Avtomatik boshqarish

T = tp + tх,
Bu yеrda:
tp - dеtallarga ishlov bеrish, ya’ni shakllantirish uchun sarflanadigan vaqt;
tх - bo`sh (uzatish, kеsuvchi asbob va zagotovkani o`rnatish va yеchish, ish jarayoniga qo`shimcha mехanizmlarni qo`shilishi, asbobning tеzkor yetkazish va qaytarish, dеtalni o`lchash va boshqa) harakatlanish uchun kеtadigan - ishlov bеrish vaqtiga mos kеlmaydigan, ya’ni davriy yo`qotish vaqti.
Avtomatlashtirishning uchinchi bosqichi, sifatni boshqarish tizimlari, ishlab chiqarishni avtomatik boshqarish tizimlari va EXM larni keng qo‘llangan xolda avtomat bo‘limlar, tsexlar va zavodlar qurish bilan ishlab chiqarish jarayonini kompleks avtomatlashtirish bilan bog‘liq. Kompleks avtomatlashtirishda yuqori texnika bilan ta’minlangan ishlab chiqarish jarayonini siklini iloji boricha qisqartirish va ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan boshqarishni qo‘llash muxim axamiyat kasb etadi.
Asosiy ishlab chiqarish jarayoni avtomat liniyalarda bajariladi, liniyalar va tsexlar orasidagi tashish, taxlash qirindilarni yig‘ish va qayta ishlash, sifatni boshqarish, ishlab chiqarishni avtomat boshqarish tizimlari keng qo‘llaniladi.
Xozirda kompleks avtomatlashtirishda dastgoxlar bazasida tashkil qilinadigan moslanuvchan ishlab chiqarish modullarida keng qo‘lanilmoqda. Bundagi EXM bilan boshqarish imkoniyati, nafaqat texnologik dastgoxlar balki butun ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish EXM.ga yuklatilmoqda.

4-savol
Mexanizasiyalashtirish deb, texnologik jarayonlarni mashina va mexanizmlar yordamida bajarish usuliga aytiladi. Harakatlarning bir qismi mexanizmlar yordamida bajarilsa (zagotovka pnevmatik patron yordamida qisiladi, suppart tez keltiriladi va h. k.) - qisman, hammasi mexanizmlar yordamida bajarilsa-kompleks mexanizasiyalashtirilgan hisoblanadi. Kompleks mexanizasiyalashtirishda ishchi (operator) zagotovkalarni o’rnatish, tayyor detalni olish, qurolni oldinga va ketinga surish ishlariga kuch ishlatmaydi, balki stanok yoki agregatnigina boshqaradi.

Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish texnologik jarayonlarni qo’lda boshqarishni avtomatik boshqarish bilan almashtirishni ko’zda tutadi; bunda boshqarish operatorsiz, faqat uning nazorati ostida bajariladi. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirshi ham qisman yoki kompleks bo’lishimumkin; qisman avtomatlashtirishda texnologik jarayonning faqat ayrim bo’laklarigina avtomatik uskunalarda bajariladi. Ishlab chiqarishni kompleks avtomatlashtirishda esa texnologik jarayonning barcha qismi bir butun boshqarish tizimiga bog’langan avtomatik stanok yoki agregatlarda bajariladi. Boshqarishning o’zi ham dasturli qurilmalar yoki elektron- hisoblash mashinalari yordamida amalga oshiriladi. Texnologik jarayonlarni kompleks avtomatlashtirish shunday potok liniyalar, sex va zavodlarni tashkil etish imkonini beradi.
Ishlab chiqarishni kompleks mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirishning faqat ishlab chiqarish-texnikaviygina emas, balki ijtimoiy ahamiyati ham bor. Jamiyatimizda u mehnatkashlarning zarur manfaatlariga mos tushadi va uning xarakterini yengillashtiradi hamda tubdan o’zgartiradi, ish kuni davomiyligini qisqartirish hamda aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni yo’qotish uchun sharoit yaratadi. Kompleks mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish mamlakatimiz texnika taraqqiyotining bosh yo’nalishidir. Korxonalar yil sayin avtomatik uskunalarni ko’proq olmoqda.
Vaqt o’tishi bilan avtomatlashtirish mashinasozlikning ham aosiy, ham yordamchi jarayonlarini hamda ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni keng ko’lamda qamrab oladi.
Mexanizasiyalashtirishning texnikaviy vositalariga zagotovkalar, detallar va turli materiallarni sex ichida hamda sexlararo tashish uchun mo’ljallangan yuk ko’tarish vositalari (kran, telfer) arava, konveyer, rolgang, skliz va boshqalar kiradi.
Zavodning mexanika sexlarida ko’prikli krandan foydalaniladi. Bu kran sex oraliqi ustidagi relslar bo’ylab harakatlanuvchi ko’prik ko’rinishidagi metall konstruksiyadan iborat. Ko’prik bo’ylab ko’taruvchi qurilmali karetka harakatlanadi. Yuk ko’taruvchi qurilmaning ilgagiga troslar yordamida og’ir detallar yoki ularni stanoklarga o’rnatish va surish uchun mo’ljallangan moslamalar ilinadi. Kranni kabina ichidagi kranchi boshqaradi.
Stanoklarning kranni kutib, bekor turysh vaqtini qisqartirish uchun ba’zi stanoklar ustiga kran-balkalar yoki surilma ko’tarish qurilmali- telferli monorelslar o’rnatiladi.
Zavod ichida harakat lanadigan transportni, detallar va uzellarni omborga joylashni mexanizasiyalashtirish hamda avtomatlashtirishni yanada rivojlantirmasdan turib avtomat potok liniyalar, sexlar va zavodlar yaratish va ularning bir maromda ishlashiga erishish mumkin emas. Yuklarning manzilini avtomatik o’zgartiradigan, yig’gichlari va mexanizasiyalashtirilgan omborlari bo’lgan, turli vazifalarni bajaradigan avtomatik transport qurilmalari (yuk tushirgichyuk ortkichlar, liftlar, yakka relsli yo’llar, konveyerlar, transportyorlar)ning rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Bu vositalardan foydalanish samaradorligi ortishi uchun sanoat robotlari va manipulyatorlari qo’llanilishi lozim.

Mexanizasiyalashtirish va avto matlashtirish tog’kon sanoatida yangi konlarni ishga tayyorlash va ishga tushirish muddatlarini qisqartirish, xom ashyo qazib olish uchun sarflanadigan ekspluatasion xarajatlarni beradi. Xarajatlarning kamayishi yuqorn. unumlitog’ mashinalaridan, mexanizasiyalashtirilgan kavlovchikom lekslardan, avtomatlashtirilgan ko’tarishtashish qurilmalaridan yordamchi jihozlardan foydalanish hisobiga ta’minlanadi. Ishlab chiqarish ni avtomatlashtirish tadbirlari mamlakatimizda Tehnik resurslari muammosini ijobiy hal etishga imkoniyat yaratadi.

5-savol
Ishlab chiqarishning avtomatlashtirishni asosiy shartlaridan biri, oldindan aytib o‘tilganday, mahsulotning tayyorlash seriyasini oshirish, ya’ni avtomatlashtirish darajasi qancha oshirilsa, sarflanadigan xarajatlar shuncha ortib boradi, lekin bu sarflarni qoplash uchun mumkin qadar tayyorlanadigan mahsulotlarning sonini oshirish maqsadga loyiqdir. Bu ko‘p seriyalab va massalab ishlab chiqarishda, bitta mahsulotni ishlab chiqarish uchun o‘zgarmas avtomatlashtirish sistemasidan foydalanilganda qulay bo‘ladi.
Bu mazmunda, seriyalab ishlab chiqarishni avtomalashtirish iqtisodiy tomondan qulay kelmaydi, yakkalab (individual) va mayda seriyalab ishlab chiqarishda, umuman, mumkin emas, chunki rivojlangan hamma davlatlarda ishlab chiqarishning 70-80% dan ortig‘i seriyalab va mayda seriyalab ishlab chiqarish xarakteriga ega.
Raqamli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarni ishlab chiqarishga kirib kelishi seriyalab ishlab chiqarishning avtomatlashtirish to‘g‘risidagi fikrlarni o‘zgartib yubordi. Tez va qisqa vaqt ichida qayta sozlanuvchanligi; dastgohdan alohida boshqaruvchi dasturlarni tayyorlash; ishchining ishtirokisiz berilgan dastur asosida avtomatik ravishda ishlov berish; kabi raqamli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarni imkonlari va uning universalligi seriyalab ishlab chiqarish sharoitida detallarga mexanik ishlov berishni, qisman bo‘lsada, avtomatlashtirishga qulaylik yaratadi. Raqamli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarni bir nechtasini funksional biriktirish, transport qurulmasi yordamida zagotovkalarni avtomatik yuklanishni ta’minlash va boshqa detallarga ishlov berish uchun tez va qisqa vaqt davomida qayta sozlanuvchi avtomatik liniya-moslanuvchan ishlab chiqarish sistemasini yaratish mumkin.
Moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema qancha yuqori universallashgan bo‘lsa, uning struksiyasi shuncha murakkab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham real holda ish bajaruvchi moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema yaratish asosida detallarni guruhlab tayyorlash yotadi, ya’ni moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema konkret predmet uchun tashkillash kerak.
Reduktorlarni seriyalab ishlab chiqarish sharoitida qobig‘ini (korpusini), vallarni, tishli g‘ildiraklarni, qopqog‘ini tayyorlash uchun ishlov berishda, ular uchun alohida moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema tashkil etish maqsadga to‘g‘ri keladi. Bu har bir moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema ichki moslanuvchanligini tashkil etishga olib keladi. Bunday sistema, tipik detallarga guruhlab ishlov berishga asoslangan bo‘lib, har xil ko‘rinishdagi (modifikatsiyadagi) reduktorlarni tayyorlashga imkon beradi. Shuning uchun ham dastgohlar sistemasini moslanuvchanligi - bu, qabul qilingan texnologik guruhlar doirasida yangi detallarga ishlov berish uchun tez va qisqa vaqtda qayta sozlana olish imkonidir.
Moslanuvchan ishlab chiqarish sistemasi - bu berilgan nomenklatura doirasidagi yangi mahsulotlarni tayyorlashga o‘tishda, jixozni avtomatik ma’romda qayta sozlash bilan ishlashni ta’minlovchi sistemadan iborat, bir necha biriktirilgan texnik jihozlar birligidir.
Moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistemaning umumiy ko‘rinishdagi strukturasi quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: