Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm
Nazariy qism O‟zbekiston shifobaxsh giyohlarga ancha boy. Respublikada 4000 dan ortiq yovvoyi
o`simliklar o`sadi. Shulardan 100 dan ortig`i tibbiyot amaliyotida dori vositasi sifatida
qo`llaniladi. halq tabobatida esa hududimiz o`simliklaridan 600 ga yaqini dorivor hisoblanadi.
Bemorga davo ko`rsatish maqsadida tibbiyot amaliyotida faqat fitoterapiya bilan chegaralanib
qolmasdan, davo qilishning boshqa mavjud usullaridan jumladan, sintetik dorilardan,
fizioterapiya, dietoterapiya va boshqalardan foydalanish ancha samarali bo`ladi. Bu narsa
kasallikning turiga, uning kechishiga, bemorlarning holiga va boshqa omillarga bog`liq. Shuning
uchun fitoterapiyani ma'lum davo usullaridan ajratib bo`lmaydi, unga kompleks ravishda davo
ko`rsatish usullaridan biri deb qarash kerak.
Ko`pchilik dorivor o`simliklar ko`p qirrali ta'sir xususiyatiga ega bo`lishiga qaramasdan,
bir necha giyohlardan tayyorlangan yig`malar ancha samarali davo ko`rsatadi. Misol qilib,
199
hozirda tibbiyot amaliyotida keng qo`llanilayotgan marelin, kardiovalen, kafiol, urolesan, vikair
va b. keltirish mumkin.
Dorivor o`simliklardan turli xil dori (damlama, qaynatma, tindirma, ekstraktlar, kukun va
boshqalar) tayyorlanadi. Ularni tayyorlash yoki toza dori moddasini va dorivor preparatlarni
olish uchun ishlatiladigan o`simliklar qismi yoki shu o`simliklardan birlamchi ishlash yo`li bilan
olingan moddalar (efir moyi, daraxt elimi va b) dorivor o`simliklar mahsuloti deb yuritiladi.
Odatda ushbu mahsulotlar o`z tarkibida biologik faol moddalarni ko`p miqdorda saqlaydi.
Dorivor mahsulot sifatida o`simliklarning yer ustki qismi (bargi, guli, mevasi, urug`i, po`stlog`i,
kurtagi, o`tli o`simliklarning butun yer ustki qismi) yoki yer ostki qismi (ildizi), ildizpoyasi,
piyozi (tugunagi) ishlatiladi.
Biologik faol moddalar o`simliklar tarkibida uchraydigan har xil birikmalar shaklida
bo`lishi mumkin, xususan alkaloid, glikozid, vitaminlar, yog`lar, yog`simon modda, kislota,
kumarin, lignan, oshlovchi moddalar (tanidlar), polisaxarid, saponin, flavonoid, efir moylari
(terpinoidlar), fitontsidlar va boshqalar. Ushbu moddalar o`simlik rivojlanishi davrining turli
vaqtida, yilning fasliga qarab, ko`p miqdorda to`planadi. Shuning uchun dorivor mahsulotlar
o`simliklardan turli davrlarda yig`iladi. Masalan, o`simlikning yer ustki qismi (o`ti) o`simlik
gullaganida, kurtaklar va po`stloqlar o`simlik tanasida suyuqlik yura boshlaganida (erta
bahorda), yer ostki qismlari esa odatda o`simlik uyquga kirganda (kech kuzda) va hakozo.
Dorivor o`simliklarni yig`ishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur:
1. Dorivor o`simlik mahsulotlari oldindan mo`ljallangan, ruxsat etilgan yerda va miqdorda
yig`iladi
2. Ushbu mahsulotlar muayyan qoida bo`yicha quritilishi darkor
3. Ko`p yillik dorivor o`simliklarning er ustki qismi tayyorlanishida, ularning ildizi
qoldirilishi zarur
4. Ildiz va ildizpoya kavlab olinishida ildizning bir qismi yerda qoldirilishi shart
5. O‟simlik mahsulotini tayyorlashda yaxshi taraqqiy etgan, gullab turgan o`simlikni
(uning mevasi etilib urug`lari sochilib ko`payishi uchun) qoldirish zarur.
Ushbu qoida va talablarga rioya qilinmasa, dorivor o`simliklar tabiiy o`sish joyida
butunlay yo`q bo`lib ketishi mumkin.
Dorivor o`simliklar. Ushbu bandda asosan Markaziy Osiyo davlatlarida o`sadigan,
o`stiriladigan, tibbiyot amaliyotida ko`p qo`llanadigan, ayrim dorivor o`simliklar haqida
qisqacha ma'lumot beriladi.