Arxitektura Fakulteti "Arxitekturaviy konstruksiya"

Liftlar paydo bo’lish tarixi 
Rim me'mori Vitruviy birinchi marta lift haqida yozgan, o'z navbatida, 
ko'tarish moslamasini qurgan Arximedga ishora qilgan, ehtimol 
miloddan avvalgi 236 yilda. 
Keyinchalik liftlarga havolalar VI asr oʻrtalariga (Misrdagi Avliyo 
Yekaterina monastiri liftlari), XVIII asrning birinchi choragi 
(Fransiyada) va XVII asrga (Vindzor qalʼasi lifti) toʻgʻri keladi. XVIII 
asrda Rossiya imperiyasida yo'lovchi liftlari qo'llanila boshlandi. 1795 
yilda I.P.Kulibin Qishki saroy uchun vintli yo'lovchi liftining loyihasini 
ishlab chiqdi. 1816-yilda Moskva yaqinidagi Arxangelskoye mulkining 
asosiy uyida lift o'rnatildi. 
1854 yilda E. G. Otis Nyu-Yorkdagi ko'rgazmada Kristal saroyda 
o'zining xavfsizlik moslamasini - xavfsizlik ushlagichlarini namoyish 
etdi. Otis ochiq ko'taruvchi platformada to'xtadi va uni ushlab turgan 
arqonni bolta bilan kesib tashladi. Shu bilan birga, platforma joyida 
qoldi va tutuvchilar tufayli minaga tushmadi. 
Birinchi yo'lovchi lifti 1857 yilda Nyu-Yorkda o'rnatildi. Otisning 
xavfsizlik moslamasi po'latdan yasalgan binolardan foydalanish bilan 
birgalikda osmono'par binolarni qurish imkonini berdi. 

---

Liftlarning loyihalanishi va turlari 
Katta balandliklar uchun lift yaratish murakkab muhandislik 
muammosidir. Katta uzunlikdagi kabellarning massasi boshqa 
harakatlanuvchi elementlarning massasidan oshib ketadi va 
murakkab va og'ir qarshi og'irlikni talab qiladi va uning 
o'zgarishi idishni va qarshi og'irlikning massalarini 
muvozanatlashga xalaqit beradi.
Muhandislik muammosi shundaki, lift harakatlanayotganda yuk 
ko'taruvchi arqonlarning og'irligi o'z-o'zidan harakatlanadi, bu 
esa mashinaning og'irligiga yoki qarshi og'irligiga qo'shiladi. 
Bunday holda, vaznning o'zgarishi shunchalik katta bo'lishi 
mumkinki, arqonlar g'ildirak kasnagining yivlarida siljiy 
boshlaydi. Bunga qarshi kurashish uchun 9 qavatdan yuqori 
binolar uchun liftlarda kompensatsiya arqonlari yoki muvozanat zanjirlari kabi maxsus texnik 
yechimlar qo'llaniladi. Ular pastdan vagonga va qarshi og'irliklarga osilgan bo'lib, ularning yagona 
maqsadi lift harakatlanayotganda ularning samarali og'irligini o'zgartirishdir.
Ishlash printsipi: idishni yuqoriga ko'tarilganda, uning ustidagi arqon qisqaradi va uning og'irligi 
qarshi og'irlik tomoniga o'tadi, idishni ostidagi muvozanatlashtiruvchi metall zanjir esa, aksincha, 
uzunroq bo'ladi va uning og'irligi bilan qoplanadi. Zanjirning pasayib borayotgan qarshi og'irlik 
ostidagi qismi, aksincha, kamayadi, natijada mexanik tizimning ikkala qo'lining og'irligi taxminan 
bir xil bo'lib qoladi. SSSRda kompensatsion sxemalar, masalan, 1970-yillarda qurila boshlangan 
standart 16 qavatli panelli binolar uchun Karacharovskiy mexanika zavodining liftlarida ishlatilgan.

---

Liftni hisoblash 
Muammoning murakkabligi nafaqat ko'p qavatli binolarda 
intensiv yo'lovchilar oqimini tashishni ta'minlashda, balki ko'p 
funksiyali majmualarning individual yo'lovchi oqimlarini 
optimal ajratish yoki birlashtirish zaruratidadir: binolarning 
turar-joy qismida yashovchilar, ishchilar, binolarning ofis qismi, 
savdo muassasalarida xaridorlar va boshqalar. 
Shu bilan birga, muammoni hal qilish uchun vertikal 
transportning eng samarali vositalaridan foydalanish kerak: 
kompyuterlashtirilgan guruh boshqaruv tizimlariga ega binolarning ko'p qavatli qismi uchun 
tezyurar elektr yo'lovchi liftlari, o'rta tezlikdagi yo'lovchi elektr liftlari ko'p qavatli binolarning 
pastki qismi; binolar va majmualarning pastki qavatlari uchun gidravlik yo'lovchi liftlari va yuk 
liftlari; ko'p qavatli avtoturargohlarga texnik xizmat ko'rsatish uchun elektr yoki gidravlik liftlar; 
majmualarning pastki qavatlarida ommaviy yo'lovchi oqimlarini harakatlantirish uchun eskalatorlar 
va yo'lovchi konveyerlaridan foydalaniladi. 
Tashish qobiliyati 
Vertikal transportning yuk ko'tarish qobiliyati liftlarning yuk ko'tarish qobiliyati, tezligi, dumaloq 
parvoz paytida salonning mumkin bo'lgan to'xtash soni, tezlashuv va sekinlashuv xususiyatlari, 
eshiklarni ochish va yopish uchun sarflangan vaqt, yo'lovchilarning kirish va chiqishlari kabi 
parametrlarini hisobga olgan holda hisoblanadi. 

---

Liftlar quyidagi kategoriyalar bo’yicha tasniflanadi: 
Tashish obyektiga ko’ra: 
 Yo'lovchi liftlar 
 Yuk tashish liftlari 
 Kasalxona liftlari 
 Sanoat liftlari 
Privod turiga ko’ra: 
 Elektrik 
 Gidravlik 
 Pnevmatik 
Boshqarish joyiga ko’ra: 
 Ichki 
 Tashqi 
 Aralash 

---

Xulosa 
Zamonaviy arxitektura va qurilish zinapoya kabi muhim atributsiz qila olmaydi. Funktsional 
qiymatidan tashqari, zinapoya tobora ichki yoki tashqi makonning umumiy dizaynining bir qismi 
bo'lgan ajralmas dizayn elementiga aylanib bormoqda. Zinalarning asosiy ma'nolaridan keyingi biri - 
qulaylik, qulaylikning asosiy sharti. Bundan tashqari, zinapoya konstruktiv xavfsizlikka javob 
berishi, ishlashda ishonchli bo'lishi kerak.
Dizayn xususiyatlari va zinapoyalarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan materiallar bilan 
belgilanadigan zinapoyalarning chidamliligi va xizmat qilish muddati ham bir xil darajada 
muhimdir. Shunday qilib, biz zinapoyaning kamida oltita qiymatini aniqladik - bu funksionallik, 
dizayn, qulaylik, ishonchlilik, xavfsizlik, chidamlilik. 
Ikki yoki uch qavatli yakka tartibdagi uylar tobora ko'payib bormoqda, odamlar o'zlarini va 
yaqinlarini qulay dizayn echimlari bilan ta'minlashga intilmoqda. Uyda liftni o'rnatish, hatto oilada 
kichik bolalar, keksa qarindoshlar, nogironlar bo'lsa ham kerak. 
Lift zinapoyaga ajoyib alternative variant hisoblanadi. G'alati, lekin qattiq zinapoya hech qanday 
arzon emas, u juda ko'p foydalanish mumkin bo'lgan maydonni egallaydi. Va qanchalik ko'p bo'lsa, 
shuncha ko'p metrlar faqat zinapoyalarga o'tadi. Lift uning ostida kamroq joy ishlatadi, u bo'sh joyni 
vertikal ravishda ishlatadi. 
Ammo lift tez va nisbatan qulay bo’lsada, xavfsizlik jihatdan zinapoyalar afzalroqdir. Shu sababli 
shi ikki konstruksiya loyihasi bino-inshootlar uchun muhim hisoblanadi. 

---

Foydalanilgan adabiyotlar: 
 
https://studref.com/365081/tehnika/lestnitsy_lifty
 
 
https://leg.co.ua/arhiv/generaciya/zdaniya-i-sooruzheniya-teplovyh-elektrostanciy-21.html
 
 
http://gardenweb.ru/lestnitsy-i-lifty
 
 
https://studfile.net/preview/7855616/page:10/
 
 
https://students-library.com/library/read/88587-lestnicy-i-lifty-klassifikacia-i-konstrukcia
 
 
https://www.vashdom.ru/articles/grpindex24.htm