Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish

8-bob. Yig’ish va nazorat qilish jarayonlarini avtomatlashtirish.
8.1 Mashinasozlik korxonalarida yig’ish jarayonlari.
Mashinasozlik korxonalarida mahsulot ishlab chiqarishda metallarni kesib ishlash va yig’ish texnologik jarayonlari muxim rol o’ynaydi. Metallarni kesib ishlash texnologik jarayoni uchun har xil turdagi dastgohlar, uskunalar, avtomat va avtomatik liniyalar mavjud. Bu jarayonlarni avtomatlashtirish darajasi boshqa turdagi texnologik jarayonlarga nisbatan ancha Yuqori.
Yig’ish jarayonlari o’zining murakkabligi bilan boshqa texnologik jarayonlardan ajralib turadi. Bu texnologik jarayondagi yig’iladigan detal va birikmalar xilma xilligi sababli ular uchun umumiy bir o’zgarmas texnologiya yaratish ancha qiyin. Ular uchun umumiy texnologik jihoz ham yaratish mumkin emas. Bular o’z navbatida yig’ish jarayonlarini mexanizasiyalash va avtomatlashtirish darajasini ancha pasaytirib yuboradi. Shu sababli bu jarayonlar asosan qo’l kuchi yordamida bajarilib kelinmoqda.
O’zaroalmashinuvchanlik prinsiplariga tayangan holda yuqori aniqlikdagi yig’ish jarayoni yalpi va ko’p seriyali korxonalarida olib boriladi.
Mayda seriyali, donalb ishlab chiqarish korxonalarida o’zaroalmashinuvchanlik prinsiplari iqtisodiy jixatdan yaxshi natijalar bermaydi. Bu korxonalarda detallar asosan universal o’lchov asboblari yordamida bajariladi. Shuning uchun ishlov berilayotgan detal yuzalari ko’p xollarda ruxsat etilgan o’lchovlardan oshib ketadi. Bu o’z navbatida yig’ish jarayoni davrida detal Yuzalariga qo’shimcha ishlov berishni taqazo etadi, ya’ni joyida kerakli o’lchamga (prigonka) yetkazish kerak. O’lchamga yetkazish usuli seriyali korxonalarda ham ishlatilishi mumkin, chunki ayrim xollarda oraliq masofalarni kichikligi (dopusk) iqtisodiy jihatdan qulayroq bo’lgan variantlardan foydalanishni taqozo etadi.
Agarda yig’ish jarayonidagi aniqlik o’lchamga yetkazish usuli yordamida bajarilsa, o’lchov zanjiridagi detallarni ortirilgan oraliq masofali qilib tayyorlanadi.
m1
^  ¹
Zanjirdagi oxirgi zvenoning oraliq masofasi ^i1 holat uchun talab etilgan
^_ dan katta bo’ladi. Bu o’z navbatida ^{  k}
bu erda ^k -o’lcham xatoligi.
O’lchamiga yetkazish ishlarida kompensatsiya detallari ushbu holat uchun tayyorlandi, ya’ni faqat mana shu birikma uchun yaroqli hisoblanadi.
Demak, o’lchamiga yyetkazish ishlari yig’ish jarayonida texnik jixatdan kerakli hisoblanib sexlarda detallarga ishlov berish sifati pastligidan kelib chiqadi.
O’lchamiga yetkazish jarayoni ikki etapdan iborat: xatolikni kattaligini aniqlash va ushbu kattalikni yo’qotish maqsadida ortiqcha metall qatlamini olib tashlash. Ushbu jarayonni vaqtini chegaralash juda qiyin masala, sababi har bir holat uchun xatolik har xil bo’lishi mumkin.
Og’ir jihozlar ishlab chiqadigan mayda seriyali korxonalarda o’lchamiga yyetkazish ishlari umumiy ishning 17-28% ni tashkil qiladi.
SHundan 6-7% ichki slindrik yuzalarda ishlov berish bo’lsa 7-14% har-xil yuzalarga ishlov berishdir.
O’lchamiga yetkazish usullardan ko’p tarqalganlariga egovlash, tozalash, ishqalash, yaltiratish, shaberlash, teshik teshish, teshikni razvertkalash, egish va boshqalar ma’lumki, kesish asboblari yordamida detallarga beriladigan yuzalarda har-xil notekisliklar, chuqurchalar, g’adir budurliklar hosil bo’ladi. Ularning o’lchamlari ishlov berish usuliga bog’liq.
SHu narsani ta’kidlab o’tish kerakki xalq xo’jaligida har yili bir necha ming traktor va mashinalar remont qilinadi. Remont davrida mashina mexanizmlari alohida-alohida birikmalarga, detallarga ajralib yaroqsiz holatga kelganlari almashtirilib har hil nosozliklarga barxam berilib yana boshqalatdan yig’ilib tiklanadi. Bu jarayon mashina va jihozlar uchun butun ishlash faoliyatida bir necha marta takrorlanishi mumkin. Misol uchun traktorni kapital remont qilishdagi mehnat ayrim holatlarda traktor ishlab chiqarishdagi mehnatdan ham oshib ketadi. Bu o’z navbatida ishlab chiqarish korxonalari oldida katta vazifalarni yuklaydi. Mashina va jihozlar yuqori sifatga ega bo’lishi yig’ish jarayonlari qanday bajarilganligiga ham bog’liq. SHuning uchun yig’ish jarayoniga keyingi paytlarda ko’p e’tibor berilib kelinmoqda.
Yig’ish jarayolarini takomillashtirib borish o’z oldiga quyidagi bir biriga bog’liq asosiy vazafalarni qo’yadi: maqbul texnologik jarayonni tanlash, uni bajarish uchun kerakli vosita konstruksiyasini yaratish, mexanizatsiyalash va avtomatizatsiyalash vositalarini tadbiq etish va jarayonni aniq boshqarish. Bu vazifalar ichidan texnologik jarayonlarni aniq tanlash muxim ro’l o’ynaydi.
Mashinasozlik korxonalarining mahsuloti mexanizm yoki mashina
murakkab ishlab chiqarish jarayoni maxsuli bo’lib material va yarim fabrikalardan tayyor mahsulotga aylantiruvchi harakatlar majmuasidir.
Agarda mexaniq ishlov berishda “texnologik jarayon” detal tayyorlashni o’z ichiga olsa, yig’ish korxonasida bu jarayon ikki yoki undan ko’p detallarni bir biriga bog’lanish tushuniladi. Yig’ish jarayonlari asosan detal ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish korxonasilarning o’zida olib boriladi yoki birikmalar tarzida yig’ilib kerakli ishlab chiqarish korxonasilarga jyonatiladi. Bu ayniqsa avtomobil ishlab chiquvchi ishlab chiqarish korxonasilarga ta’luqli bo’ladi. Misol tariqasida “Asaka GM” ishlab chiqarish korxonasiini oladigan bo’lsak butlovchi qismlar asosan chetdan keltirilib ishlab chiqarish korxonasida ular yig’ilib tayyor avtomobil chiqaridali. Kelajakda butlovchi qismlarni asosiy qismi ishlab chiqarish korxonasi atrofidagi ko’pgina qo’shma korxonalarda ishlab chiqish ko’zda tutilgan. Bularga Farg’onadagi “TAPO DISK” qo’shma korxonasi disklarni yetkazib berishga kirishdi. Umuman olganda yig’ish jarayoni bu murakkab texnologik hisoblanadi.
Mahsulot sifatiga yig’ish jarayoni muhim ro’l o’ynaydi. Tayyor mahsulot sifatini oshirish omillariga yig’ish texnologiyasini takomillashtirish, jihozlarni mexanizasiyalash va avtomatizasiyalash borasida kerakli asbob uskunalar, moslamalar bilan ta’minlash, ishchilar malakasini doimiy ravishda oshirib borish hamda ularni moddiy tomondan rag’batlantirib borish muhim axamiyatga ega. Quyidagi jadvalda mashinasozlik tarmoqlarida yig’ish jarayonini o’rnini yaqqol ko’rish mumkin.

8. 
   1-jadval
   

Mashinasozlik tarmoqlari	Umumiy mahsulot tayyorlashda yig’ish jarayonlarini tutgan o’rni, %	Umumiy mehnat xajmiga nisbatan yig’ish jarayonlarini tarkibi, %
		Mexanizatsiyalashgan	Qo’l kuchi yordamida
Og’ir mashinasozlik	30-35	15-20	80-85
Dastgohsozlik	25-30	22-25	75-78
Avtomobilsozlik	18-20	50-55	45-50
Traktor va qishloq xo’jalik mashinasozligi	20-25	40-50	50-60
Elektr mashinasozligi	35-40	25-30	70-75
Qurilish va yo’l qurilish mashinasozligi	25-30	35-40	60-65