Aromatik karbohidrogenlər mövzusunun tədrisi Mövzu: Aromatik karbohidrogenlər Məqsəd

Aromatik karbohidrogenlər mövzusunun tədrisi
Mövzu: Aromatik karbohidrogenlər
Məqsəd: Aromatik karbohidrogenlərin alınma üsulları, fiziki və kimyəvi xassələri və adlandırılması haqqında şagirdlərin məlum biliklərini yada salmaqla əlavə olaraq yeni bilik və bacarıqlara yeyələnmələrinə nail olmaq.
Strateqiya: Problemli şərh, fəndaxili inteqrasiya, fəal interaktiv təlim, müstəqil işlər (qruplarda əməkdaşlıq)
Resurslar: benzol, toluol, ksilol, etilbenzol
Dərsin gedişi: Sinifin təşkili aparıldıqdan sonra müəllim şagirdlərin yeni mövzuya maraqlarını və həvəslərini yaratmaq üçün bildirir ki, bu günkü dərsimizdə aromatik karbohidrogenlər, onların tərkibi, təsnifatı, xassələri haqqında nəzəri və təcrübi məlumatları öyrənməliyik. Bunun üçün əvvəlki dərslərinizdə öyrəndikləriniz məlumatları da yada salmalısınız. Evə verilmiş tapşırıqların necə mənimsənilməsini müəyyən etmək üçün şagirdlərə dörd variantda sorğu vərəqləri verilir. Şagirdlərin hər variantdan beş suala cavab verməli bildirilir. Hər bir şagird on sualdan istədiyini seçib ona cavab verə bilər.

Suallar paylanılır və 15 dəqiqə vaxt verilir. Cavablar hazır olduqdan sonra toplanılır və dərsdən sonra yoxlanılıb qiymətləndirilməsi bildirilir.

Yeni mövzunu şagirdlər qruplarda onlara verilən iş vərəqləri əsasında öyrənirlər. Müəllim şagirdlərə bildirirki verilən suallara cavab hazırlamaq üçün əvvəlki dərslərinizdən olan məlumatlardan istifadə etməyə çalışın.

Qruplarda verilən suallar ətrafında şagirdlər müstəqil olaraq axtarış edirlər və cavab hazırlayırlar.Hər qrupun şagirdlərinin cavabları səliqə ilə lövhədə yazılır və yerində oturan şagirdlər də kimya dəftərlərinə bunları yazırlar.

Müəllim şagirdlərin öyrəndiklərini ümumiləşdirmək məqsədi ilə qeydlər edir.
Aromatik karbohidrogenlərin tədrisi zamanı zəhərli kim­­yəvi maddələr haqqında anlayış verərkən heksaxloranın alın­ması və tətbiqi müxtəsər qeyd edilməlidir. Ərzaq proqramının hə­yata keçirilməsi və kənd təsərrüfatının daha da inkişaf etdiril­məsi tədbirləri haqqında hökumətimizin qərarı ilə əlaqədar ola­raq, kimya dərslərinin kənd təsərrüfat istühsalatı ilə əlaqələn­di­rilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kənd təsərrüfat bitkilərtinə zə­rər­verən həşaratlarla mübarizədə işlədilən və geniş istehsal olu­nan qüvvətli zəhərli maddələrdən biri heksaxlorsikloheksan və ya heksaxlorandır. Heksaxloran ultrabənövşəyi şüalarla zəngin işı­ğın təsirilə benzol buxarları ilə xlor arasında gedən reaksiya nə­ticəsində alınır:
C₆H₆ + 3CI₂ →C₆H₆CI₆
Göründüyü kimi, proses zamanı ikiqat rabitələrin qırıl­ması hesabına hər benzol molekuluna 6 atom xlor birləşərək, kris­tal maddə əmələ gəlir. Heksaxloranın tətbiqindən danışarkən, ondan ancaq norma daxilində istifadə olunmasının vacibliyi qeyd edilməlidir. Əks halda ətraf mühit zəhərlənə bilər ki, buna da in­di­ki dövrdə qətiyyən yol verilmir.

Aromatik karbohidrogenləri keçəndə üzərində dayanıl­ma­sı vacib hesab edilən ikinci mühüm məsələ görkəmli rus alimi, akademik N.D.Zelinski və onun şagirdlərinin kəşf etdikləri qeyri-aromatik birləşmələrdən aromatik karbohidrogenlərin alınmasıdır Bu prosesdə qeyd edilməlidir ki, aromatik karbohidrogenlər əsa­sən daş kömür ziftinin distilləsindən alınırdı. Bu mənbə isə ben­zol, toluol, fenol, naftalin və s. kimi geniş tətbiq olunan aromatik maddələrə olan tələbatı heç cür təmin edə bilmirdi. Vəziyyətdən ye­ganə çıxış yolu sintetik üsulla aromatik karbohidrogenlər al­maq­dan ibarət idi. Akademik Zelinski və onun məktəbinin tələ­bələri neftin emalı zamanı ayrıdan tsikloheksanı və onun homo­loqlarını platin, nikel və s. katalizatorların iştirakı ilə 300⁰ C tem­peratura qədər qızdırmaqla aromatik birləşmələr almışlar. Az son­ra akademik B.A.Kazanski platin katalizatoru iştirakı ilə doy­muş karbohidrogenləri 350⁰ C -yə qədər qızdırmaqla, onları aro­matik birləşmələrə çevirməyə nail olmuşdur.

C₆H₁₄ C₆H₆ + 4H₂

Tənlikdən göründüyü kimi, bu zaman açıq zəncir qapanır və buna görə də daha çox hidrogen ayrılır. Bu reaksiyaların (hek­sa­nın və tsikloheksanın aromatikləşdirilməsi prosesinin) öyrədil­məsi bir də ona görə çox mühümdür ki, karbohidrogenlərin müx­təlif sıraları arasında qarşılıqlı əlaqə və birindən digərinə keçid ol­duğunu şagirdlər dərk edirlər.

Aromatik karbohidrogenlərin sintezi sahəsindəki nailiy­yət­lərdən biri də N.D.Zelinski və B.A.Kazanski tərəfindən ben­zolun alınmasıdır. Onlar asetileni 650⁰C temperatura qədər qız­dırılmış aktivləşdirilmiş kömür üzərindən keçirməklə onu poli­mer­ləşdirib aromatik karbohidrogenə çevirmişlər:
. Müəllimin bu məlumatı diskidə əsaslarla əlaqədar materialı nümayiş etdirməklə aparılır. Diskdə aromatik karbohidrogenə tərkibi, alınma üsulları, kimyəvi xassələri ilə əlaqədar maraqlı təcrübələr və əyani vasitələr vardır. Dərsdə diskin nümayiş etdirilməsi şagirdlərin maraqlarına səbəb olur.

Növbəti dərsdə şagirdlərin verilmiş tapşırığa necə hazırlaşmasını test üsulu ilə yoxlanması onlara əvvəlcədən tapşırılır. Sinifdə şagirdlərin hazırlıq səviyyələri müxtəlif olduğundan suallar da müxtəlif səviyyədə hazırlanmalıdir. Testlərin hazırlanması üçün qiymətləndirmə standartları müəyyən olunmalıdır.