9.2. Oligopoliya
Oligopoliya ken’ taralg’an bazar strukturasinin’ tu’ri bo’lip, bunda birdey
tovarlardi islep shig’ariwshilardin’ sani bir neshe boladi. Oligapoliyanin’ eki tu’ri
(taza ha’m differenciyalang’an) bolip, birinshisin birdey tu’rdegi o’nim (neft`, polat,
cement, x.t.b.), ekinshisin differencial` o’nim (u’skeneler, awil xoja-lig’i o’nimleri,
avtomobiller x.t.b.) islep shig’ariwshi firmalar quraydi. Oligopoliya monopoliya
ha’m jetilisken konkurenciya arasindag’i jag’daydi iyelep olardan tu’pten pariqqa
iye. Sebebi oligopolist o’zinin’ ekonomikaliq minez qulqin aniqlaw ushin o’nimin
satip aliwshilardin’ ha’m konkurentlerinin’ minez qulqin jaqsi biliwi kerek.
Sonin’ ushin uliuma, universal` oligopoliya teoriyasi bolmaydi. Usi waqitqa
shekem konkurent xojaliq jag’dayin su’wretlewshi ko’p sandag’i oligopoliyaliq
modeller islep shig’ilg’an ha’m olar uliwma xarakterge iye. Biz francuz
matematigi ha’m ekonomisti O.Kurno ta’repinen islep shig’arilg’an duopoliya
modelin u’yrenemiz. Oligopoliyanin’ a’piwayi tu’ri bolg’an duopoliya
jag’dayinda ha’r biri talaplar-di toliq qanaatlandiratug’in bir tu’rdegi o’nim islep
shig’ara-tug’in eki o’ndiriwshi qatnasadi. Bunday bazar strukturasi re-gion
bazarlarda ushirasip 3, 4, 5... qatnasiwshilarg’a derek belgilerdi sa’wlelendiredi.
KURNO modelinin’ da’slepki bas-qishinda duopolisttin’ ha’r biri ekinshisinin’
o’ndiris ko’lemi berilgen dep qaraydi. Duopoliyadag’i talap funkciyasi Q=N-P
55
bolsin, Q - bir birlik waqit ishindegi talap mug’dari, R - bir birlik o’nimnin’ bahasi.
Talap funkciyasin R arqali an’latamiz:
P=N-Q=N-(1
a’
+1
g’
),
bul jerde: Q
1
xa’m Q
2
birinshi ha’m ekinshi duopolisttin’ islep shig’aratug’in
o’nimlerinin’ ko’lemi. Bir birlik o’nimge jumsalg’an qa’rejetler o’nimnin’ ko’lemine
baylanisli bolmasin ha’m S bolsin, yag’niy TS
1
=C
×
1
a’
ha’m TS
2
=C
×
1
g’
,
Duopolistlerdin’ shekli shig’inlari MS
1
=MC
2
=C boladi.
R
R
1
R
2
MS
1
, MS
2
S
D
2
D
3
D
1
q
1
,q
2
q
2
q
1
MR
2
MR
1
1-su’wret
Duopoliyanin’ ha’reket etetug’in waqtin bir neshe da’wirlerge bo’lemiz.
Da’slepki da’wirde o’nimlerdi tek birinshi duopolist islep shig’arsin deymiz.Bul
monopolist firmanin’ talap sizig’i D
1
, shekli tu’simi MR
1
boladi (1-su’wret).
Paydasin maksimumlas-tiriw ushin MR
1
=MC
1
ge tuwra keletug’in q
1
mug’dardag’i
o’nimdi R
1
bahada islep shig’aradi. Keyingi da’wirde o’ndiriske ekinshi duopolist
aralasadi ha’m birinshi duopolist monopolistlik ku’shin jog’altadi. Ekinshi firma
birinshinin’ islep shig’arg’an o’nimin (q
1
) berilgen dep qarap o’zinin’ ha’reketin
baslaydi. Sonin’ ushin onin’ talap funkciyasi:
q
2
= Q - q
1
= (N - P) - q
1
= (N - q
1
) - P,
yag’niy grafikte D
2
sizig’i boladi,shekli tu’simi MR
2
. Ekinshi firmag’a maksimum
payda keltiretug’in o’nim q
2
, baha R
2
(MR
2
=MC
2
) bolip birinshi firma o’nimlerin R
2
bahada satiwg’a ma’jbu’r boladi.
U’shinshi da’wirde birinshi firma basli roldi oynaydi. Ol q
2
mug’dardi berilgen
dep esaplap talap funkciyasin:
q
1
= Q
2
- q
2
= (N - P) - q
2
= (N - q
2
) - P
o’zinin’ o’niminin’ funkciyasi (grafikte D
3
) retinde qaraydi h.t.b.
Duopolictlerdin’ bul jarisinin’ qashan tamam boliwin biliw ushin ha’r-bir
firmanin’ o’z konkurentinin’ berilgen ko’lemi ushin paydani maksimumlastiriw
sha’rtin ko’rsetemiz. Birinshi firma ushin:
P
1
= TR
1
- TC
1
= Pq
1
- TC
1
= [N - (q
1
+ q
2
)] q
1
- Cq
1
= (N - C) q
1
- q
1
2
- q
1
q
2
P
1
den q
1
boyinsha tuwindisin nol`ge ten’leymiz:
56
(
)
¶
¶
P
1
1
1
2
2
0
q
N
C
q
q
=
-
- ×
-
=
Bunnan ekinshi firmanin’ o’ndiris ko’lemine baylanisli bol-g’an birinshi firmanin’
minez-qulqi qag’iydasina iye bolamiz:
q
N
C
q
1
2
2
0 5
=
-
-
×
.
Usig’an uqsas birinshi firmanin’ o’nimine baylanisli bolg’an, ekinshi firmanin’
paydasin maksimumlastiriw sha’rtleri kelti-rip shig’ariladi:
q
N C
q
2
1
2
0 5
=
-
-
×
.
Bulardan q
1
, q
2
, p o’zgeriwshilerinin’ o’zgeriw shegaralari aniq-lanadi.
Aniqlang’an shamalar duopoliyanin’ ten’ salmaqlilig’in xarakterleydi.
Joqarida u’yrengemizdey bazar jag’dayi monopoliyadan oligopo-liyag’a qaray
o’zgeredi. Egerde oligopoliyadag’i qatnasiwshilar sani ko’beyse, olardin’ ha’r biri
utisqa umtilsa, bazar oligopoliyadan jetilisken konkurenciyag’a aylanadi. Jetilisken
konkurenciya jag’dayinda firma paydasin MC=P sha’rti orinlansa maksimum-
lastiradi.
Demek, duopoliya jag’dayinda o’nim o’ndiriw ko’lemi monopo-liyadan joqari,
jetilisken konkurenciya jag’dayinan to’men al, bazar bahasi monopoliya jag’dayinan
to’men, jeitlisken konkuren-ciyag’a salistirg’anda joqari boladi.
Dostları ilə paylaş: |