Axborat qawipsizlik” baǵdarı 2-kurs 305-22 topar studenti Xamdullaev Allayardıń Elektronika hám sxemaları I

Tranzistorlar turleri

Tranzistorlar dúzilisi hám islew principine qaray biqutbiy (bipolyar) jáne onıpolyar (maydan ) tranzistorlarǵa bólinedi. Unipolyar tranzistorlar maydan tranzistorları dep da ataladı. Bipolyar tranzistorlardı islewi p - n ótiw hádiysesine, maydan tranzistorlarınıń islewi bolsa bir túrdegi ótkezgishlikke iye bolǵan Yarım ótkizgishtiń ótkezgishligin elektr maydanı járdeminde basqarıwǵa tiykarlanǵan.

2.1 Bipolyar tranzistorlardıń statikalıq (xarakteristika ) xarakteristikalar
Tranzistorlardaǵı tok hám kernewler arasında óz-ara baylanısıwlar hám de olardıń tiykarǵı parametrlerin tranzistorlardıń statikalıq xarakteristikalarınan paydalanıp anıqlaw múmkin. Statikalıq xarakteristikalar tranzistorlı sxemalardı esaplaw hám de tranzistorlardıń ózgesheliklerin úyreniwde zárúrli esaplanadı.

Tranzistorlarda hámme waqıt tórtew shama :

i1, i2

- u1, u2 - kirisiw hám shıǵıw tok hám

kernewleri óz-ara baylanısqan boladı. Bir xarakteristikalar shańaraǵı menen bul

baylanısıwlardı kórsetiw qıyın. Sonıń menen birge, to'g'ri ótiw
(baylanısıw ) hám teris ótiw xarakteristikaları da bar. Sonday eken bipolyar tranzistorlar ushın 4 qıylı xarakteristikalar ámeldegi bolıp olar tómendegilerden ibarat :
1. Kirisiw xarakteristikaları
2. CHiqish xarakteristikaları
3. Tuwrı ótiw (baylanısıw ) xarakteristikaları
4. Teris ótiw xarakteristikaları
Kirisiw xarakteristikalari tizimi, tranzistorning kirish tokining kirish kernewine baylanısıwın ańlatadı. CHiqish xarakteristikaları sisteması bolsa shıǵıw
tokınıń shıǵıw kernewine baylanısıwın ańlatadı. Qalǵan 2 tuwrı hám teris (baylanısıw ) xarakteristikaları sisteması ámeliyatda kem qollanıladı. Tranzistorlı sxemalardı úyreniwde kirisiw hám shıǵıw xarakte-ristikalarii sisteması zárúrli áhmiyetke iye boladı. Tranzistordıń hár bir jalǵanıw sxeması ushın kirisiw hám shıǵıw xarakteristikaları sisteması bar.
Tranzistordıń UB sxema ushın kirisiw xarakteristikası degende kollektor kernewi ózgermeytuǵın bolǵanda emitter tokınıń emitter kernewine baǵlıqlıǵı tuSonıladi.
Bipolyar tranzistor dep 2 óz-ara tásirlesetuǵın p - n ótiwden shólkemlesken yarım ótkizgishli ásbapǵa aytıladı. Ol Yarım ótkizgish kristalında 2 p - n ótiw salasın payda etiw tiykarında yasaladi. Tranzistordı ótkezgishligi alısıp keletuǵın 3 tarawǵa ajıratıw múmkin. Bipolyar tranzistorlar strukturasına qaray p
- n - r hám n - p - n túrli tranzistorlarǵa ajratıladı. 3 qatlamnan shólkemlesken tranzistordıń hár bir salasınıń atı bar: shep shet tarawdıń emitter dep, oń shet tarawdıń kollektor dep orta daǵı tarawdıń bolsa baza dep ataladı (8. 1-suwretke qarang).

8.1-suwret

P - n - r tranzistordı tuwrı n - p - n tranzistordı bolsa teris tranzistor dep ataw qabıl etilgen. Bul tranzistorlardıń islew principi birdey bolıp, tek elektr sxemaǵa jalǵanıwı menen parıq etedi.p - n - r tranzistorda tiykarǵı tok tasıwshılar gewekler, n-p-n tranzistorda tiykarǵı tok tasıwshılar elektronlar esaplanadı. Tranzistorlar radiosxemada isletilingende onıń elektrodlarınan biri shınjırdıń kirisiw hám shıǵıw shınjırı ushın ulıwma bolǵan simga, korpusqa jalǵanǵan boladı. Soǵan kóre tranzistorlardı úsh qıylı jalǵanıw sxeması bar.
Umumemitter (UE) jalǵanıw sxeması Umumbaza (UB) jalǵanıw sxeması Umumkollektor (UK) jalǵanıw sxeması
Bul jalǵanıwlar ishinde UB sxema tranzistorlardıń qásiyetlerin tekseriwde eń qolay esaplanadı. Sol sebepli tranzistorlardıń tiykarǵı shamaları hám xarakteristikaları Sol sxema tiykarında tekseriledi hám qalǵan eki jalǵanıw sxemasına tadbik etiledi.
8. 2-suwretde tranzistordıń UB sxemasında jalǵanıwı suwretlengen. endi

tranzistor járdeminde elektr signalın kúsheytiw principi menen tanısaylik. Suwretde p-n-r tranzistordı ulıwma baza boyınsha jalǵanıw sxeması keltirilgen. Tranzistorda 2 p-n ótiw bar. Birinshi p-n ótiw emitter, baza ortasında, ekinshisi bolsa baza - kollektor ortasında jaylasqan. Sol sebepli tranzistordı eki bir-birine keri jalǵanǵan 2 dioddan shólkemlesken qurılma deyiw de múmkin. YOki joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, tranzistordı 2 r-n ótiwden dúzilgen ásbap deyiw múmkin. Birinshisi emitterli p-n ótiw, ekinshisi bolsa kollektorlı p-n ótiw dep ataladı.

8.2-suwret Tranzistordıń elektr dáregine UB sxemasında jalǵanıwı.

Sxemadan kóriw múmkin, birinshi p-n ótiwge tuwrı kernew, ekinshi p-n ótiwge teris kernew qoyılǵan. Teris kernewdiń ma`nisi, tuwrı kernew ma`nisine qaraǵanda bir neshe ret úlken. Tuwrı kernew tásirinde p-n ótiw arqalı emitterdan baza tárep gewekler aǵımı tiykarǵı júzimdi payda etedi.

Bul júzimdi IE - emitter tokı dep ataladı. emitterda tiykarǵı tok tasıwshılar - gewekler bolıp tabıladı.
Gewekler bazaǵa ótkennen, bólekan baza daǵı tiykarǵı tok tasıwshılar - elektronlar menen rekombinatsiyalashadi. Ádetde tranzistordı soǵıw waqtında baza qalıńlıǵı basqa tarawlarǵa qaraǵanda juqa etip yasaladi. Sol sebepli emitterdan bazaǵa ótken geweklerdiń shama menen bir procentige shekem baza daǵı elektronlar menen rekombinatsiyalashadi. Geweklerdiń qalǵan bólegi hesh qanday qarsılıqqa uchramay bazadan kollektorǵa ótedi. Ekenin aytıw kerek 2 - p - n ótiwge teris kernew

berilgen. Bul kernew tásirinde gewekler bazadan kollektorǵa ótip,

Ik - kollektor tokın payda etedi. Joqarıdaǵı oy-pikirlerge tıykarlanıp kollektor tokın shama menen emitter tokiga teng deyish mumkin. ( ^I _k ^{ I} _э ) Egar tranzistornin emitter

shınjırındaǵı kernew qandayda bir nizamlıq tiykarında ózgerip tursa, oǵan uyqas túrde emitter tokınıń ma`nisi Ie da ózgeredi. emitter tokınıń ózgeriwi bolsa, kollektor
tokınıń ózgeriwine alıp keledi. Kollektor shınjır daǵı RN - júkleme qarsı -ligida
kernew túsiwiniń ma`nisi tómendegine teń boladı.Uchik  Ik RH Emitter
shınjırına beriletuǵın ózgeriwshi kernew bolsa Ukir  Ie Rkir formada jazıw
múmkin. Bul erda Rkir - shınjırdıń kirisiw bóleginiń qarsılıǵı. Tranzistordıń emitter
ótiwine beriletuǵın tuwrı kernew (emitter-baza kernewi) emitter hám kollektor tokına kúshli tásir etedi. emitter-baza kernewi qansha úlken bolsa,
kollektor tokı da Sonsha úlken boladı.