Asosiy qism: I. Bob. Almashlab ekish va uning ahamiyati

I.Bob. Qishloq xo’jaligi ekinlarini almashlab ekishning ilmiy asoslari.
Ekinlarni almashlab ekishning zarurligini xar xildagi olimlar xar xilda tushuntirgan.
1. Teyer Libixlar oziklanishi nuktai nazaridan almashtirib ekish zarur deb kursatadi. 2. Dekandol, Make rva boshkalar ekinlar almashtirilib ekilmasa zaxarli muammolar kupayib ketadi yeb tushuntiriladi.
3. P.A.Kostichev, V.R.Valyamslar xar xil usimliklarning simbiotik xususiyatlari (dukkaklilar) tuprokning fizik xususiyatiga xar xilda ta’sir etishi nuktai nazaridan almashlab ekish deb kursatadilar.
Ushbu xar uchala nazariyada xam tugri, birok ularning xammasi xam bir tomonlamadir. D.N.Pryanishnikov barcha tajriba va nazariyalarni jamlab almashlab ekishda ekinlarni ratsional almashtirib ekish zarurligini kuyidagi 4 ta sababni kursatadi:
1. ximik
2. fizik
3. biologik
4. iqtisod
Biroq, xozirgi vaktda almashlab ekishda ekologik tartibda xam urnatish zarur.
1.Ximik tartib. Ximik tartib masalasini xar xildagi usimliklar ozik moddalarni xar xilda talab kilish nuktai nazaridan karash kerak. Masalan: galla ekinlari azotni kup olib, fosfor va kaliyni kam oladi. Kartoshka esa kaliyni kup uzlashtiradi. Yerdan uzlashtirilgan ozik moddalarning yerga qaytish ekinlarning yerda koldirgan organik koldiklariga boglik. Kuzgi javdar baxorgi galla ekinlariga nisbatan yerda ikki baravar organik qoldik qoldiradi. Agarda o’simlikning maxsulotlari xujalikning uzida chorvachilik uchun ozuka sifatida ishlatilsa uning gungi Bilan yerga kaytib keladi. Lekin usimlik maxsuloti boshka joylarda yuborilsa yer unumsizlanadi.Shuning uchun xam o’simliklarni almashlab ekish dalalariga joylashtirilganda maxsulotni xujalikning uzida ishlatilishi va boshqa regionlarga yuborilishi xam xisobga olinishi kerak.Ayrim ekinlar yerning yuzasida usib oson uzlashtiriladigan ozik moddalarni olsa ayrimlari yerning pastki katlamlaridagi kiyin uzlashtiriluvchi moddalarni xam oladi. Bularga misol kilib beda, gorox, grechixa va boshkalarni kursatish mumkin.
2.Fizik tartib. Xaar xil usimliklar uzining biologik va agrotexnik xususiyatlariga kura tuprokning govakligiga, strukturasiga va xaydalma katlamining tuzilishiga turlicha ta’sir etadi. Shu sababli ekin usayotganda va yigishtirilib olinganda tuprokning suv, xavo va issiklik rejimiga xar xil ta’sir etadi. Ayniqsa ko’p yillik utla rva galla ekinlari va ularning aralashmalari tuprok strukturasiga, suv utkazuvchanligiga va boshka xususiyatlariga yaxshi ta’sir etadi. Paxta, lavlagi va boshka kator oralariga ishlov beriladigan ekinlar ugitlanganligi va kator oralari ishlanganligini sababli unumdorlik va tuprokning biologik xolati, ozuka rejimi ancha yaxshi buladi. Shuning uchun xam ko’p yillik va bir yillik ekinlarni kator oraliklariga ishlov beriladigan ekinlar Bilan almashlab ekish yaxshi natija beradi.
3.Biologik tartib. Har xil formada ekilgan ekinlarga begona utga xar xil ta’sir etadi. Kuzgi ekinlarda kishlovchi va kuzgi begona о‘tlar kup buladi. Baxorgi ekinlarda baxorgi va kup yillik begona о‘tlar kup buladi. Kup yillik о‘tlar begona utni yukotadi. Kator oralariga ishlov beriladigan ekinlar orasida begona ut kam buladi. Xar bir ekin xar xildagi kasallik va begona ut Bilan zararlnadi. Agar bir xildagi ekin ekilsa bir xildagi kasallik va xasharot kupayadi.
4.Iqtisodiy tartib. Texnika va ishchi kuchidan unumli foydalanish uchun ekinlarni turli muddatlarda ekib, turli muddatlarda yigib olish kerak. Ekish uchun esa yaxshi, xosildor va sharoitga moslashgan navni tanlash kerak.Har bir almashlab ekish agrotexnik va iktisodiy asoslangan bulishi kerak. Ekinlarning biologik xususiyatlari, tuprok unumdorligiga ta’siriga karab almashlab ekishda yuldosh ekinlarning sifatiga kuyidagicha baxo berish mumkin:
1. juda xam yaxshi yuldosh ekin: kup yillik ut kavati va galla ekinlari bilan aralashmasining qavati (plasti).
2. yaxshi yuldosh ekinlar: kup yillik о‘tlarning koldikligini agdarilgan kabati, kator oralari ishlanadigan ekinlar, don dukkakli ekinlar va kuzgi g’alla plasti (kabati).
3. o’rtacha yuldosh ekinlar: kungabokar, zigir, bir yillik о‘tlar, baxorgi galla ekinlar.
4. qoniqarsiz yuldosh ekinlar: baxorgi galla.