Atom massa. Molyar massa. Modda miqdori va massa Reja

Qotishmalar va ularning turlari
Metall qotishma deganda bir element asosida bir necha elementlarning о‘zaro aralashmasidan hosil bо‘lgan jism tushuniladi. Shu jismni tashkil qiluvchi kimyoviy elementlarga uning tashkil qiluvchilari (komponentlari) deb ataladi.
Qotishma bir jinsli (bir fazali) yoki kо‘p jinsli (kо‘p fazali) bо‘lishi mumkin.
Faza deb, jismining bir jinsli qismiga aytilib, u о‘z chegarasiga ega, qachonki yuza chegarasidan о‘tilganda xossalari keskin о‘zgaradi. Murakkab jismdagi fazalar yig‘indisi material tuzilishini (strukturasini) hosil qiladi.
Qotishmalar ikki, uch va tо‘rt komponentli bо‘lishi mumkin. Qotishmaning xossalari uni tashkil etuvchi komponentlarning xossalaridan farq qiladi. Qotishma tarkibidagi elementlarning atomlari diametrlari farqiga, kristall panjaralarning xiliga va ularning suyuqlanish haroratiga, umuman elementlar atomlarining о‘zaro munosabatiga qarab quyidagi turdagi qotishmalar uchraydi:
1) Mexanikaviy aralashmalar. Qotishma tarkibiga kiruvchi komponentlarning atomlari birlamchi kristallanish jarayonida bir-biriga tortilmay, balki qochsa, bunday qotishmaga kiruvchi har bir komponent atomlari kiristallanishida mustaqil kristallar hosil qiladi. Bunda kristall donlari о‘zaro chegarasi bilan bog‘lanadi, xolos. Bunday qotishmalar qotishma tarkibiga kiruvchi komponentlarning ayrim-ayrim donlarining mexanikaviy aralashmasidan tuzilganligi uchun mexanikaviy aralashma deyiladi.
A va B komponentlardan iborat qattiq qotishmaning strukturasi mikroskopda kuzatilsa, u 9-rasm, a da kо‘rsatilgandek kо‘rinishda bо‘ladi. Qotishma tarkibiga kiruvchi komponentlar atomlarining diametrlari farqi 15% dan ortiq bо‘lganidagina mexanikaviy aralashma hosil bо‘lishi aniqlangan. Bunday qotishmaga qо‘rg‘oshin-surma qotishmasi misol bо‘la oladi.

a) b)
9 - rasm. a) mexanikaviy aralashmaning mikrostruktura sxemasi; b) qattiq eritmaning mikrostruktura sxemasi
2) Qattiq eritmalar. Kо‘pchilik texnikaviy qotishmalar suyuq holatda bir jinsli, ya’ni komponentlari bir-birida tо‘la erigan holatda bо‘ladi. Kristallanish jarayonida bu bir jinslilik saqlanib qoladi. Qotishma komponentlarining atomlari umumiy kristall panjaraning tarkibiga kiradi, ya’ni komponentlar bir-birida tо‘la eriydi. Demak, eruvchi komponentlarning eruvchanligi va erituvchi komponentning erituvchanligi qattiq holatda ham saqlanib qoladi. Bunday qotishmaning kristallanishida hosil bо‘ladigan qattiq modda qattiq eritma deyiladi, u bir fazali (bir xildagi) kristallardan tashkil topadi. Qattiq eritmaning mikrostrukturasi 9–rasm, b dagidek kо‘rinishda bо‘ladi. Qotishma tarkibiga kiruvchi komponentlar atomlarining diametrlari bir-birdan 15% dan kam farq qilgandagina qattiq eritma hosil bо‘ladi. Qattiq eritmada:
eruvchi B moddaning о‘rnini A erutuvchi modda atomlari olishi mumkin, u holda о‘rin olish qattiq eritmasi hosil bо‘ladi;
agar eruvchi B modda A erutuvchi modda kristall panjarasidagi atomlar orasiga joylashsa, bunday qotishma singdirish qattiq eritmasi deyiladi;
A komponent kristall panjarasidagi atomlar о‘rinlarini B komponent atomlari borgan sari almashtirib borsa, natijada A komponent kristall panjarasi о‘rniga B komponent kristall panjarasi hosil bо‘ladi. Bunday qattiq qotishmalarga bir-birida cheksiz eriydigan qattiq eritmalar deb ataladi.
Metallardan alyuminiy (Al) va mis (Cu) о‘rin olish qattiq eritmasini hosil qiladi. Bunda alyuminiy kristall panjarasi saqlanib qolgan holda 5,5% mis atomlari alyuminiy atomlarining о‘rnini olishi mumkin. Demak, mis alyuminiyda 5,5% gacha eriydi.
Kristall panjaralari yoqlari markazlashgan kub shakliga ega bо‘lgan moddalar: kumush va oltin, nikel va mis, molibden va volfram, vanadiy va titan bir-birlarida cheksiz erishi mumkin.