«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

9.1-rasm. “Tarmoqlar onasi”33
Internet evolyutsiyasi
Internet 1969-yilda AQSH mudofaa departamenti tomonidan 
ishga tushirilgan, keyinchalik u mudofaga ko'maklashuvchi ilmiy
33 J.B.Dixsit. “Fundamentals o f computer programming and I T ’ 2011. 126 p.
215

---

markaz (DARPA)ga berildi. DARPA birinchi internet programmani 
ishlab chiqdi. DARPA 4 ta kompyuter o‘rtasidagi taqmoqqa asos 
soldi va uni ARPANet deb atadi. Undagi dastuming vazifasi 
DARPA tomonida tuzilgan ma’lumot hujjatlami bir biriga 
uzatishdan iborat edi. Kompyuterlar o‘rtasidagi tarmoq yaratsih 
g‘oyasi tezda ommalashdi. Bir qancha universitet va tadqiqot 
markazlari o‘zlarining kompyuter tarmoqlarini yaratishdi. Ular 
o‘zlarining tarmoqlarini ARPANetga ulashdi. ARPAnet tarmoqlar 
orasida asosiysiga aylandi. Bu kompyuterlar tarmog‘i inetemet deb 
ataldi. 1986-yil National Science Foundation (NSF) va boshqa 
AQShning federal agentlikllari o‘zlarining taqmoqlarini yaratishdi 
va uni NSFNet deb atashdi. Bu tarmoq ilmiy maqsadlar uchun 
yaratildi va unga barchaning kirish imkoniyati mavjud edi. 
Keyinchalik bu tarmoq mamlakat bo‘ylab tarqaldi, ko‘p sonly 
universitetlar va ilmiy tadqiqot markazlari bu tarmoqqa ulanishdi. 
Shu tariqa Akademik tarmoq tashkil qilinib, o'zaro bog‘lanish orqali 
ma’lumotlar almashinildi. Bir tarmoqning boshqasiga ulanishi 
“internetworking” deb ataldi, internet so‘zi ham shu jumladan ajratib 
olindi. NSF faqatgina ilmiy tadqiqot markazlarinigina o'rtasidagi 
bogianishni ta’minladi. Shundan so‘ng juda ko‘plab aloqa 
operatorlari NFS qolipidek o‘z tarmoqlarini yaratishdi va shaxsiy 
foydalanuvchilari o‘rtasida bog‘lanishga imkoniyat yaratishdi.
Bugungu kunda internet mahalliy, hududiy, milliy va xalqaro 
tarmoqlardan iborat.
9.2. Internetning dasturlari va xizmatlari
1. World Wide Web
World Wide Web oddiy qilib web deb ataladi. Bu untemetda 
ma’lumot almashishga mo‘ljallangan so‘nggi dastur. U HTTP 
dasturlarining keng tarmog‘i bo‘lib, unda saqlanayotgan fayllar web 
sahifalar deb ataladi va www yoki 3w korinishida qisqartiriladi. Bu 
intemetda ma’lumot qidirish va olishning eng oson yo‘li.
2. Qidiruv tizimlari
Qidiruv xizmatlari intemetda ma’lumot qidirish uchun 
foydalaniladi. Bu xizmat qidiruv natijalarini natijalar ro‘yxatida 
beradi. Bular web sahifalar, rasmlar, videolar yoki faylning boshqa
216

---

turlari bo‘lishi mumkin. Izlangan m a’lumotni yig‘ish va taqdim etish 
uchun 
har 
bir 
qidiruv 
daturining 
o‘z 
ketma-ketligi 
va 
moslashuvchanligi mavjud. 
Hozirgi kunda google.com eng 
ommabob va tez qidiruv xizmati hisoblanadi.
3. Web brouserlar
Web brouserlar intemetdan m a’lumot resurslarini qayta ishlash 
va taqdim qilish uchun m o‘ljallangan dasturlardan biri. M a’lumot 
resurslari matn, rasm, ovoz, video k o ‘rinishida bo‘lishi mimkin. 
Oddiy qilib aytganda, Web brouserlami biz intemetda ishlash uchun 
zarur b o ‘lgan dastur turi deb izohlashimiz mumkin. Web 
brouserlaming quyidagi turlari mavjud :
- Mic Int Explorer
- M ozillaFireFox
- Opera
- Safari
- Google
4. Yangilik guruhlari
Yangilik guruhlari bu intemetda biror bir mavzu haqida 
yozishmalar, maslahatlashishlar forumidir. Bu jarayon intemetda 
“News servers” kabi maxsus serverlar tomonidan boshqariladi, turli 
xil yangilik guruhlari turli maqsadlar uchun mavjud. Masalan, biror 
bir yangilik guruhu biznes haqida m a’lumot bersa, boshqasi servis 
aloqalari haqida m a’lumot beradi. Siz hamma xohlagan yangilik 
guruhuga m a’lumot o ‘qish yoki o ‘z fikringizni qoldirish uchun a ’zo 
b o ia olasiz. Odatda, yangilik maqolalami o ‘qish va yozish uchun 
“Microsoft Internet News” dasturi ishlatiladi.
5. 
FTP
FTP (File Transfer Pratacol) bu fayllami boshqalarga internet 
orqali yuborish imkoniyatidir. Fayllar FTP server deb nomlangan 
serverga joylanadi va brouserlar FTP serveridan fayllami yuborilishi 
kerak bo‘lgan kompyuterlarga yuborishadi, ammo bu fayllar 
yuborilishining juda sekin usuli. Juda ko‘p dastur yaratuvchi 
kompaniyalaming fayllami FTP serverdan yuklab olib mahalliy 
kompyuteringizga tez va oson yuborish uchun dasturlari mavjud. Bu 
dasturlar ham fayllami FTP serverga joylashtiradi. Bu dasturlar: 
WS, FTP va Cute FTP dasturlaridir.
217

---

6. Muloqot qilish
Internet o‘z foydalanuvchilariga onlayn tarzda dunyo bo‘ylab 
odamlar bilan muloqot qilish imkoniyatini beradi. MSN Messenger, 
Yahoo Messenger, ICQ, AOL va boshqa turli xil dasturlar intemetda 
muloqot qilish uchun mavjud. Bu dasturlar intemetda kim onlaynligi 
va yozishmalar yozishga yoki alohida suhbat qurishga imkoniyat 
yaratadi. Chat roomlar foydalanuvchilarga onlayn suhbatlar 
uyishtirish imkoniyatini beradi. Chat room bu boshqalar bilan 
muloqot o‘matsa bo‘ladigan tarmoqdagi hudud. Siz intemetda 
onlayn bo‘lib turgan odamalarga klaviatura yordamida matn terib 
yuborasiz va mos ravishda ulardan xatlar qabul qilib olasiz, ba’zi 
chat roomlarda ovoz va videolar yordamida suhbat qurib ulami 
ko‘rishingiz mumkin.
7. Elektron savdolar
Elektron savdolar internetning eng muhum xizmatlaridan biri 
bo‘lib, bunda moliyaviy operatsiyalar internet orqali amalga 
oshiriladi. Bu xalqaro biznes yuritishning zamonaviy usulu 
hisoblanadi. Agar biror bir biznes faoliyat tarmoqqa ulangan 
kompyuter orqali amalga oshirilsa, bu jarayon odatda electron savdo 
deb yuritiladi. Elektron savdo orqali dunyoning istalgan yeridan 
mahsulotlar sotib olish va sotish imkoniyati mavjud. Kredit kartalar 
ham to'lov uchun ishlatiladi. Bu shundan dalolatki, electron savdo 
hajmi dunyo bo‘yicha har oyda 10% - 15% ga o ‘smoqda. Elektron 
savdoga misol qilib, onlayn shopping, onlayn reklamalar, onlayn 
banking va boshqalami keltirishimiz mumkin.
8. Telnet
Telnet shunday imkoniyatki, u orqali uzoqda joylashgan 
serverga kirish va buyruqlar kiritish mumkin. Bu xizmat turi orqali 
siz intemetdagi axborotlardan ham foydalansangiz bo'ladi. Siz 
kompyuteringizda Telnetning mijoz dasturini ishga solasiz, Telnet 
sizning ekranigizda tezkor oyna hosil qiladi va shu tezkor oyna 
orqali host (mezbon) kompyuteriga buyruq yuborganingizda, 
m a’lumot host kompyuterdan olinib sizning ekranigizda paydo 
bo‘ladi. Siz Telnetning mijoz dasturidan foydalanishingiz va 
operatsiyalar bajarishingiz uchun foydalanuvchi ismingiz va maxfiy 
kodingizni 
kiritishingiz zarur. 
Tajribali 
foydalanuvchilaming
218

---

ko‘pchiliki bu xizmatdan foydalanadi. B a’zi serverlarga esa bu 
dasturdan foydalanish taqiqlangan. Intemetda bo‘ladigan jarayonlar 
9.1 -jadvalda keltirilgan.