Atom va molekulalarning kvant mexanikasi. Atom tuzilishi. Rezerford tajribalari Gazlar kinetik nazariyasini tushuntirishda eng foydali bulgan atom «bulinmas»

1. Oksidlanish-qaytarilish reakstiyalari xakida umumiy tushuncha.
2. Asosiy oksidlovchi va kaytaruvchilar.
3. Oksidlanish-qaytarilish reakstiyalari turlari.
4. Oksidlanish-qaytarilish reakstiya tenglamalarini tuzish.

Ma’lumki deyarli barcha texnologik (terini kayta ishlash, non va kandolatchilik maxsulotlarini ishlab chikarish, ularni nazorat kilish) jarayonlari oksidlanish-qaytarilish reakstiyalari kilish bilan amalga oshiriladi. Shu sababli oksidlanish-qaytarilish reakstiyalarini chukurrok urganish zarur. Oksidlanish-qaytarilish reakstiyalari deb, elementlarning oksidlanish darajalari uzgarishi bilan boradigan reakstiyalarga aytiladi. M: BaCl2 + H2SO4  2HSl + BaSO4 Mg + H2SO4  MgSO4 + H2 Reakstiyalapdan ikkinchisi oksidlanish-kaytipilish peakstiyasidip: Chunki yuqoridagi ta’rifga ko‘ra I-reakstiyada birorta elementning oksidlanish darajasi uzgarmay II-da Mg va N-elementlarning oksidlanish darajasida uzgargan. Oksidlanish darajasi nima? Element (yoki ion)ning oksidlanish darajasi deb, shu elementni uz tarkibida saklagan molekuula fakat ionlardan iborat, deb faraz kilinsa va molekula umumiy zaryadining yigindisi nolga teng bulishi uchun xar bir element atomining (ioning) ayni paytdagi (effektiv) zaryadi qiymatiga aytiladi. Shuni unutmaslik kerakki, elementning oksidlanish darajasi uning valentligidan fark qiladi. Bu farkni quydagicha tushuntirish mumkin. Valentlikning ishorasi (musbat yoki manfiy) bo‘lmaydi. Ma’lumki valentlik biror elementning ikkinchi element bilan nechta boglanish xosil kilish kobiliyati. Shunga ko‘ra biz bu boglanish musbat, keyingisi manfiy deb ayta olmaymiz; - valentlik nolga teng bo‘lmaydi; - oksidlanish darajasining ishorasi (musbat va manfiy) bo‘ladi; - oksidlanish darajasi nolga, ba’zi xollarda kasr songa teng bulishi mumkin; - oddiy moddalarning oksidlanish darajasi doimo nolga teng; H2 0 ; Cl2 0 ; Fe0 ; Na0 ; K0 ; O2 0 ; Davriy sistema 1 gruppa asosiy gruppachasigida elementlarning birikmalarida oksidlanish darajasi doimo +1 ga teng, II gruppa asosiy gruppachasi elementlariniki +2 ga teng; vodorodning oksidlanish darajasi metall gidrbdlari (NaH, CaH2, AlH) da - 1 ga, boshka xamma xollarda + 1 ga teng; kislorodning oksidlanish darajasi ftorli birikmalarda +2 ga, boshka birikmalarda - 2 ga teng; Umuman elementning oksidlanish darajasi ikki xolda uzgaradi Birinchisi: elektron qabul kilganda uning oksidlanish darajasi kamayadi. Bu jarayonni qaytarilish deyiladi va u quydagidek eziladi: E0 + ne-  E -n Elektron beruvchi atom (ion) kaytaruvchi, elektron qabul kiluvchi atom (ion) oksidlovchi deyiladi. Qaytaruvchilik rolini odatda barcha erkin xoldagi metallar: Na, K

Li, Ca, Mg, Fe, Cu, Zn, Al vodorod gazi va xlor ioni -Cl, iod ioni -J, oltingugurtning S-2 - ioni (sulfid ioni), ammiak molekulasi – NH3, "is gazi"- SO, uglerod S kabilar bajaradi. Ikkinchi xolda element elektron berganda uning oksidlanish darajasi oshadi. Atom yoki ionning elektron berish jarayoni oksidlanish deyiladi va buni shunday yozish mumkin: E0 + ne-  E +n Oksidlovchilar elektron etishmaydigan molekula yoki ionlar, metallmaslarning atomlari bulish mumkin. Bularga: O2, Cl2, F2, Fe3+, KMnO4, H+ , HNO3, H2SO4, H2O2, O3, Na2CrO4, K2CrO4, PbO2 kabilar misol bo‘ladi. Oksidlanish-qaytarilish reakstiyalari tenglamalarini tuzish Oksidlanish-qaytarilish reakstiyalari tenglamalarini ikki usulda tuzish mumkin. I. Elektron balans usuli: Bu usul oksidlanish-qaytarilish reakstiyalarida kaytaruvchi bergan elektronlar soni oksidlovchi qabul kilgan elektronlar soniga tengdir, degan koidaga asoslanadi. Quydagi reakstiyani ko‘rib chiqaylik; Zn + HNO3  Zn(NO3)2 + NO + H2O a) Eng avval reakstiyada ishtirok etaetgan xar bir atomning oksidlanish darajalarini ularning ustigi yozib chikamiz va oksidlanish darajalari uzgargan elementlarni aniklab olamiz (osti chizilgan); ZnO + H+NO3 +  Zn+2(N+5O3 -2 )2 + N+2O -2 + H2 +O -2 b) Bu elementlarning oksidlanish darajalari uzgarishini kursatuvchi elektron tenglamalarni tuzamiz; Zn0 - 2e-  Zn+2 │ 2│ │ 3 oksidlanish N +5 + 3e-  N +2 │ 3│ │ 2 qaytarilish v) Berilgan (2 ta) va qabul qilingan (3 ta) elektronlar sonini ung tomondagi chizikdan keyin ezamiz va bu ikkala sonning eng kichik koldiksiz bulinuvchisini topamiz. Bu son 6 ga teng. Endi shu 6 ni 2 ga va 3 ga bulib, chikkan sonlarngi ikkinchi chizikdan keyin ezamiz. Bu oxirgi sonlarni reakstiyaning tulik tenglamasini tuzishda koeffistientlar xolida ezamiz:


13-MARUZA: Kimyoviy muvozanat.
REJA: