Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

XI.ŞİMALİ AVROPA DÖVLƏTLƏRİ

Norveç

Norveç Ikinci Dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə
1945-ci ilin mayın 8-də Norveçdə faşıst qoşunları təslim oldular. Norveç burjaziyasının hərbiləşdirilmiş təşkilatı olan “Milorq” ölkədə siyasi vəziyyətə nəzarət etməyə başladı. Müharibədə ölkə on min adam itirdi ki, onlardan 6 mini silahlı qüvvələrdə, donanmada xidmət edirdi. Maddi itki də çox oldu. O, özünün ticarət donanmasının yarısından məhrum oldu. Ölkəyə 21 milyard kron zərər dəydi. O, milli sərvətinin 3,1-ni itirdi. Xüsusilə Şimali Norveç çox əzab çəkmiş oldu.

“Milorq” ölkəyə 5 gün nəzarət etdi. Mayın 13-də Vətən cəbhəsinin və Londondakı mühacir hökumətinin üzvlərindən ibarət Müvəqqəti hökumət təşkil edildi. 1945-ci ilin mayın 31-dən iyunun 7-nə qədər hakimiyyətdə Nyuqorsvalın mühacir hökuməti oldu. Sonra o, hakimiyyəti Norveç fəhlə partiyasının rəhbəri Qerxerdsenin başçılığı ilə koalision hökumətə verdi. Onun tərkibinə 6 sosial-demokrat, 6 burjua partiyasının nümayəndəsi, 2 kommunist daxil oldu.

Norveç fəhlə partiyası müharibə illərində müqavimət hərəkatında iştirak etmiş və əhalinin müxtəlif təbəqələri içərisində böyük nüfuz qazanmışdır.

1945-ci ilin sentyabrın 8-də stortinqə keçirilən seçkilərdən sonra Qerxerdsen birpartiyalı hökumət təşkil etdi. Bu partiya stortinqdəki 150 yerdən 76 yeri tutdu. Qerxerdsen 1963-cü ilə qədər baş nazir vəzifəsində qaldı.

Fəhlə partiyasının hökuməti “Ümumi proqram”la çıxış edərək partiyalararası əlaqə yaratdı. Proqramda demokratik azadlıqlar, əmək hüququ, “iqtisadi demokratiya”, zəhmətkeşlərin istehsalın idarə edilməsində iştirakını təmin etmək məsələləri irəli sürülmüşdür. Başlıca vəzifə ondan ibarət idi ki, Norveç iqtisadiyyatı necə bərpa edilsin və gələcəkdə daha da inkişaf etdirilsin.

İxrac üçün işləyən sahələrə, gəmiçiliyə xüsusi fikir verildi. Dövlətin nəzarəti altında ciddi ehtiyatlar yarandı, maliyyə, xarici ticarət, qiymətlər sabitləşdirildi. Kənd təsərrüfatı fəhlələri və dənizçilər üçün iş günü 8 saata qədər ixtisar edildi.

Sahibkarlarla fəhlələr arasındakı münasibətin dövlət tərəfindən nizamlanması genişləndi. Dövlət inhisarçı kapitalizmi mühüm mövqe tutdu.

Ticarət donanması, qara və əlvan elektrometallurgiya, elektrotexnika sənayesi geniş inkişaf etdi.

1945-ci ilin mayından 1947-ci ilin martına qədər Norveç Fəhlə Partiyası ilə Norveç Kommunist partiyası vahid partiyada birləşmək haqqında danışıqlar apardı. Lakin “Soyuq müharibə” və antikomunizm təbligatı buna mane oldu. 1945-ci il seçkilərində kommunistlərdən stortinqə 11 deputat seçildi.

Qerxerdsenin xarici siyasəti Qərb dövlətləri ilə əlaqələri inkişaf etdirməyə yönəldilmişdi. O, bloklara qoşulmadı. Norveçin ABŞ-dan asılılığı artdı. 1948-ci ildə Norveç “Marşal planı”na qoşuldu. 1949-cu ilin aprelində o, NATO-ya daxil oldu. 1947-ci ildən SSRİ ilə münasibətlər pisləşdi. Norveç bir-birinə hücum etməmək haqqında sovet təklifini rədd etdi.

Norveç XX əsrin 50-60-cı illərində. Norveçin iqtisadiyyatı XX əsrin 50-60-cı illərində yüksək surətlə inkişaf etməyə başladı. Ölkədə hidrostansiyaların, gəmiqayırmanın inkişafı üçün böyük kapital qoyuldu.

1960-cı ildə Norveçin ticarət donanması müharibədən əvvəlki illərə nisbətən 2 dəfə artdı. Norveç ABŞ və İngiltərədən sonra özünün donanma tonnajına görə dünyada üçüncü yeri tutdu. Xarici ticarət dövriyyəsi artdı, balıq konservi, sellüloz kağız, elektrometal, elektrotexnika ixracı artdı.

Norveçdə dövlət-inhisarçı kapitalizmi gücləndi. Ölkənin iqtisadiyyatında 91 ailə hömkranlıq edirdi. Bunlar iri gəmi sahibləri, sənayeçilər, meşə maqnatları, iri vəkillər və bankirlər idi.

ABŞ və NATO-nun təzyiqi altında Norveç hərbi xərcləri artırdı. Onun hərbi xərcləri 1955-ci ildə 1 milyard kron, 1961-ci ildə 1,5 milyard kron oldu. 50-ci illərin əvvəllərində ordunun sayı 270 minə çatdı, halbuki 1939-cu ildə isə cəmi 10 min idi. Şimalda sovet sərhədinə yaxın yerdə hərbi quruculuq genişləndi.

Norveçin siyasi həyatında Norveç fəhlə partiyası (başçısı əvvəl Qerxerdsen, sonra Tori oldu) xüsusi nüfuza malik idi. Müxalifətdə dayanan mühafizəkarlar partiyasının liderləri hökumətin daxili siyasətinə qarşı çıxdı. Müxalifət «Hökumətin sahibkarların fəaliyyətinə qarışması haqqında» qanunun 1952-ci ildə qəbul edilməsinə qarşı çıxsa da, bu qanun qəbul edildi, hökumət bir sıra mütərəqqi tədbirləri həyata keçirməyə müvəffəq oldu.

1953-cü ildə seçki dairələri sistemi dəyişdirildi və stortinqə kənd seçki dairələrindən deputatların üçdə ikisini seçmək hüququ ləğv edildi. Bu qanun bu və ya digər partiyaya daha çox deputat yeri tutmağa imkan verdi.

Sonrakı ildə Konstitusiyada belə bir dəyişiklik edildi ki, əmək qabiliyyətli əhali dövlət tərəfindən işlə təmin edilsin. Xəstəliyə və qocalığa görə maddi təminat hüququ verildi. Bununla birlikdə başlıca istehsal vasitələrinin milliləşdirilməməsi, NATO-ya üzv olmaq xalqın narazılığına səbəb oldu.

Sol sosialistlərin mövqeyini müdafiə edən hissə Norveç fəhlə partiyasından ayrılaraq 1961-ci ildə Sosialist Xalq Partiyasını təşkil etdi. Bu Norveç Fəhlə Partiyasının vəziyyətini bir qədər çətinləşdirdi. 1961-ci il seçkilərində o, dörd mandat itirdi və stortinqdə mütləq çoxluq təşkil etməkdən məhrum oldu. Eyni zamanda Sosialist Xalq Partiyası 2 mandat aldı. Müxalifət Norveç Fəhlə Partiyası ilə bərabər mandat aldı. Bununla əlaqədar olaraq fəhlə hökuməti bir sıra populyar tədbirlər həyata keçirdi. 1962-ci ildə həmkarlar təşkilatları və sahibkarlarla razılıq əsasında xidmətə görə pensiyalara əlavələr edildi. Onun hissəsini sahibkarlar ödəməli idilər. Qadınlarla kişilərin hüququ bərabərləşdirildi. 1961-1965-ci illərdə sosial təminat 60 faiz artırıldı. 1965-ci ildən Norveçdə haqqı ödənilən bir aylıq məzuniyyət tətbiq edildi.

Norveç Fəhlə Partiyasının nüfuzu zəiflədi. “Kinqsbey” şaxtasındakı qəza rezanans yaratdı, 21 adam öldü. Müxalifətdəki sağ qüvvələr bundan istifadə edərək hökuməti təqsirləndirdi ki, dövlət müəssisələrinin texniki təhlükəsizliyini yaxşı təmin etməmişlər. Ona görə 1965-ci ildə növbəti seçkilərdə bu partiya məğlub oldu. Yeni koalisiyalı hökumətə mərkəz partiyasının lideri Per Borten başçılıq etdi. Hökumətin tərkibinə həmçinin mühafizəkarların, liberalların, xristian - demokratların nüma­yəndələri daxil oldu. Yeni hökumət sahibkarlar üçün əl­verişli olan vergi islahatları keçirtdi, müəssisələrin demok­ratik idarəsi layihəsini işləyib hazırladı. Lakin burjua par­ti­ya­ları içərisində birlik yox idi.

Sağ qüvvələrinin təzyiqi altında Borten hökuməti məc­bur oldu ki, 1967-ci ildə sosial təminatın yeni, vahid sis­teminə keçsin.

Uşaqlara 16 yaşına qədər müavinət verilməyə başladı. “Sinfi əməkdaşlıq” siyasəti ziddiyətləri yumşaltdı.

Vergilərin və qiymətlərin qalxması, işsizliyin hələ də qalması “vəhşi” tətillərə gətirib çıxartdı. 1952-1956-cı illərdə xüsusilə tikinti və meşə sənayesində böyük tətillər oldu.

Antimüharibə hərəkatında gənclərin iştirakı artdı. 1965-ci ildə Vyetnamla həmrəylik komitəsi yaradıldı.

1967-ci ilin payızında BMT-nin Baş Məclisinin sessiyasında Norveçin xarici işlər naziri Vyetnamın bombalanması əlehinə çıxdı. 50-ci ilərin ortalarında SSRİ ilə münasibət normallaşmağa başladı. 1955-ci ilin noyabrında Qerxerdsen Sovet İttifaqına gəldi. 1955-1958-ci illər üçün ticarət sazişi bağlandı. 1956-cı ildə mədəni əməkdaşlıq, Barents dənizində qəza-xilasetmə xidməti haqqında da sazişlər bağlandı. Norveç söz verdi ki, ABŞ-ın raketlərini öz ərazisində yerləşdirməyəcək.

60-cı illərdə Norveç yüksək inkişaf etmiş kapitalist dövlətləri ailəsinə daxil oldu. Ölkənin milli ərzaq məhsulları 1977-ci ildə 2 dəfə artdı. Adambaşı düşən milli gəlirin artmasına görə Norveç Qərbi Avropada 3-cü yeri tutdu.(İsveç və İsveçrədən sonra)

Norveç XX əsrin 70-90-cı illərində. 1970-1977-ci illərdə dağ-mədən sənayesi məhsulu buraxılışı artdı. Neft və qaz sənayesində məhsul 4,4 dəfə artdı. 1975-ci ildə Norveç neft ixrac edən ölkələr sırasına daxil oldu. 1972-ci ildə “Statoyl” kompaniyası təşkil edildi.

Kənd təsərrüfatı, balıqçılıq, dəniz ticarəti müvəffəqiyyətlə inkişaf edirdi. Mərkəzləşmə və təmərküzləşmə gücləndi. Əhalinin sosial strükturunda dəyişiklik baş verdi. 1973-cü ildə sənaye və nəqliyyatda özüməşğulolan əhali 43, 8 % xidmət, ticarət, maliyyə, idarəetmədə 44,8 %, kənd təsərrüfatı sənayesində isə 11,4 % təşkil edirdi.

70-ci illərdə Norveç iqtisadiyyatında iri kapitalist ölkələrinə nisbətən çətinlik az oldu. 1977-1978-ci ildə iqtisadiyyat aşağı düşdü, sənayenin artımı dayandı, işsizlik 2 % artdı. 1978-ci il “Tandberq” radioelektrik konserni faktiki iflasa uğradı. “Ümumi bazara” girməklə əlaqədar partiyalar arasında debat başladı. 1971-ci ilin fevralında Borten istefaya getdi. Hökumətə Bratelli (N FP) başçılıq etdi.

1971-ci ilin mayında NFP öz qurultayında 70-ci illər üçün fəaliyyət proqramını qəbul etdi. 1972-ci ilin sentyabrın 25-də keçirilən referendiumda əhalinin 53,5 faizi ümumi bazara daxil olmağın əlehinə çıxdı. Bratelli bundan sonra istefaya getdi və NFP müxalifətə keçdi və Demokratik Sosialistlər Partiyası kimi rəsmiləşdi. 1972-ci ilin sentyabrından 1975-ci ilin oktyabrına qədər hakimiyyətdə olan 3 burjua partiyası (Mərkəz, Venstre, Xristian-xalq) AİB-ə daxil olmağın əlehinə oldular. 1973-cü il mayın 14-də Norveç AİB-lə sərbəst ticarət haqqında müqavilə bağladı, lakin AİB-ə daxil olmadı.

1973-cü ilin parlament seçkilərində NFP 35 % səs aldı. Bratelli yenidən hökumət təşkil etdi. 1976-cı ilin yanvarında o, öz yerini NFP-nin parlament fraksiyasının sədri O, Nurdliyə güzəştə getdi.

70-ci illərdə stortinq istehsal demokratiyası haqqında qanun qəbul etdi. 1974-1975-ci illərdə bunun analogiyası olan qanunlar tikintiyə, xidmət sahələrinə, maliyyə orqanlarına da aid edildi.

1978-ci ilin sentyabrında qiymətlər donduruldu. 1979-cu ilin oktyabrında qiymətlər və əmək haqqının nizama salınması haqqında qanun qəbul edildi. Fəhlələrin mübarizəsi nəticəsində pensiya yaşı 1973-cü ildən 67 yaşa endirildi. 1976-cı ilin mayın 1-dən 60 yaşından yuxarı adamlar beş həftəlik məzuniyyət ala bilərdi. 1977-ci ilin aprelin 1-dən 40 saatlıq iş həftəsi zəhmətkeşlərin bütün təbəqələrinə aid edildi. Həmkarlar ittifaqı siyasi mübarizəyə qoşuldu.

Norveç 1975-ci ildə ATƏM-ə daxil oldu. BMT-də Norveç SSRİ-nin bir çox sülh təkliflərini müdafiə etdi. İnkişaf etməkdə olan ölkələrlə münasibətlər yaxşılaşdı. Onlara iqtisadi kömək göstərildi. SSRİ ilə Norveç arasında 20-yə qədər saziş bağlandı. 60-70-ci illərdə Norveçin hərbi xərci 2 dəfə artdı. 1978-ci ildə NATO-nun hərbi xərclərinin 3 faiz artmasına tərəfdar oldu. Hərbi manevr üçün onun ərazisi istifadə edilməyə başladı. Həmçinin o, Finlandiyanın, Şimali Avropanı nüvəsiz zonaya çevirmək təklifinə razılıq vermədi.

1981-1982-ci illərdə Norveçdə iqtisadi durğunluq özünü göstərdi. Metallurqiya və ağac emalı sənayesi ağır vəziyyətə düşdü. Tələb olunan malların qiyməti artırıldı, inflyasiya, işsizlik artdı. 1236 müəssisə iflasa uğradı.

1980-cı ilin əvvəlində qiymətlərin dondurulması ləğv edildi. İqtisadi durğunluqla əlaqədar NFP-dən narazılıq artdı.

1983-cü ildə ölkənin iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşmağa başladı. Neft və qaz sənayesinin inkişafı imkan verdi ki Norveç 1984-cü ilin sonunda, bütün xarici borclarını ödəsin. Adambaşına düşən elektrik enerjisinə görə Norveç kapitalist dünyasında birinci yeri tutdu. Norveç hökuməti yenə də başlıca diqqəti sosial –iqtisadi problemlərə verdi. 1981-ci ilin sentyabrında seçkilərdə bu partiya 10 yer itirdi Bu zaman baş nazir Xarlen Brundtand istefa verdi, kabinetə Xeyre (mühafizəkarlar) partiyasının lideri Villok başçılıq etməyə başladı.^.

1982-ci ildə sosial xərclər ixtisar edilməyə və hərbi xərclər artırılmağa başladı. Hökumət zəhmətkeşləri səbirliliyə və mötədilliyə çağırdı.

1983-cü ilin iyununda 3 partiyadan (Xeyre, NXP, Mərkəz) ibarət koalisiyalı hökumət təşkil edildi. 1986-cı ilin mayında ölkəni hökumət böhranı bürüdü. Nazir Villokun «İqtisadiyyatı sağlamlaşdırmaq» lahiyəsi stortinqdə bəyənil­mədi. Koalisiyalı hökumət istefaya getməyə məcbur oldu. Parlament seçkilərindən sonra yenidən hökumətə NFP lideri Q.Xarlem Brundtland başçılıq etdi. Norveç zəhmətkeşləri hökumətin iqtisadiyyatı sağlamlaşdırma layihəsini bəyən­mədilər. Onlar iş həftəsinin uzadılmasını və əmək haqqının azaldılmasının əleyhinə çıxdılar.

1986-cı ilin aprelində ölkədə kəskin əmək münaqişəsi oldu.

1981-ci ildə 89 % norveçli silahsız zona yaratmağa tərəfdar oldu. 1982-ci ildə Şimali Avropanın nüvəsiz zonaya çevirmək çağırışını 600 min norveçli imzaladı. Stortinq belə bir qərar çıxartdı ki, istər sülh, istərsə də müharibə dövründə nüvə silahı onun ərazisində yerləşdirilməsin.

Bununla belə 80-cı illərdə də Norveç ABŞ-ı müdafiə edirdi. 1980-cı ildə o, ABŞ qoşunlarını maddi və texniki təminatı sahəsində şərtlər haqqında saziş bağladı. 1981-ci ildə bağladığı sazişə görə Norveç ərazisində ABŞ-ın ağır silahlar üzrə anbarı yaradıldı. Bununla belə, Norveç kimyəvi silahların istehsalına qarşı çıxır və bildirirdi ki. onu öz ərazisinə qoymayacaq. O kosmosda silahlanmanın da əleyhinə çıxdı. O, SSRİ və digər sosialist ölkələri ilə də əlaqələri inkişaf etdirirdi.

1983-cü ildə Sovet-Norveç ticarət dövriyyəsi 180 milyon rubl olmuşdur. 1986-cı ilin dekabrında Norveçin baş naziri Xarlem Brundtland SSRİ-yə rəsmi səfər etdi.