Инсан мянявиййат цчцн йашамалы¬дыр

1-3. Sağlam ruh və sağlam bədən

Bizə sağlam millət, sağlam xalq lazımdır,

idmana vəsait qoyulma millətin gələcəyinə

sərmayə qoyulması deməkdir.

İlham Əliyev
İnsanın özünü, öz maddi və mənəvi potensialını mak­simum real­laşdıra bilməsi üçün ona ilk növbədə fiziki sağ­lamlıq lazımdır. Məş­hur «sağlam ruh, sağlam bədəndə olar» kə­lamı da təsadüfən ya­ran­mamışdır. Doğrudur, bu fikir müt­ləqləşdirilə bilməz; belə ki, fiziki sağ­lamlıq mənəvi sağ­lamlıq üçün hələ kifayət de­yil. Lakin bu şərt kafi olmasa da, zəruri şərtdir. Həm də təkcə idmançılar üçün yox, hamı üçün. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Milli Olimpiya Ko­mitəsinin 10 illiyi münasibəti ilə keçi­rilən təntənəli mə­rasimdə Heydər Əliyev beynəlxalq miqyasa çı­xan böyük idmanla yanaşı kütləvi idma­nın – bədən tərbiyəsinin əhə­miyyətini xüsusi qeyd etmişdir: «Bəli, sağlam ruhun olması üçün, in­sanların daim sağ­lam olması üçün, millətimizin həyatın bütün sahələrində sağlam ol­ması üçün və bizim or­du­muzda sağlam gənclərin olması üçün mən idmanı, bədən tərbiyəsini böyük vasitə hesab edirəm».

Hər bir adam müəyyən mənəvi zənginlik əl­də etmək, əxlaqi cəhətdən saf olmaq, yüksək es­tetik zövqə ma­lik olmaq üçün ilk növbədə fiziki cə­hətdən mövcud olmalıdır, həm də kifayət qə­dər sağ­lam şəkildə mövcud olmalıdır ki, həmin keyfiy­yətləri əldə etmək, ya­şat­maq və təkmilləşdirmək üçün müba­rizə edə bilsin.

Sağlam bədənin sağlam ruh üçün şərt olması haqqında çox de­yil­mişdir. Lakin nə üçünsə sağlam ruhun da öz növbəsində bədən sağ­lamlığı üçün şərt olduğu yaddan çıxarılır. Halbuki, bu tezis fəlsəfi fikir tarixində daha qədim köklərə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, Şərq tə­babəti ruhu bədən vasitəsilə deyil, bədəni ruh vasitəsilə müalicə et­mə­yə çalışır. Bədənin fiziki enerji ehtiyatları məhdud olduğu halda, mənəvi enerji potensialı çox böyükdür. İnsan təbiətlə ahəngdar əla­qə­yə girə bilsə, mə­nəvi enerjini idarə etmək və is­tədiyi istiqamətdə yö­nəlt­mək sa­yəsində qeyri-adi güc əldə edə bi­lər. Lao Tszı təlimində de­yilir ki, mə­nəvi kamillik, dao səviyyəsi əl­də edildikdə, «zəif və yumşaq olan, güclü və möh­kəm olana qalib gələ bilər».¹ Daosizm kimi Yoqa təlimi və digər ənə­nə­vi Şərq təlimləri də ruh və bədənin ahəngdarlığı, vəhdəti prin­sipinə əsas­lanır.²

Platon deyirdi: «Mən belə hesab etmirəm ki, insanın bə­dəni qay­dasında olduqda o öz-özünə könül xoşluğu yaradır; məncə əksinə, könül xoşluğu bədənin daha yaxşı vəziyyəti üçün şərtdir».³ Ən müa­sir texnoloji-eksperimental fazaya əsaslanan psixologiya­nın və psi­xo­tera­piyanın daosiz­mə, dzen-bud­dizmə müraciət etməsi də əsla tə­sadüfi de­­yil. İnsan ruhunun kosmik enerji ilə əlaqəyə girməsi bə­dən­də rü­şeym halında kodlaşdırılmış strukturun realizasiyası üçün əlavə im­kan­lar açır. Əksinə, mənəvi səbatsızlıq, ruhun hey­vani nəfs sə­viy­yə­si­­­nə enməsi, mənfi emosiyalar bədəni güc­süz­ləşdirir, onu kosmik ahəng­­­­­dən ayırır, özünüqoruma ins­tink­tini və immuniteti, kənar təsir­lə­rə müqa­vimət qüv­vəsini aşağı salır.

Yaradıcılıq planlarını həyata keçirmək üçün insanlar həm mə­nə­vi, həm də fiziki imkanlarını səfərbər etməlidirlər. Lakin fiziki ka­mil­liyə nail olmaq heç də yalnız bundan əməli fəaliyyətdə istifadə et­mək üçün deyil. Şəxsiyyətin özünü xoş­bəxt hiss edə bilməsi üçün, əldə olun­muş nailiyyətlərdən yüksək dərəcədə fay­da­­lana bilməsi, gözəl­liyə, ümumi ahəngə qo­­­vuşa bilməsi, dün­ya­ya estetik müna­si­bət bəsləyə bil­məsi üçün də fiziki sağlam­lıq, yük­sək fiziki inki­şaf sə­viyyəsi lazımdır.

Fiziki kamilliyə nail olmaq heç də asan məsələ deyil; onun əldə olun­ması bir sıra ciddi şərtlərin ödənilməsini tələb edir. Böyük Sovet En­siklopediyasında bu şərtlər belə səciy­yə­ləndirilir: «İnsanın fiziki in­ki­şafı, bioloji (varislik, funk­sional və struktur əqaləri, bədəndə kə­miy­yət və key­fiy­yət dəyişmələ­ri­nin ar­dı­cıl­lığı və s.) və sosial (hə­yatın mad­di və mə­dəni səviyyələri, mad­di və mə­nəvi sərvət­lərin böl­güsü və isti­fa­dəsi, tər­biyə, əmək fəa­liyyəti məişət və s.) amillərlə şərtlənir. Fiziki in­kişaf səviyyəsi əhalinin sosi­al sağlamlığının əsas göstəricilərindən bi­ridir».¹

İnsanın fiziki aspektdə inkişafını öyrənərkən belə bir cəhətə xü­su­si fikir vermək lazımdır ki, fiziki kamillik yalnız dar mənada fiziki tər­biyə vasitəsi ilə əldə edilə bilməz. Fiziki tərbiyə bilavasitə bu məq­sə­də xidmət edən, istiqamətlənmiş, məqsədyönlü fəaliyyətdir və müəy­yən fiziki hərəkətlərin icra olunmasını, gimnastika, idman oyunları və s.-i əhatə edir.

Fiziki tərbiyə, şübhəsiz ki, ümumi fiziki inkişafın təmin olun­ma­sında, fiziki kamilliyin əldə edilməsi prose­sin­də mühüm rol oy­na­yır. Lakin fiziki inkişafa bundan başqa və ilk növbədə fiziki sağ­lam­lı­ğın təmin olunmasında mühüm yer tutan gigiyena, müxtəlif profi­lak­tik tədbirlər, iş və məişət şəraitinin sağlamlıq üçün təhlükəli ola bi­lə­cək cəhətləri və s. bu kimi sosial hadisələr daxildir.

Bəzən fiziki inkişaf anlayışı altında bir sıra zahiri əlamətlərin, gös­­təricilərin kəmiyyətcə artımı nəzərdə tutulur ki, bu da həmin an­la­yı­­şın əsl mahiyyətini kölgədə qoyur.

Fiziki sağlamlığın adamın özü ilə, mövcud ictimai-iqtisadi şə­rait­lə bağlı olan cəhətlərindən başqa, elə qlobal aspektləri də vardır ki, bun­lar yalnız ümumbəşəri tərəqqi, cəmiyyət-təbiət münasibətləri miq­ya­sında həll oluna bilər. Bu miqyasda elmi-texniki tərəqqinin də bir qlo­bal hadisə kimi təsir dairəsi genişdir və ona görə də, bu prob­lem üzə­rində ətraflı dayanmağa ehtiyac vardır.

İnsanın hərtərəfli inkişafı prosesində fiziki tərbiyə istiqaməti ilə əlaqədar olan mühüm məsələlərdən birincisi müasir texnikanın və səna­ye­nin təsirilə ətraf mühitin, insanla həmahəng olan təbiətin dəyiş­di­ril­məsi və bunun nəticəsində insan sağlamlığına dəyən zərərdir.

Elm və texnikanın inkişafı, bir tərəfdən, fiziki sağ­lam­lığın qo­run­ması və bərpası üçün geniş imkanlar açırsa, təbabətin və əc­za­çı­lı­ğın sürətli inkişafına səbəb olursa, digər tərəfdən də, əgər xüsusi pro­fi­lak­tik tədbirlər görülməz­sə, bir sıra istiqamətlərdə sağ­lamlıq üçün təh­lü­­kələr törədir. Bu problem ilk növbədə ekoloji aspektdə təzahür edir. Belə ki, elmi-texniki nailiyyətlər əvvəllər təbiətdə olmayan (hə­min şə­kildə olmayan) elə hadisələr yaranmasına gətirir ki, bunlar daha insan ilə təbiət arasında əsrlər boyu formalaşmış ümumi ahəngə uyğun gəlmir və yeni şəraitin insan sağlımlığı üçün nə dərəcədə əl­verişli olması şübhə altına alınır. Lakin ətraf mühitin insan sağlam­lı­ğı üçün təhlükəli istiqamətdə dəyişilməsi elmi-texniki tərəqqinin labüd nə­ti­cəsi sayıla bil­məz. Hər şey mümkün ekoloji böhranın irəlicədən nə­zərə alı­nıb-alınmamasından, dəyişdiricilik fəaliyyətinə hansı möv­qe­dən ya­naş­maqdan asılıdır. Müasir dövrdə təbiətə təsir edə biləcək is­tə­nilən iri miqyaslı quruculuq fəaliyyəti əvvəlcə ekoloji eksper­ti­za­dan keç­mə­li, mühiti korlaya bilən, insan sağlamlığına ziyan verə bilən amil­lər layi­hədən çıxarılmalı və ya konpensasiya edilməlidir. Lakin əgər sifa­riş­çi, sahibkar ekoloji amili nəzərə almırsa, bunun ziyanı ət­raf­da ya­şa­yan əhaliyə dəydiyindən insanların öz hüquqlarını müdafiə et­mək üçün heç olmazsa elementar ekoloji bilikləri mənim­səmələri la­zım­dır. An­caq ekoloji maarifləndirmə işi sa­yə­sində əhali ətraf mühitin qo­run­ma­sının əsas təminatçısına çevrilə bilər.

İkincisi, bu təhlükə istehsalatın yüksək səviyyədə me­xanikləş­di­ril­məsi, avtomatlaşdırılması və texniki inteq­ra­siya sayəsində dar ix­ti­sas­laşmanın sürətlənməsi ilə əlaqədar ola­raq psixoloji-emosional səp­­gidə təzahür edir. Q.İ.Sare­qo­rod­sevin yazdığı kimi, həddindən ar­tıq ix­tisaslaşmış əmək bə­dənin müəyyən orqanla­rının və müəyyən əzə­lə­lərin ifrat yüklənməsinə, digər hissələrin isə fəaliyyətsiz qalmaına sə­bəb olur ki, bu da orqanizmin da­xili orqanının nizamını pozur. «Ey­ni hə­­rəkətlərin yeknəsəq təkrarı yorğunluq yaradır. Əzələlərin, əsəb hü­ceyrə­lərinin ancaq bir qismi fəaliyyətdə olur ki, belə vəziyyət son nə­ti­cə­də əsəb gərginliyinə gətirir».¹ Dar ixtisaslaşma və yeni texnikanın tət­bi­qi zamanı insanın fiziki inkişafı üçün zəruri olan şərtlərin nəzərdən qaçırılması nəticə etibarilə istehsalatın özünə də ziyan vurmuş olur, çünki in­san nə qədər sağlam və gümrah olarsa, onun bir məh­suldar qüv­və kimi səmərəsi də o qədər yüksək olar. İş zamanı müəssi­sələrdə fəaliyyətin spesifi­ka­sına uyğun olaraq müəy­yən fiziki hərəkətlərin icra edilməsi, gimnastika üçün fasilə verilməsi çox vacibdir. Bu həm yek­nə­sək fiziki işlə məşğul olan adamlara, həm də oturaq işlə məşğul olan­lara aiddir. Bu baxımdan müəssisələrdə idman salonlarının və ya məşq avadanlıqlarının olması vacibdir.

Müasir texniki inkişaf şəraitində, vaxtında lazımi tədbirlər gö­rül­mədikdə, insanın fiziki inkişafı üçün mənfi nəticələr verə biləcək ha­­disələrdən biri də zehni əməyin nisbi payının getdikcə daha çox də­rə­cə­də artmasıdır. Zehni və fiziki əmək arasındakı ziddiyyətin həll edil­mə­si, məlum olduğu kimi, ağır fiziki əməyin aradan götürülməsi və fəh­lələrin kor-təbii mexaniki hərəkətlərinin düşünülmüş, dərk olun­muş hərəkətlərlə əvəz olunmasını nəzərdə tutur. Lakin müasir tex­ni­ka­­nın tətbiqi – avtomatlaşma sayəsində ağır fiziki əməyin azaldılması üçün mürəkkəb texniki qurğuları idarə etmək vərdişləri qa­za­nıl­ma­lı­dır ki, bu da yalnız müvafiq aspektdə zehni fəaliyyətin artırılması sa­yə­sində mümkündür. Digər tərəfdən də, mürəkkəb qurğulardan isti­fa­də olunması diqqət və məsuliyyətin artırılmasına, əsəblərin gərginlik al­tında olmasına səbəb olur.

Fiziki əməyin zehni əmək tərəfindən sıxışdırılması ağır fiziki əmə­yi aradan qaldırmaqla zəh­mət­keşlərin fiziki in­kişafı üçün əsasən müs­bət amil kimi çıxış edir. Həm də bununla yanaşı, optimal nisbət göz­lənil­mə­dikdə bu hadisə fiziki inkişaf üçün zərərli də ola bilər. Psi­xo­loji-emosional gərginliyin artması ilə əlaqədar olaraq əsəb xəs­tə­lik­lə­rinin yaranması üçün şərait yaranır. Bununla ya­naşı, oturaq əmək tər­zinin üstünlük təşkil etməsi də, sağ­lam­lığa mənfi təsir göstərir.

Elmi-texniki nailiyyətlər­dən düz­gün istifadə etmək və insanın fi­ziki inkişafı üçün təhlükəli ola biləcək nəticələri istisna edə bilmək üçün yeni texnikanın tətbiqi zamanı təkcə iqtisadi səmərəni deyil, həm də insanın sağlamlığını şərt­ləndi­rən amilləri nəzərə almaq la­zımdır. Bu baxımdan, hər bir yeni texniki qurğunu, yeni is­teh­sal şəraitini sınaq­dan keçirərkən təkcə texnik, mühəndis və iqtisadçıların deyil, həm də həkimlərin, sosial gigiyena üzrə mütəxəssislərin mü­lahizələrinin nəzərə alınması haq­qın­da təklif, bizcə, ta­mamilə haqlı təklifdir. Digər tərəf­dən, dar ixtisaslaşma, əqli əməyin nisbi payının artması, oturaq əmək tərzinə keçid, mə­suliyyət hissinin, diqqətin, psixoloji-emos­sional gər­gin­li­yin artması, əmək prosesindəki monotonluq və s.-in təsirini kom­pen­sə etmək üçün fiziki tərbiyənin imkanlarından geniş isti­fadə edilir.

İnsanın fiziki aspektdə inkişafına həsr olunmuş əsər­lərin çoxun­da məhz fiziki tərbiyənin rolundan, idmanın küt­ləviləşdirilməsi və s.- dən bəhs edilir. Ona görə də, biz bu mə­sələ üzərində ətraflı dayan­ma­yıb, yalnız ədəbiyyatda az diq­qət verilən bir cəhəti qeyd etməklə kifa­yət­lənəcəyik. Bu cəhət ixtisas və əmək şəra­i­tin­dən asılı olmayaraq, ha­mı üçün ümumi olan fiziki tərbiyə üsulları ilə yanaşı, haradasa əmək fəa­liyyətini tamamlayan, əməyin spesifik xüsusiyyətlərini nə­zərə alan ix­ti­saslaşmış fiziki tərbiyə üsullarından işlənib ha­zırlan­ma­sı və həyata keçirilmə­sin­dən ibarətdir. İlk növ­bədə nəzərə alınmalıdır ki, müasir elmi-texniki inqilab şə­raitində elmi işçi­lərin, ancaq zehni əməklə məş­ğul olan adamların sayı getdikdcə artır. Belə adamların fiziki inki­şa­fının normal ge­dişi üçün fiziki tərbiyə üsulları kompleks şəkildə tətbiq olunmalı, ən müxtəlif idman növlərindən is­tifadə edilməlidir. Peşə fəaliyyətində fiziki komponent sı­fıra yaxın olduqda bu sahədə bütün boşluq fiziki tərbiyə (və qis­mən məişət fəaliy­yəti) hesabına dol­du­rulur. İsteh­sa­latda, xü­susən kənd təsər­rüfatında çalışan zəh­­mət­­keş­lə­rin peşə fəaliy­yətində fizii­ki kompo­nent üs­tün­lük təşkil etdiyin­dən on­la­rın ahəngdar su­rətdə inkişaf etməsi üçün istər asudə vaxtda, istər­sə də iş vaxtında zehni-mənəvi kom­ponentin payını artırmaq üçün xü­su­si tədbirlər görülür. Bununla yanaşı həmin adam­ların iş zamanı et­dik­ləri fiziki hərəkətlər bir­cəhətlidir və bütün bə­dən əzələlərinin, or­qan­­larının in­tensiv fəaliyyəti mümkün de­yil. Əksinə, bəzi üzvlərə gər­gin­­lik düş­düyü halda, başqa­ları fəaliyyətsiz qalır. Fiziki in­kişafın ahəng­darlığını təmin etmək üçün peşə fəaliyyətinin ixtisas­laş­mış fiziki tərbiyə ilə bir­ləş­dirilməsi mühüm tələb kimi qarşıya qoyulur.

Peşə fəaliyyətinin spesifikasından asılı olaraq asudə vaxtda fiziki tər­bi­yə­nin yerini və formasını da elmi təhlil əsasında müəy­yən­ləş­dir­mə­yə ehtiyac vardır. Bu işdə sosioloji və tibbi-gigiyenik tədqiqatların xü­susi əhəmiyyəti vardır.

Fiziki kamillik dərəcəsi hansı meyarla ölçülür? İnsanın hansı fiziki halının yaxşı, hansının pis olmasını müəy­yən­ləşdirmək üçün elə bir xüsusi etalon – ideal model yoxdur. Antik dövrdə və intibah mər­hə­ləsində qismən hələ bu günə qədər rəssamlar və heykəltəraşlar nü­mu­nəvi insan bədəninin obrazını yaratmağa çalışıblar. Lakin bu əsər­lər­dən hər hansı birini ideal nümunə kimi götürmək mümkün deyil. Qə­dim Spartalılar fiziki cəhətdən möhkəm, dözümlü, güclü adamlar ye­tişdirmək üçün ən müxtəlif fiziki tərbiyə vasitələrindən istifadə edir­di­lər. Lakin Afinalılarla görüşdə bu üstünlük özünü real şəkildə gös­tə­rə bil­mədi. Çünki onlar da başqa üs­tünlüyə – hərtərəfli inkişafa, ahəng­darlığa malik idilər.

İnsanın istər xarici, istərsə də daxili fiziki göstəriciləri üçün əsas meyar onun fəaliyyəti, ictimai funksiyasıdır. Elə fiziki vəziyyət üstün sa­yıla bilər ki, o, insanın öz ictimai funksiyasını icra etməyə daha çox im­kan vermiş olsun. Başqa sözlə, fiziki inkişafın dəyəri onun əməli fəaliyyətində bir vasitə kimi təzahüründə aşkara çıxır. Fiziki inkişaf o zaman insanın əməli fəaliyyətində mühüm rol oynaya bilir ki, o, digər aspektlərdəki inkişafla paralel, həmahəng şəkildə həyata keçsin. Sağ­lam həyat tərzi, bədənin fiziki inkişafı sağlam emosional psixoloji du­rum­la tamam­lanmış olsun.

Müasir şəraitdə insanların fiziki sağlamlığı üçün ən bö­yük təh­lü­kə əsəb gərginliyi, streslərdir. Bütün başqa xəs­tə­liklər də çox vaxt mən­­fi emo­siyaların təsiri ilə ya­ra­nır. Son dövrlərdə Qərb alim­ləri bu vəziy­yət­dən çıxış yolu ax­tararkən belə qənaətə gə­liblər ki, sağlamlığın bər­pa olunması üçün insan öz mənəvi enerji ehtiyatlarından istifadə et­mə­yi öy­rən­məlidir. Bütün dərdlə­rin əlacı insanın özündədir. Biz çox vaxt kənardakı hadi­sələri öyrənir və hətta onları idarə edirik. Bədəndə ge­dən poseslər isə kortəbii cərəyan edir. Halbuki, bədənin əsas tən­zim­ləyicisi nəfsdir. Bu qənaət əslində Şərqdə min illər bun­dan əvvəl in­ti­şar tapmış tərbiyə sisteminin necə də səmərəli olduğunu göstərir. İn­di məlum olur ki, daosizmin və bud­dizmin bazasında yaranmış müx­təlif fiziki-mənəvi təlimlər məhz insanın öz ruhuna sahib olması və onun köməyi ilə öz bədənini idarə etməsinə əsas­lanmışdır. Bu baxım­dan, indi Qərb­də yoqa təliminin geniş yayılması heç də təsadüfi de­yildir.

Bizcə, müasir dövrdə fiziki tərbiyədən daha çox sağ­lamlığın qo­run­masından söhbət getməlidir. Yəni bədən özü genetik olaraq sağ­lam inkişaf proqramına malikdir. Bizim məqsədimiz bu sağlamlığı po­zan amilləri aşkar etmək və aradan qaldırmaqdan ibarətdir. Bədənin mühitlə optimal qar­şılıqlı əlaqə normalarının müəyyənləşdirilməsi, onun əla­və yüklənmədən qorunması üçün şərtdir. İnsanın nə ilə nəfəs al­ması, nə ilə qidalanması və hansı lokal iqlim şəraitində ol­ması, ha­belə orqanizmin müxtəlif hissələrinin hərəkət dina­mikasının hüdudları da genetik səviyyədə kodlaş­dı­rılmışdır. Necə ki, biliklərin öyrədilməsi insanın genetik əqli poten­sialına uyğun surətdə həyata keçirilməlidir, eləcə də fiziki tərbiyə hər bir konkret orqanizmin xüsusiyyətlərinə və po­tensialına uyğun aparılmalıdır. Bir sözlə fiziki tərbiyə əs­lində cis­ma­­­­ni potensialın realizasiyasından ibarət olmalıdır. Bu problemi opti­mal surətdə həll etmək üçün isə sağlam həyat tərzinin əsasları öyrə­nil­mə­­lidir. Valeologiya elmi məhz bu ehtiyacdan yaranmışdır. Valeo­lo­gi­ya­nın mərkəzi prob­le­mi şəxsin fərdi inkişafı prosesində sağlamlıq mədəniy­yətinin təlqini, tərbiyəsidir. Burada məqsəd insanın sağlamlıq ehti­yatlarının inkişaf etdirilməsi və bunun üçün sağlam həyat tərzinin hüdudlarının müəyyənləşdiril­məsin­dən ibarətdir. Sağ­lamlıq ehtiyatı müx­təlif adamlarda müxtəlif olur. Bədə­nin müxtəlif orqanlarının və əzə­lələrinin yüklənmə imkanları da müxtəlifdir. Ona görə, müəyyən bir idman növü ilə məş­ğul olarkən də əvvəlcə bədənin genetik poten­sia­lı üzə çıxa­rılmalı və həkətlər bu potensiala uyğun olaraq hüdud­lan­ma­lıdır. Artıq ət dərd gətirdiyi kimi, artıq hərəkət də dərd gəti­rər. Bu­­ra­da böyük Nizaminin