Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

Rusiya Federasiyası (RF) XX əsrin 90-cı illərində. Hələ SSRİ dağılmamışdan əvvəl 1991-ci ilin iyun ayında Rusiyada prezident seçkiləri keçirildi. Boris Nikolayeviç Yeltsin Rusiyanın ilk prezidenti seçildi. 1991-ci ilin sentyabrında Yeltsinin yaxın silahdaşlarından olan Qaydar Rusiyada iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün monetar model irəli sürdü. Bunun isə mahiyyəti ondan ibarət idi ki, inflyasiyanın qarşısı alınsın. Ölkədə olan pul kütləsi ilə əmtəə kütləsi bir-birinə uyğunlaşdırılsın. İqtisadiyyatın monetar modeli aşağıdakı 3 istiqamətdə getməli idi:

1. 
   Qiymətlərin liberallaşdırılması.
   
2. 
   Daxili və xarici ticarətdə sərbəstlik.
   
3. 
   Özəlləşdirmə.
   

İşin çətinliyi onda idi ki, bu dövrdə belə iqtisadi siyasət həyata keçirmək üçün Rusiyada kifayət qədər obyektiv və subyektiv amillər yox idi. Bu model Almaniya, İspaniya, Çilidə tətbiq edilmişdi. Almaniya ABŞ, İngiltərə və Fransanın işğalçı qoşunlarının həmin ərazidə yerləşdirilməsinə, İspaniya Franko diktaturasına, Çili sərt Pinoçert rejiminə arxalanaraq tətbiq edilmişdi. Lakin Rusiyada bu model ortaya atılarkən demokratiyadan daha çox anarxiyaya bənzər bir şərait var idi. Bu siyasətin yeridilməsi inflyasiyanın güclənməsinə gətirib çıxartdı.

1991-ci ilin dekabrında SSRİ-nin süqutundan sonra Rusiya özünü SSRİ-nin və onun qızıl ehtiyatlarının yeganə varisi elan etdi. Nüvə silahları ərazisində yerləşən Qazaxıstan, Ukrayna, Belarusiya razılıq verdilər ki, bu silahların hamısı Rusiyanın əlində cəmlənsin. Qara dəniz məsələsi müzakirə edilərkən Rusiya tələb edirdi ki, Qara dəniz donanmasına birbaşa rəhbərlik etmək üçün Sevastopol Rusiyanın əlində qalsın. Lakin Ukrayna bununla razılaşmadı. Bu məsələ indiyə qədər öz həllini tapmamışdır. Rusiyanın başçılığı altında 1991-ci il dekabrın 8-də Müstəqil Dövlətlər Birliyi yaradıldıqdan sonra Pribaltika ölkələri bu quruma daxil olmaqdan tamamilə imtina etdilər. Onlar Qərbyönümlü siyasət yeritməyə başladılar və tələb etdilər ki, Rusiya öz qoşunlarını onların ərazisindən çıxartsın. Qoşunların çıxarılma prosesi 1994-cü ildə başa çatdı.

90-cı illərin əvvəllərində Rusiyanın yaxından iştirakı və köməyi ilə əhalisinin əksəriyyətini ruslar təşkil edən Moldovadakı Dnestrboyu ərazilər öz müstəqilliklərini elan etdilər. Gürcüstanda Abxaziya və Cənubi Osetiya da bu yolla getdi.

SSRİ dağıldıqdan sonra bütün respublikalarda kommunist rejimi ləğv edilsə də, yalnız Türkmənistan və Özbəkistanda bu rejimlər özlərini saxlaya bildilər.

1992-ci il mayın 15-də Rusiya və Xəzər sahilində olan keçmiş SSRİ respublikaları arasında Xəzər donanmasının bölüşdürülməsi ilə əlaqədar qərar qəbul edildi. Xəzər donanmasının 25%-i Azərbaycana verildi.

1992-ci ilin yayında Rusiyada özəlləşdirmə haqqında qərar qəbul edildi. 1992-ci ilin oktyabrın birində özəlləşdirmə çekləri paylanmağa başlandı. Tezliklə Rusiyada 40 min müəssisə özəlləşdirildi, bankların sayı 2000-ə, birjaların sayı isə 300-ə çatdı. Lakin özəlləşdirmə prosesi Rusiyanın inkişafına mənfi təsir göstərdi.

1990-cı illə müqayisədə, 1992-ci ildə istehsal sənayedə 16,2, kənd təsərrüfatında 4% azaldı. 1993-cü ilə qədər milli gəlir 57, sənaye məhsulu istehsalı 63, kapital qoyuluşu isə 43% aşağı düşdü. İnflyasiya 20-25% artdı. 1993-cü ildə qiymətlər 100 dəfədən çox artdı. Ölkədə işsizlərin sayı 8 milyonu ötüb keçdi.

1992-ci ilin martın 31-də Rusiya ilə onun subyektləri arasında ittifaq müqaviləsi bağlandı. Həmin müqaviləyə əsasən Rusiyanın tərkibinə 21 muxtar respublika, 6 ölkə, 49 vilayət, 11 muxtar vilayət daxil edildi. Çeçenistan, Başqırdıstan, Tatarıstan və Yakutiya bu müqaviləni bağlamaqdan imtina etdilər. Ancaq tezliklə müəyyən şərtlərlə Başqırdıstan və Yakutiya bu müqaviləni bağladı.

1994-cü ildə Tatarıstan da müəyyən güzəştlərlə müqaviləni imzalamağa razılıq verdi. Çeçenistan isə indiyə qədər bu müqaviləni imzalamamışdır.

1991-ci ilə qədər Çeçen-İnquş adlanan muxtar vilayət 1991-ci ilin sonlarında 2 yerə ayrıldı. Çeçenistan özü müstəqil fəaliyyət göstərməyə başladı. 1992-ci ildə Çeçenistan özünü müstəqil dövlət elan edərək Cövhər Dudayevi ilk prezidenti seçdi. Cövhər Dudayev ölkədə 15 minə qədər nizami ordu yaratdı. Hadisələrin belə cərəyan etdiyini görən Rusiya prezidenti Yeltsin 1994-cü ilin noyabrında «Çeçenistanda konstitusiyanın pozulmasının qarşısını almaq haqqında» fərman imzaladı. Oraya rus qoşunları yeridildi. Birinci rus-çeçen müharibəsi başlandı.

1996-cı ildə Cövhər Dudayev öldürüldü. Onun ölümündən sonra Çeçenistanın prezidenti Aslan Məshədov oldu. Cövhər Dudayevdən fərqli olaraq kompromisə meyl gösttərən Aslan Məshədov Rusiya ilə danışıqlar aparmağa razı oldu.

1996-cı ilin sonunda I rus-çeçen müharibəsi başa çatdı və Xasavyurd sazişi bağlandı. Həmin sazişə əsasən rus qoşunları Çeçenistandan geri çəkildilər. Lakin Çeçenistanın yenidən mübarizəni davam etdirməsi 1999-cu ildə II rus-çeçen müharibəsinin başlanmasına səbəb oldu. Bu müharibə indiyə qədər davam edir. 2005-ci ilin martın əvvəllərində Aslan Məshədov qətlə yetirildi.

1993-cü ildə Rusiyada siyasi vəziyyət xeyli kəskinləşdi. Belə ki, Xalq Deputatları Qurultayı və Ali Sovetlə prezident arasında səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi məsələsi kəskin ixtilaflara səbəb oldu. Bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləyən Ali Sovet və Xalq Deputatları Qurultayı prezidentlə hesab­laşmırdılar. Qaydar baş nazir vəzifəsindən azad edildi. Parlamentdə tərəfdarları az olan Yeltsin hələlik onlarla hesablaşmağa razı oldu. Çernomırdinin baş nazir təyin edilməsinə razılıq verdi. Lakin Yeltsin 1993-cü ilin iyul ayında elan etdi ki, qarşıdan gələn avqust ayı ciddi artilleriya hazırlığı, sentyabr və oktyabr ayları isə ciddi döyüş aylarıdır.

1993-cü ilin sentyabrın 21-də Yeltsin gözlənilmədən televiziya ilə çıxış etdi və bildirdi ki, həm Ali Sovet, həm də Xalq Deputatları Qurultayı buraxılır və onların səlahiyyətləri bitmiş hesab edilir. Bu Ali Sovetdə çaxnaşmaya səbəb oldu. Onlar Yeltsinin vəzifədən çıxarıldığını, bu vəzifəyə Rutskoyun seçildiyini bildirldilər. Lakin Yeltsin Silahlı Qüvvələrə arxalanaraq 1993-cü ilin oktyabrın 3-4-də Ali Sovetin binasını mühasirəyə aldı. 140 adam bu prosesdə ölsə də, bina tutuldu. Xaspulatov başda olmaqla müxalifət qüvvələri həbs edildi.

Beləliklə, Rusiya Federasiyasında Yeltsin şəriksiz hakimyyətə nail oldu. O, qeyri-legitim (qanunazidd) yolla sovetlərin də fəaliyyətini dayandırdı.

1993-cü ilin dekabrın 12-də Rusiya parlamentinə, yəni keçmiş adı yenidən bərpa edilən Dumaya seçkilər və Rusiya Federasiyasında yeni konstitusiya layihəsi ilə əlaqədar referendum keçirildi. Konstitusiyaya görə Rusiyada prezident 4 il müddətinə seçilir və böyük səlahiyyətlərə malik idi.Lakin hər hansı şəxs bu vəzifəyə ancaq iki dəfə seçilə bilərdi. Parlamentə seçkilər 4 ildən bir keçirilməli idi.

1995-ci ildə Dumaya keçirilən seçkilərdə ən çox səsi Zuqanovun başçılıq etdiyi Kommunist partiyası topladı. 1996-cı ilin iyun ayında növbəti prezident seçkiləri keçirildi. Prezidentliyə namizəd: Yeltsin, Zuqanov və Lebed idi. Birinci turdan sonra Zuqanovun qələbə qazana biləcəyini hiss edən Yeltsin hiylə işlədərək Lebedi öz tərəfinə çəkdi. Onu Təhlükəsizlik Komitəsinin katibi təyin etdi və onun səslərini özünə götürərək II turda qalib gəldi. Lakin prezident seçkildikdən az sonra o, Lebedi vəzifəsindən uzaqlaşdırdı.

1999-cu ilin dekabrın 31-də Yeltsin öz vəzifəsindən istefa verdiyini və səlahiyyətlərini baş nazir V.Putinə həvalə etdiyini bildirdi. V.Putin qanuni yolla 2000-ci ilin may ayında Rusiya Federasiyasının prezidenti oldu. O, 2004-cü ilin martın 14-də keçirilən prezident seçkilərində də yenidən qələbə qazandı.

90-cı illərdə Rusiyanın siyasi həyatında çoxpartiyalı sistem formalaşdı. Ölkənin siyasi həyatında Jironovskinin başçılıq etdiyi millətçi liberal-demokratlar, Zuqanovun başçılıq etdiyi yaşlı nəsil içərisində böyük nüfuza malik olan Kommunist, Çernomırdinın başçılıq etdiyi «Naş dom», Lapşinin başçılıq etdiyi «Aqrarilər», Yavlinskinin başçılıq etdiyi «Yabloko», Pextunun başçılıq etdiyi «Edinstvo», Nemsevin başçılıq etdiyi «Sağ qüvvələrin ittifaqı», «Oteçestvo» partiyaları mühüm rol oynayırdı.