər. 

Regionun  dünya  iqtisadiyyatına  təsiri  burada  baş  verən  iqtisadi, 

sosial  və  siyasi  proseslərdən  bilavasitə  asılı  olur.  Bu  proseslər  elmi 

əsasda, insan amilini nəzərə almaqla baş verdikdə və ən başlıcası region 

ölkələrinin  iqtisadi  inkişafı  əsas  götürüldükdə  regionda  sosial-iqtisadi 

yüksəliş baş verir və onun təsiri dünya iqtisadiyyatına bir qayda olaraq 

müsbət olur. 

Dünya  iqtisadiyyatına  müsbət  təsir  göstərən  regionlara  misal 

Şimali Amerika regionu ola bilər. Bu regionun ən qüdrətli ölkəsi ABŞ-

dır. Hazırda isə Kanada da inkişaf etmiş ölkədir və о da ABŞ-la birlikdə 

inkişaf  etmiş  "böyük  ölkələr"  qrupuna  daxildi.  Bu  regionun  inkişaf 

etməsində aparıcı amil rolunu həmişə ABŞ oynayır. Kanadanın inkişaf 

etmiş  ölkələr  sırasına  çıxmasında  da  məhz  ABŞ  həlledici  rol 

oynamışdır. 

ABŞ və Kanadanın inteqrasiyalı iqtisadi əlaqələri öz başlanğıcını 

XX  əsrin  20-ci  illərindən  götürür.  Bu  Kanadanın  iqtisadi  əlaqələrinin 

 

İngiltərə ilə zəiflədiyi və ABŞ-la isə möhkəmlənməyə başladığı bir dövr 

idi. Regionun  güclü dövləti olan ABŞ iqtisadi üsullardan istifadə edib 

həm özünə və həm də Kanadanın maraqla- 

rına uyğun tədbirlər həyata keçirdi. Amerika sahibkarları dövlətin 

dəstəyi  ilə  Kanadanın  zəngin  təbii  resurslannın  mənimsənilməsinə 

başladılar.  Keçən  əsrin  20-ci  illərinin  axırında  ABŞ  Kanada 

iqtisadiyyatının qabaqcıl sahələrində aparıcı mövqeyə malik idi. 1930-

cıı illərin axırında Kanadada ABŞ-ın TMK-na məxsus 309 kompaniya 

fəaliyyət göstərirdi. 

İllər  keçdikcə  qarşılıqlı  iqtisadi  maraqlara  əsaslanan  əməkdaşlıq 

Kanadanın  inkişafına  da  səbəb  olurdu.  İkinci  Dünya  müharibəsinin 

sonlarında  ABŞ-ın    Kanadada  yerləşdirdiyi  investisiyaların  həcmi  5 

milyard  dollara  çatırdı.Bunun  nəticəsi  idi  ki,  ABŞ  kompaniyaların 

Kanadadakı  filialların  sayı  1957-ci  ildə  630-a 1967-ci  ildə  isə  962-ə 

çatırdı.Bu  dövrdə  əks  istiqamətdə  də  kapital  axını  başladı.  Bu  dəfə 

Kana

danın  iqtisadi  nəhəngləri  tərəfindən  Amerika  və  Kanada 

sahibkarlan kapitalının qarşılıqlı hərəkəti böyük iqtisadi səmərə verirdi. 

Nəticədə  hər  iki  ölkə  arasında  ticarət  özünün  yüksək  səviyyəsinə 

çatmışdı.  Şimalı  Amerika  regionunda  iqtisadi  əməkdaşlığı 

geni

şləndirmək  tələb  olunurdıı.  Bu  məqsədlə  1970-ci  illərdən 

başlayaraq ABŞ kapitalı digər ölkəyə də yönəldildi. 1992-ci ildə ABŞ, 

Meksika  və  Kanada  tərəfındən  imzalanmış  Şimali  Amerika  sərbəst 

ticarət  assosiasıyası  bu  ölkələr  arasında  əməkdaşlığa  mane  ola  bilən 

amilləri  maksimum  aradan  qaldırırdı.  Burada  söhbət  təkcə  ticarətdəki 

maneələrdən  getmirdi,  eyni  zamanda  söhbət  xarici  investisiya,  işçi 

qüvvəsinin miqrasiyası rejiminin və üç ölkə sərhədlərinin şəffaflığının 

təmin  edilməsi  sahəsindəki  digər  aspektlərində  həll  edilməsindən 

gedirdi. Qeyd edək ki, bu üç Şimali Amerika regionu ölkələri arasında 

bağlanmış həmin saziş artıq 1994-cü il yanvarın 1-dən həyata keçirilir. 

Gələcəkdə  bütün  maneələrin  aradan  qaldırılması  və  üç  milli  bazanın 

üzvi  şəkildə  birləşməsi  proqnozlaşdırılır.  XXI  əsrin  əvvəlində  üç 

dövlətdən  olan  375  mln.  nəfəri  əhatə  edən  azad  ticarət  zonalarının 

yaranacağı və 8 trilyon dollar həcmində  məhsul istehsalı gözlənilir. 

Şübhə yoxdur ki, region ölkələrinin bu cür sağlam niyyət üzərində 

qurulmuş  iqtisadi  əlaqələrinin  genişlənməsi  həm  regionun 

iqtisadiyyatına  və  həm  də  dünya  iqtısadiyyatına  güclü  müsbət  təşir 

 

göstərir. Belə sazişlərə getdikcə daha çox ölkə birləşə bilər. Dərs vəsaiti 

yazılan zaman aldığımız məlumata görə Latın Amerikası  

ölkələri də (məsələn. Çili) yuxarıda göstərdiyimiz Şimali Amerika 

azad ticarət assosiasiyasına qoşulmaq fıkrindədırlər. 

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir regionda lider ölkə olur. 

Bu  mətndə  baxdığımız  regionun  lideri  ABŞ-dır.  О  özünün  düzgün 

sosial-

iqtisadi inkişafını  çoxdan təyin edib və böyük müvəffəqiyyətlər 

əldə  edib.  Onun  təsiri  altında  regionda  iqtisadi  yüksəlişə  nail  olunub. 

Belə regionlar yer kürəsində var. Yaponiya və onun yerləşdiyi region da 

Yaponiyanın  başçılığı  altında  böyük  nailiyyətlər  əldə  etmişdir. Lakin 

çox  təəssüflə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yer  kürəsinin  elə  regionları  da 

mövcuddur ki, onlar dünya  iqtisadiyyatına mənfı təsir göstərirlər. Belə 

regiona parlaq misal Rusiya Federasiyasının yerləşdiyi regiondur. 

Rusiya liderdir. Lakin bu regionun iqti

sadi  inkişafı  qənaətbəxş 

deyildir.  Həmişə  güclü  hərbi  qüvvəyə  malik  olduğuna  görə  iqtisadi 

zəifliyi  Rusiyanı  regionda  liderlikdən  uzaqlaşdıra  bilməmişdır.  Daha 

doğrusu,  Rusiya  özü  iqtisadi  cəhətdən  güclü  olmadığı  üçün  özünün 

yaxın  və  uzaq  region  qonşularının  iqtisadi  inkişafını  da  istəməmiş  və 

əgər, kiçik və böyüklüyündən asılı olmayaraq Rusiyanın təsir dairəsində 

olan 

һəг  hansı  bir  ölkə  inkişaf  еtməк  istəmişsə  də  Rusiya  ona  mane 

olmuşdur.  İqtisadi  inkişaf  modellərinin  düzgün  seçilməməsi,  bütün 

iqtisadiyyat

ın  bir  hakimə  (liderə)  və  ya  dövlətə  tabe  edilməsi,  xüsusi 

təsərrüfatın  inkişafı  üçün  şəraitin  yaradılmaması,  bürokratik  idarəetmə 

üsulları, şəxsiyyətə pərəstiş və sairə bu kimi qeyri-iqtisadi və subyektiv 

amil və şərtlər Rusiyanın özünü dəfələrlə çox çətin vəziyyətlərə salıb. 

Vəziyyətdən  çıxmaq  mümkün  olmayanda  sosial-iqtisadi  quruluşu 

dəyişməyi  üstün  tutublar.  Məhz  1917-ci  ildə  belə  bir  hadisə  Rusiyada 

baş  verdi.  Heç  bir  elmi,  obyektiv  əsası  olmayan  «sosialist  dövləti» 

deyilən  dövlət  formalaşdı.  Bu  cür  sosial-ictimai  dəyişikliyin  siyasi 

köklərini,  səbəblərini  dərindən  açmadan  iqtisadi  nəticələrini  və  dünya 

iqtisadiyyatına  təsirini  qısaca  nəzərdən  keçirsək,  görərik  ki,  Rusiyanın 

bir lider kimi özünü səmərəli idarə edə bilməməsi və obyektiv iqtisadi 

qanunlar

a tabe olmaması üzündən regionun iqtisadi inkişafı olduqca çox 

geri  qalmış  və  region  ölkələrinin  iqtisadiyyatına  və  dünya 

iqtisadiyyatına mənfı təsir göstərmişdir. 

Belə  mənfi  təsirin  bir  neçə  aspektlərini  nəzərdən  keçirək.  Elə 

götürək  1917-1992-ci  illəri.  Göründüyü  kimi  bu  70  ildən  də  çox  bir 

 

dövrü  əhatə  edir.  Rusiyada  iqtisadiyyatın  inkişafı  və  onun  dünya 

iqtisadiyyatına təsiri baxımından bu dövrün özünü bir neçə mərhələlərə 

bölmək olar. 10 ildən də çox bir dövrü (1917-1928) əhatə edən birinci 

mərhələdə Rusiyanın iqtisadiyyatı daxili çəkişmələr və düzgün iqtisadi 

inkişaf  proqramının  olmaması  nəticəsındə  əvvəlcə    iqtisadiyyatın 

dağılması, mərhələnin axınında isə heç bir ciddi struktur dəyişiklikləri 

etmədən  bərpası  baş  verirdi.  Bu  ölkədə  dünya  iqtisadiyyatında 

görünməyən proseslər baş verirdi: 

"Hərbi  kommunizm"  adlanan  illərdə  iqtisadiyyat  çox  yüksək 

sürətlə aşağı düşürdüsə, sonrakı illərdə iqtisadiyyat eyni yüksək sürətlə 

də  inkişaf  edirdi.  Lakin  bu  inkişaf  ekstensiv  xassəli  idi  və  dünya 

iqtisadiyyatına  heç  bir  şey  bəxş  etmirdi.  Əksinə,  bütün  iqtisadiyyatın 

dövlətin  əlində  cəmləşdirilməsi  prosesi  gələcək  iqtisadi  çətinliklərin 

yaranması üçün şəraiti formalaşdırırdı. 

İkinci mərhələ 24 ildən artıq bir dövrü (1929-1953) əhatə edirdi. 

Bu  dövrdə  İkinci  dünya  müharibəsi  də  baş  verdi  və  onun  baş 

verməsində  də  Rusiyanın  seçdiyi  sosial-ictimai  quruluşun  az  günahı 

olmadı. 1928-1939-cu illərdə xalqın qanı bahasına əldə edilmiş iqtisadi 

yüksəliş  müharibə  nəticəsində  dağıdıldı.  Lakin  qələbədən  ruhlanan 

Rusiya  rəhbərləri  iqtisadiyyatı  özlərinə  məxsus  üsullarla  və  özlərinin 

istədikləri  kimi  inkişaf  etdirə  bildilər.  Bu  inkişafın  xarakterik 

cəhətlərinə 

istehsalın 

təmərküzləşməsi, 

onun 

tamamilə 

dövlətləşdirilməsini,  qeyri-bazar  iqtisadiyyatnın  bərqərar  olması,  ağır 

sənayenin  üstün  inkişafı,  sənayenin  militarizasiyası,  təbii  resursların 

talan edilməsi, ekologiyanın pisləşməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin qeyri-

rasional  olması,  kənd  təsərrüfatında  kəndli  təsərrüfatlarının  ləğv 

edilməsi,  iqtisadiyyatın  ağır  sənayenin  xeyrinə  birtərəfli  inkişafını  aid 

etmək olar. Bu mərhələ iqtisadiyyatın gələcəkdə dağılması üçün zəmin 

hazırladı. Dünya iqtisadiyyatı isə bu mərhələdə heç bir şey əldə etmədi. 

Heç olmasa ona görə ki, əldə edilən iqtisadi və hərbi irəliləyişlər "nəyin 

bahasına  olursa  olsun  prinsipinə  əməl  etməklə  qazanılımşdı.  Elə  buna 

görə də üçüncü mərhələdə (1954-1979) iqtisadi inkişafın sürəti azaldı və 

komanda  iqtisadi  inkişaf  modeli  ilə  gələcək  inkişafın  mümkün 

olmaması  hamı  üçün  aksiomaya  çevrildi.  Baxılan  dövrün  dördüncü 

mərhələsi  (1980-1992)  son  on  iki  ili  əhatə  edirdi  və  özündən  əvvəlki 

pillələrin  üzvi  nəticəsi  kimi  sosialist  ölkəsi  adlanan  bir  ölkənin 

dağılması  ilə  başa  çatdı.  SSRİ  deyilən  ölkə  parçalandı,  yeni  dövlətlər 

 

meydana gəldi, iqtisadiyyat isə sözün tam mənasında dağıdıldı və talan 

edildi.  İqtisadi  əlaqələrin  pozulması  yeni  yaranmış  ölkələrin 

iqtisadiyyatına ölümcül təsir göstərdi. 

Beləliklə də, əslində həm özünün və həm də yaxın və uzaq 

qonşularının iqtisadiyyatının pisləşməsinin müəllifı, səbəbkarı 

Rusiyanın özüdür. Artıq 10 ilə yaxındır ki, SSRİ deyilən bir dövlət 

yoxdur. 

Lakin 

iqtisadiyyatı 

idarə 

edərin 

psixologiyasında, 

dünyagörüşündə köklü,  müasir dünyanın qəbul etdiyi dəyişikliklər baş 

vermədiyinə, siyasət və hərbi gücə malik olmaq psixologiyası qaldığına 

görə  Rusiyada  iqtisadi  inkişaf  zəif  gedir.  Uzun  illər  boyu  dövlətlərin 

iqtisadi inkişaf göstəriciləri müqayisə edilərkən Rusiyanın deyil SSRİ-

nin  göstəriciləri  müqayisə  edilirdi.  Buna  görə  do  Rusiyada  iqtisadi 

vəziyyətə  qiymət  vermək  üçün  fərdi  şəkildə  aparılan  tədqiqatların 

məlumatlarından  istifadə  etməyi  üstün  tutduq.  Rusiyanin  İqtisadiyyat 

Elmi  və  Sahibkarlıq  Fəaliyəti  Akademiyasının  akademiki,  REA-nın 

Avropa  İnstitunun  beynəlxalq  iqtisadi  müqayisələr  mərkəzinin  rəhbəri 

i.e.d., professor A.M.Kudrovun şəxsi hesablamalarına görə 1990-cı ildə, 

yəni SSRİ-nin dağılmasından bir il qabaq, Rusiyanın ÜDM-nun həcmi 

ABŞ-ın ÜDM-nun 17,7%-ni təşkil edirdi. 1992-ci ildə, yəni Rusiyanın 

müstəqilliyinin birinci ilində bu göstəricinin səviyyəsi aşağı düşmüş və 

cəmi  12,0%  təşkil  etmişdir.  Sonrakı  illərdə  Rusiyanın  iqtisadiyyatında 

geriləmələr davam etmiş və 1996-cı ildə RF-nın ÜDM-nın həcmi ABŞ-

ın  ÜDM-ni  cəmi  8,6  faizi  qədər  təşkil  etmişdir.  Deməli,  1990-cı  illə 

müqayisədə ÜDM-un ABŞ-ın ÜDM-na  görə nisbəti 2 dəfədən də çox 

pisləşmişdir. Bunun səbəbi nədir? Keçid dövrü altında bunu pərdələmək 

olmaz.  Əsas  və  başlıca  səbəb  Rusiyanın,  Ermənistandan  başqa  öz 

qonşularına  qarşı  apardığı  hərbi  və  kolonial  siyasətdir.  Rusiya  nə  özü 

inkişaf  edir,  nə  də  qonşu  ölkələrin  inkişafını  istəmir,  onlara  bütün 

yollarla  mane  olmağa  çalışır.  Ölkələri  bir-birinə  qarşı  qoymaqla 

"Parçala və hökm sür" prinsipindən əl çəkmir. Elə buna görə də Rusiya 

1991-1994-

cü  illərdə  Ermənistana  1  milyard  dollar  dəyərində  silah-

sursat  məhsulu  bağışlamaqla  Qafqazda  gərginliyin  artmasına  səbəb 

oldu.  Lakin,  əgər  bu  qədər  böyük  məbləğ  Rusiyanın  özünün  iqtisadi 

inkişafına  yönəldilmiş olsa idi, iqtisadi səmərə əldə edilərdi. Rusiyada 

iqtisadi  inkişafın  geriliyi  ətraf  ölkələrə  ikiqat,  üçqat  mənfı  "  təsir 

göstərir.  MDB  deyilən  quruma  daxil  olan  ölkələrin  hamısında  iqtisadi 

 

gerilik  var.  Azərbaycanın  iqtisadiyyatı  buna  parlaq  misaldır.  Bir 

tərəfdən keçmiş SSRİ-də və sonradan Rusiya Federasiyasında və onun 

dostu Ermənistanda gedən proseslərin bilavasitə təsiri nəticəsində, digər 

tərəfdən,  rus-erməni  qoşunları  tərəfındən  20%-dən  də  çox 

torpaqlarımızın  zəbt  edilməsi  nəticəsində  Azərbaycanın  iqtisadiyyatı 

lazım və mümkün olan səviyyədə inkişaf edə bilmir. Burada əsas səbəb 

- region amilidir. 

 

 

§3. 

Transmilli korporasiyalar (TMK) və dünya                                    

iqtisadiyyatı 

 

                           3.1. TMK-

nın mahiyyəti 

Bazar  iqtisadiyyatı  yolu  ilə  inkişaf  etmiş  kapitalist  ölkələrinin 

əsas  liderləri  keçən  əsrdə  böyük  müvəfəqiyyətlər  əldə  edə  bildilər. 

Nəhəng  monopolist    fırmaların  əlində    çoxlu  miqdarda  maliyyə 

resursları    toplanmışdı.  Ölkə    daxilində    onlardan  tam  və  səmərəli 

istifadə etmək limiti tükənməkdə  olduğuna görə kapital sahibləri pulu 

ölkənin  xaricində  yerləşdirmək  və  daha  yüksək  gəlir  əldə    etmək 

ideyalarını öz hökumətlərinin dəstəyi ilə reallaşdırmağa başladılar.  Bu 

cür  ideyaların  ortaya  çıxması  və    reallaşmağa  başlaması  tarixi  keçən 

əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Lakin kapitalın    xarici    ölkələrdə    

yerləşdirilməsi    işinin    dünya iqtisadiyyatına güclü təsiri əsrin ikinci 

yrasında əyani nəzərə çarpmağa başladı. Məhz bu dövrdə  inkişaf etmiş 

ölkələrin  xaricdə  fəaliyyət    göstərən  sənaye,  bank  və    digor 

strukturlarının sayı 10 mini ötmüşdü. Getdikcə onların içərisindən çox 

da böyük olmayan qruplar daha f

əallaşmağa  başladılar  və  özlərinin 

istifadə  etdikləri yeni stil və üsulların hesabına böyük müvəffəqiyyətlər 

əldə  etdilər.  Bunları  sonralar  transmilli  korporasiya    (TMK) 

adlandırmağa baş-ladılar. 

Bu gün TMK-

lar çox inkişaf etmişlər və bir çox cəhətdən dünya 

bazarının  strukturunu  və  məhsulların  rəqabət  qabiliyyətliliyini, 

beynəlxalq  kapitalın  hərəkətini  və  texnologiyanın    ötürülməsini  təmin 

edə bilirlər. Yüksək idarəetmə və təşkilati struktura malik olan TMK-ın 

baş  qərargahlarının  beşdə    dördü  ABŞ-da, Yaponiyada, Böyük 

Britaniyada,  Almaniyada  və  Fransada  yerləşmişdir.  Bütün  iri  TMK-ın 

 

30%-

ə  qədəri  ABŞ-ın  payına  düşür.  1987-ci  ilin  məlumatına  görə 

dünyanın 500 fəaliyyət göstərən nəhəng sənaye kompaniyalarının 183-ü 

ABŞ-ın, 97-si Yaponiyanın, 52-si İngiltərənin, 36-sı Almaniyanın, 27-si 

Fransanın, 16-sı Kanadanın və  13-ü İsveçrənin payına düşürdü. 

Dünya 

iqtisadiyyatının 

inkişafında, 

istehsalların 

beynəlmiləlləşməsində,  kapitalın  səmərəli  dövr  etməsində,  beynəlxalq 

miqyasda  elmi  və  texniki  nailiyyətlərin  istehsala  kompleks  tətbiq 

edilməsində,  iş  yerlərinin  yaradılmasında,  iqtisadi  inteqrasiya 

proseslərinin güclənməsində və sairə bu cür texniki, texnoloji, təşkilati 

iqtisadi  və  sosial  məsələlərin  həll  edilməsindən  TMK-nın  rolu 

böyükdür. 

            TMK-

nın  bir  mühüm  cəhəti  də    vardır.  Onlar  nəyin 

bahasına  olursa-olsun mənfəət (təmiz mənfəət) əldə etməyə yox, nəyin 

bahasına  olursa-olsun  istehsalın  və  xidmətlərin  həcminin  artırılmasına 

çalışırlar və bu yolla da, həqiqətən, mütəmadi olaraq çoxlu mənfəət əldə 

edirlər.  Bir  fıkir  verin:  ABŞ-ın  "Ceneral  motoros"  avtomobil 

korporasiyası 1988-ci ildə 4,9 milyard dollar təmiz mənfəət əldə etməyə 

nail  olmuşdur. Bəs dünya iqtisadiyyatının "qazancı" nə olmuşdu? 4,9 

milyard  dollar  təmiz  mənfəət  əldə  edən  korporasiya  121,1  milyard 

dollarlıq avtomobil məhsulu istehsal edib sata bilmişdir.... 

Həcmdən  qazanmaq,  məhsulun  keyfıyyətini  yüksəltmək,  çevik 

idarəetmə sistemi yaratmaq, elmin, texnikanın, texnologiyanın inkişafını 

sürətləndirmək,  istehsalın  elm  tutumluluğunu  durmadan  yüksəltmək 

TMK-

nın başlıca iş üsullarındandır. Bütün bunların fonunda satışa görə 

rentabellik  demək  olar  ki,  bütün  transmilli  korporasiyalarda    çox 

aşağıdır.  Məsələn,  baxılan  dövrdə  "Ceneral  motors»  korporasiyasının 

rentabelliyi  satış  həcminə  görə  cəmi  4|  faizdən  bir  qədər  çox  (4,05) 

təşkil etmişdir (çədvəl 4). 

Cavan  və  inkişafda  olan  dövlətlərdə  TMK-nın  yaratdıqları 

müəssisələrdə 1985-ci ildə 6,3 milyon nəfər işçinin işlədiyi göstərilir. 

 

  

      

Cədvəl 4. 

 

TMK-

nın satış həcmi və təmiz mənfəəti (1988) 

 

 

Adı 

Əsas    

fəaliyyət sahəsi 

Satı

s  həcmi 

(mlrd. 

dol.) 

Təmiz mənfəət 

 

 

 

 

 

 

Mlrd. dol. 

Satışa 

görə 

%-

lə 

"Ceneral     

motors" 

ABŞ 

avtomobil  121,1 

4,9 

4,05 

"Ekson" ABŞ 

neft 

79,6 

5,3 

6,6 

"Royyal    dat-

Şell” Böyük     

Britaniya, 

Niderland 

neft 

78,4 

5,2 

6,6 

"Toyota", 

Yaponiya 

avtomobil  50.8 

2,3 

4.5 

"Mobiloyl" 

ABŞ 

neft 

48,2 

2,1 

6,8 

"Britiş    

petrolium" Böyük 

Britaniya 

neft 

46,2 

2,2 

4,7 

"Daymler-Vepts" 

AFR 

avtomobil  41,8 

1,0 

2,4 

"Folksvagen   

verk" AFR 

avtomobil 

33,7 

0,4 

1,2 

"Nissan       

motor" Yaponiya 

Avtomabil 

29.1 

0,5 

1,7 

"Samson"    

Cənubi Koreya 

elektronika 

37,4 

0,5 

1,8 

 

"Nestle" 

İsveçrə  ərzaq (yeyinti)  27,8 

1,4 

5,0    

 

Bu 

İspaniya  kimi  bir  ölkədəki  fəhlələrin  sayından  da  çoxdur. 

İsveçrənin "Nestle" kimi ərzaq (yeyinti) korporasiyasının müəssisələri, 

fili

alları  və  qız  filialları  bütün  qitələrin  65  ölkəsində  fəaliyyət 

göstərirlər.  292  müəssisəsi  olan  bu  monopolist  dünyanın  43  ölkəsində 

süd  məhsulları,  31-də  kofe,  30-da  какао  və  şokolad,  20-də  uşaq  süd 

yeməyi istehsal edir. Kompaniyada çalışan 163 min nəfərin cəmi 4,3% 

İsveçrənin  öz  payına  düşür.  Qalan  95,7%-i  xarici  ölkələrdə  fəaliyyət 

göstərirlər. 1988-ci ildə korporasiyanın təmiz 

 

 

mənfəəti 1425 milyon dollar təşkil etmişdir. Rentabellik isə cəmi 

5,0% olmuşdur. Göründüyü kimi TMK-lar həm özləri yaxşı qazanırlar, 

həm dünya iqtisadiyyatının inkişafına səbəb olurlar və həm də  əhalini 

nisbətən  ucuz  əmtəə  və  xidmətlərlə  təmin  edirlər.  Lakin  mahiyyətcə 

onlar  sovet  dövrünün  şüarları  ilə  desək,  əsl  kapitalistlərdirlər  və  ilk 

növbədə,  onlar  öz  maraqlarını,  fırmanın  maraqlarını  qoruyurlar  və 

özlərinə  xidmət  edirlər.  Lakin  nəticəsi  dünya  iqtisadiyyatının  və 

əhalinin  xeyrinədir.  Bu  paradoksdur.  Onun  izahını,  mahiyyətini  isə 

dünyanın  ən  məşhur  iqtisadçılarından  olan  Adam  Smit  vermis  və 

açmışdır: "Satış üçün məhsul istehsal edən hər hansı bir adam (sahibkar) 

yalnız öz şəxsi marağını güdür, xüsusi mənfəətindən çıxış edir. Lakin bu 

zaman o, "gözəgörünməz əl" vasitəsi ilə öz məqsədinə tamamilə dəxli 

olmayan  məqsədə  doğru  yönəldilir,  yəni  bəzən  özü  də  bilmədən  daha 

əməli surətdə cəmiyyətin mənafeyinə xidmət etmiş olur". 

TMK-

lar  həm  sayca  və  həm  də  istehsalın  həcmi  baxımından 

sürətlə  inkişaf  etməkdə  davam  edirlər.  BMT-nın  tədqiqatçıları  hesab 

edirlər ki, bu gün 35 minə qədər TMK fəaliyyət göstərir. Müqayisə üçün 

göstərək ki, 1939-cu ildə onların sayı cəmi 30-a bərabər idi. İndi TMK-

də birbaşa xarici kapital qoyuluşunun 90%-nə nəzarət edirlər. 

 

 

3.2. TMK-

ın hərəkərverici qüvvələri 

 

Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr inkişaf etdikcə təsərrüfatçılığın  yeni 

strukruru  kimi  meydana  çıxan  TMK-lar  özlərində  beynəlxalq  biznesi 

cəmləşdirirlər.  Adətən,  TMK  deyəndə,  biz  çox  nəhəng  monopolist bir 

strukrur başa düşürük. Əvvəllər bu belə də var idi. Läkin müasir dövrdə 

vəziyyət dəyişmişdir. İndi müxtəlif ölçüdə kiçik, orta, iri, nəhəng TMK-

lar fəaliyyət göstərir. Lakin onların  hamısının oxşar əlamətləri vardır. 

Onlar bir qayda olaraq səmərəli fəaliyyət  göstərirlər və müvəffəqiyyət 

qazanırlar. Bəs bunların hərəkətverici qüvvələri hansılardır? İlk növbədə 

bura kompaniyalarla dövlətin sıx əməkdaşlığını aid etmək lazımdı. Bu 

əməkdaşlığın      əsasında      qarşılıqlı      maraqların      reallaşdırlması, 

dövlətin  güclü  maliyyə,  diplomatik,  siyasi,  hərbi  qüvvəsi  durur.  Öz 

növbəsində  TMK-lar  öz  işlərinə  yaradıcı,  elmtutumlu  münasibət 

 

 

bəsləməklə  dövlətin  möhkəmlənməsinə  kömək  göstərirlər.  TMK-nın 

dövlət aparatı üçün kadrların seçilməsində də fəal iştirak edirlər və çox 

zaman  da  bu  yola  öz  dövlətlərində  beynəlxalq  fəaliyyətlərinə  mane 

olmayan münasib qanunların qəbul edilməsinə nail olurlar. Bununla da 

onlar  öz  dövlətlərinin  daxilində  korrupsiyanın,  rüşvətvermənin,  yersiz 

yoxlamaların,  qorxutmaların  qabaqcadan  qarşısını  almış  olurlar. 

Nəticəsi  də  göz  qabağındadır.  TMK-lar  olan  ölkələrin  hamısında  həm 

dövlət  və  həm  də  sahibkarlar  kifayət  qədər  varlıdırlar,  əhali  də  yaxşı 

yaşayır. 

TMK-

nın  ilkin  vəsaitinin  məğzini  sərbəst  kapital  təşkil  edir.  Öz 

ölkəsində yığılan ("artıq" qalmış) kapitala sərbəstlik verildiyinə görə о 

sərhədləri  aşa  bilmiş  və  sahibkarlar  və  dövlət  üçün  yeni  mənfəətlər 

gətirməyə  başlamışdır.  Kapitalın  sərbəstlik  alması  TMK-nın  səmərəli 

işinin  növbəti  hərəkətverici  qüvvəsidir.  TMK-lar  müəssisələrini, 

filiallarını,  qız  filiallarını,  nəvə  fıliallarını  özlərinə  sərf  edən  ökələrdə 

aça  bilirlər.  Növbəti  hərəkətverici  qüvvə  scçdikləri  ölkələrdə  nisbətən 

ucuz  işçi  qüvvəsindən,  ucuz  torpaqdan  və  yerli  xammaldan  istitadə 

etmək nəticəsində meydana gəlir. Bir qayda ilə xarici ölkələrdə tikilən 

müəssisə  və  sexlər  nisbətən  az  kapital  xərcləri  tələb  edir  və  nəticədə 

kapitalın  səmərəlilik  əmsalı  orta  dünya  səviyyəsindən  bir  neçə  dəfə 

yüksək ola bilər. Kapitalın geri alınması vaxtı isə qısa olur. 

TMK-

nın  fəaliyyəti  müxtəlif  və  rəngarəngdir.  Onlar  avtomobil, 

neftçıxarma, elektronika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yeyinti ve 

s.  məhsulların  istehsalı,  satışı  və  tədqiqatı  ilə  məşğul olurlar. Dünya 

iqtisadiyyatına  aid  olan  ədəbiyyatlarda  verilən  məlumatlara  görə 

beynəlxalq  kompaniyaların  fəaliyyət  dairəsinin  60%-ni  istehsal  təşkil 

edir.  Xidmət  sferasının  payına  37  faiz  düşiir.  Qalan  3%  isə  hasilat  və 

kənd təsərrüfatını əhatə edir. 

TMK-

nın  hərəkətverici  qüvvələrindən  biri  də,  onların  son 

dövrlərdə  meydana  gəlmiş  transmilli  banklara  arxalanmalarıdır.  Bu 

banklar TMK-

nın inkişafının maliyyə əsası kimi, özləri isə istehsal ın və 

maliyyənin beynəlmiləlləşdirilməsinin yeni təzahürü kimi çıxış edirlər. 

Belə bankların minlərlə fılialları dünyanın bütün nöqtələrində fəaliyyət 

göstərir  və  beynəlxalq  fırmaların  inkişaf  etməsinə  və  çiçəklənməsinə  

kömək göstərirlər. 

 

 

 

З.З.ТМК-nın  başlıca xüsusiyyətləri və səmərəli fəaliyyətinin             

səbəbləri 

TMK-

nın dünya təsərrüfat sistemində  tutduğu yer və oynadığı rol 

onlann  spesifık  xüsusiyyətlərindən  irəli  gəlir.  Belaə  xüsusiyyətlərdən 

biri onların fəaliyyətinin universal olmasıdır. TMK həm ticarətçi (tacir, 

kommersant),  həm  investor,  həm  də  müasir  texnologiyanı  yayan  və 

beynəlxalq  əmək  miqrasiyasını  stimullaşdıran  strukturlardır.  Onlar 

istənilən  məhsulu  istehsal  etmə,  reallaşdırma,  ticarətə  nəzarət  etmə  , 

dünya və region bazarlarına təsir göstərməyə qadirdirlər.    

 

TMK-lar 

monopol 

birliklərdir,  fəaliyyət  dairəsinə  görə 

beynəlxalq  miqyaslıdırlar.  Onlar  bir  çox  cəhətdən  dünya  bazarında 

əmtəələrin və xidmətlərin dinamikasını və strukturunu, onların rəqabətə 

dözümlüyünü  təyin  edirlər.  Kapitalın  beynəlxalq  miqyasda  hərəkətinə 

və biliyin və texnologiyanın ötürülməsinə güclü təsir göstərirlər.TMK-

lar  öz  mahiyyətləri  nöqteyi-nəzərincə  beynəlmiləldirlər  və  dünya 

iqtisadiyyatının  vahid  orqanizm  kimi  formalaşmasında  mühüm  rol 

oynayırlar.Müxtəlif ölkələrin müəssisələri arasında istehsal əlaqələrinin 

dərinləşməsində və genişlənməsində onların rolu getdıkcə artır. 

TMK-

nın  ən  başlıca  xüsusiyyətlərindən  biri  fəaliyyətin  mənsub 

olduğu ölkədən kənarda xarici ölkələrdə keçirilməsidir. Baş (valideyn, 

ana)  kompaniya  adətən  "doğma"  ölkədə,  müxtəlif  ölçüdə  olan  fıliallar 

isə  xarici  ölkələrdə  fəaliyyət  göstərir.  TMK-lar  tam  bir  təsərrüfat 

imperiyasını xatırladırlar. Onların özlərinin səlahiyyətləri, hakimiyyəti, 

müxtəlif orqan və strukturları, çoxlu ölkələrdə müştəriləri vardır. TMK-

ın  yaxşı  təşkil  olunmuş  nəqliyyatı,  kommersiya  sirrini  qorumağa, 

rəqiblərinin  istehsal  sirlərini  öyrənməyə  qadir  xüsusi  aparatları, 

tərkiblərində  bank  strukturları  fəaliyyət  göstərir.  Yüksək  səviyyədə 

təşkil  olunmuş  maliyyə  imkanlarına  malik  olan  ayrı-ayn TMK-nın 

sərəncamında  olan  maliyyə  vəsaitlərinin  məbləği  çox  vaxt  bir  neçə 

inkişafda  olan  ölkələrin  üst-üstə  maliyyə  imkanlarından  çox  ola  bilər. 

Bir  qayda  olaraq  dövlət  TMK-nın  iqtisadi,  siyasi,  hüquqi  maraqlarını 

müdafıə edir. 

Dünya iqtisadiyyatına təsiri, geri qalmış ölklərin iqtisadi inkişafı 

baxımından  TMK-nın  fəaliyyətində  ziddiyyətlər  görmək  olar.  Bır 

tərəfdən  TMK-lar  fəaliyyət  göstərdiyi  ölkələrin  inkişaf  etməsi  üçün 

 

 

şərait  yaratmağa  (elmi-texniki  nailiyyətlərin  təsərrüfatlarda  tətbiqini 

sürətləndirməyə  və  s.)  nail  olurlar,  digər  tərəfdən  ölkənin iqtisadi 

asılılığını  artırırlar.TMK-lar  bütün  dünyada  və  xüsusən  zəif  inkişaf 

etmiş  ölkələrdə  fəaliyyət  göstərir  və  bir  qayda  olaraq  bu  ölkələrdə 

iqtisadiyyatın əsas sahələrini öz nəzarətlərinə götürürlər. 

İqtisadiyyatın monopollaşması prosesi, məlum olduğu kimi uzun 

illər  bundan  qabaq  XIX-XX  əsrlərdə  başlamışdır.  Kartellər  bunun  ən 

çox yayılmış forması idi. Müəyyən dərəcədə beynəlxalq xassələri olsa 

da,  kartellər  əsasən  daxili  bazara  işləyirdilər.  Müasir  dövrün 

monopolistləri  olan  TMK-nın  isə  əsas  fəaliyyət  dairələri  xarici 

dövlətlərdir.  Əsas  məqsədləri  isə  istehsalı  özlərinə  münasib  ölkələrin 

ərazilərində  yüksəltmək  və  bu  yolla  da  özlərinə  mənfəət,  əhaliyə  isə 

keyfıyyətli məhsul vermək və xidmət göstərməkdir. 

TMK-

nm  əsas  xüsusiyyətlərindən  və  səmərəli  fəaliyyət 

göstərmələrinə təsir edən amillərdən biri də onların dünya miqyasında 

maliyyə  resurslarından  öz  xeyirləri  üçün  istifadə  etmələridir.  ABŞ-ın 

Maliyyə  Nazirliyinin  məlumatlarına  görə  Amerika  korporasiyalarının 

xaricdə  yerləşən  filiallarının  aktivlərində  olan  vəsaitin  məbləği  keçən 

əsrin  90-cı  illərinin  ortasında  2  trilyon  dollar  təşkil  edib.  Onların 

maliyyələşdirilməsində  vəsaiti  qəbul  edən  dövlətlərin  və  üçüncü 

dövlətlərin  fıziki  və  hüquqi  şəxslərinin  vəsaiti  ABŞ-da  yerləşən  baş 

kompaniyaların onlara yönəltdiyi vəsaitdən çox olmuşdur. 

TMK-

lar bir cəhətdən də diqqəti cəlb edir. Bu strukturlar  elmi, 

texnikı  və  texnoloji  yenilikləri  qısa  müddətdə  istehsala  tətbiq  etmək, 

innovasiya  mühitləri  yaratmaq,  bütün  səviyyələrdə  bazarı  öyrənmək, 

onların  sektorlarını  araşdırmaqda  dünyada  fəaliyyət    göstərən  ən 

qabaqcıl kompaniyalarla yarışa girə bilir və qalib gəlirlər. Ən əlamətdar 

cəhət  ondadır  ki,  TMK-lar  istehsalın  səmərəli  olmasına  kompleks 

yanaşırlar  və  xüsusən  istehsalın  sosial  iqtisadi  və  təşkilati  cəhətlərinə 

çox  fikir  verirlər.  Onlar  beynəlxalq  menecment  sənətinə  ustalıqla 

yiyələnirlər və bu sahədə böyük və  əməli təcrübə toplamışlar. 

Fəaliyyətin  diversifikasiyalaşdırılması,  dinamikliyi,  cevikliyi    və 

uyuşqanlı olması hər hansı süni şəkildə meydana gəlmiş və  yaxud da 

obyektiv  səbəblər  üzündən  yaranmış  vəziyyətlərdən  "üzü  açıq" 

çıxmaları  TMK-lara  xas  olan  xüsusiyyətdir.Bu  cəhətlə  imkan  verir  ki, 

 

 

onun təşkilatçıları  istehsalı və satışı vaxtında optimallaşdıra və firmanın 

şöhrətini saxlaya bilsinlər. 

 

3.4.Dün

ya iqtisadiyyatı və TMK 

 

Dünya  iqtisadiyyatının  inkişaf  və  tərəqqi  etməsində  TMK-ların 

rolu  çox  böyükdür.  Beynəlxalq  korporasiyalar    məhsuldar  qüvvələrin 

beynəlmiləlləşməsinə  səbəb  olurlar  ki,  bu  da  öz  növbəsində  bazar 

münasibətlərində  meydana  gəlmiş  məhsuldar  qüvvələrin  və  istehsal 

münasibətlərinin  dünya  miqyasında  (beynəlxalq  miqyasda)  təşəkkül 

tapmasına  çox  gözəl  şərait  yaradırlar  və  dünya  iqtisadiyyatının 

inkişafına və rezonans səmərə əldə etməyə imkan verir: ayrı-ayrı milli 

kapitalların  birləşdirilməsinə  əsaslanan  monopollaşma  fəaliyyət 

göstərdiyi  ölkələrdə  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı  üçün  yeni  şərait 

yaradır. Elə şəraitlə ki, TMK-sız bəlkə də heç yaranmayacaqdı, ya da ki, 

yaranması  üçün uzun illər tələb olunacaqdı. 

TMK-

lar yüksək mənfəət əldə etmələri üçün hərtərəfl çalışırlar və 

bu yolda istər-istəməz beynəlmiləlləşirlər. Bu prosesin özü bütün dünya 

iqtisadiyyatına  müsbət  təsir  göstərir.  Beynəlmiləl    status  almış  belə 

korporasiyaların  ilk maraqları çoxlu mənfəət əldə etməkdirsə, sonrakı 

maraqları  (öz  iradələrindən  asılı  olmadan  dünya  iqtisadiyyatının 

inkişafını təmin etməkdir. Onlar mənfəət "əldə etmək xatirinə dünyada 

baş  verəcək  neqativ  (etnik  çəkişmələr  müharibələr)  hallara  da  çox  pis 

yanaşırlar  və  deməli,  dünya  iqtisadiyyatının  inkişafı  üçün  şərait 

yaranmasının  "mübarizlərinə”  çevrilirlər.  Xarici  ölkələrdə  fəaliyyət 

göstərən  filialların  istehsal  təsərrüfat  fəaliyyəti  TMK-nın  öz  ölkəsində 

yerləşən  baş  qərargahından  idarə  edilir  və  istehsal  edilən  məhsul  çox 

vaxt  dünya  bazarı  üçün  nəzərdə  tutulur.  TMK-  beynəlxalq  əmək 

bölgüsünün  sürətlənməsinə  şərait  yaradır.  Kompaniyalar  arasında, 

ölkələr arasında baş verən əmək bölgüsü bir fırma daxilində beynəlxalq 

əmək bölgüsü ilə tamamlanır. Bu cür çoxmillətli kompaniyalar son illər 

müəyyən  xidmət  növlərinin  həyata  keçirilməsi  ilə  də  məşğul  olmağa 

başlamışlar. 

TMK-

nın dünya iqtisadiyyatına təsirinin digər tərəfı elmi-texniki 

tərəqqi və onun nailiyyətlərinin istehsala gecikmədən tətbiq edilməsi ilə 

 

 

bağıldır.  Bu  sahədə  TMK-ı  əvəz  edən  başqa  struktur  tapmaq  cətindir. 

TMK-

ların  özləri  beynəlxalq  təsərrüfat  strukturu  olmaqla  mahiyyətcə 

innovasiya növlü strukurlardır. Onlar öz fılialları vasitəsilə elmi-texniki 

tərəqqi  nailiyyətlərinin  digər  ölkələrə  də  yayılmasına  səbəb  olurlar. 

Toxuculuq və elkektronika sahəsində bu proses daha çox nəzərə çarpır. 

Məhz  TMK  -ların  dünyanın  bir  çox  ölkələrindəki  firma  və 

kompaniyalarda əlaqəyə girmək, birgə müəssisə yaratmaq, fundamental 

və  priklad  tədqiqatlar  həyata  keçirmək,  lisenziya  almaq,  əməkdaşlıq 

etdiyı  müəssisələrin  texniki-istehsal  bazalarını  müasir  səviyyədə  

qaldırmaq üçün imkanları daha çox olur. 

 

 

3.5.ТМК-ın  coğrafiyası 

İnkişaf etmiş ölkələrdən dünyanın digər ölkələrinə axan kapitalın 

həcmi  gctdikcə  artır.  Ölkələr  sərbəst  kapital  toplandıqca  bu  prosesə 

qoşulurlar.  Lakin  yeni  nəhənglərin  meydana  gəlməsındə  yüksək  sürət 

nəzərə  çarpmasa  da,  xaricə  axan  kapitalın  ümumi  həcmində  ənənəvi 

olaraq  bu  prosesdə  iştirak  edən  ölkələrin  xüsusi  çəkiləri  və  yerlərinin 

dəyişməsi tez-tez baş verir. Məsələn, keçən əsrin 80-cı illərinin birinci 

yarısında  İngiltərədən  xaricə  axan  kapitalın    həcmi  ABŞ-dan axan 

kapitalın  göstəricisindən  çox  olmuşdur.  TMK-nın  inkişafında 

Yaponiyanın rolu getdikcə artır. 

Кеçən  əsrin  80-ci  illərinin  axırında  90-cı  illərinin  əvvəlində 

Yaponiya xaricə kapital çıxaran nəhəng investor statusu almışdı. 

Dünya  təsərrüfat  sistemində  baş  verən  dəyişikliklər,  dərindən 

baxanda, elə transmilli korporasiyların özləri tərəfındən stimullaşdınlır. 

Digər  tərəfdən,  dünya  iqtisadiyyatında  baş  vermiş  dəyişikliklərin  özü 

TMK-

ın  sayında,  strukturunda,  ölçülərində  və  fəaliyyət  sahələrində 

müəyyən dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olur. Son illər kapitalın və 

istehsalın  transmilliləşməsi  prosesinə    orta  ölçülü  kompaniyalar  da 

qoşulur.  Xaricə  kapital  ötürən  ölkələrin  coğrafıyası  da  dəyişir.  İnkişaf 

etmiş  ölkələrin  və    yeni  dövlətlərin  də  prosesə  qoşulmaları  nəzərə 

çarpır. 

 

 

Lakin TMK-

ın  yaradıcıları  olan  ölkələr  öz  mövqelərini  əldən 

vermirlər. Hazırda əsas və nəhəng transmilli korporasiyalar planetimizin 

üç  nəhəng  qütblərinin  iqtisadi  mərkəzlərinin  -  ABŞ  Avropa  Şurası  və 

Yaponiyanm  ixtiyarındadır.  Onlar  dünya  iqtisadiyyatının  inkişafına 

müsbət təsir etməkdə davam edirlər. 

 

V FƏSİL.DÜNYA İQTİSADİYYATI  VƏ  QLOBAL  

PROBLEMLƏR