«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

Tayanch iboralar: 
axborotlashtirish, axborot resursi, ax­
borot tizimi, axborot sohasi, boshqaruv tizimi, videomonitor, 
operatsion tizim.
18.1. Bank avtomatlashtirilgan axborot tizimlari tushunchasi.
Axborot texnologiyalarini bank faoliyatida qo‘llashga harakat 
qilish 
birinchi 
marta 
AQSH, 
Yaponiya 
va 
Germaniya 
mamlakatlarida amalga oshirila boshlandi. A w alo , bu texnologiyalar 
“operatsionistlar” uchun yaratilgan tizimlardan iborot bo‘lib, 
keyinroq “Bank operatsion kuni” dasturlari va ishlanmalari vujudga 
keldi. Banklar moliviy muassasalarini asosiy xususiyatlari va 
funksiyalari birinchi 
navbvtda davlat, 
yuridik 
va jismoniy 
subyektlaming mijozlar pul mablag‘larini saqlashdan iborat. Bu 
mablag‘larni qabul qilish chog‘ida depozit hisoblari ochiladi va 
kelgusida bu hisob egalarining talabnomalariga asosan ularga 
moliya-kredit xizmatlari ko‘rsatiladi.
Mijozlar o ‘z pul m ablagiarini bankka ishonib topshirar ekan 
bankka quyidagi asosiy talablami qo‘yishlari mumkin:
438

---

- Pul mablag'larini ro‘yxatga kiritish va bankda boMgan davrda 
ulardan hisobot olib turish.
-Pul mablag'larini saqlash javobgarligini ta’minlanishini talab 
qilish.
- Pul mablag‘lari holati va ulardan foydalanishda olib 
borilayotgan moliya-pul operatsiyalariga oid axborotlar kon- 
fedinsialligini ta’minlash.
Hozirgi 
davrda 
vujudga 
kelgan 
bank 
industriyasining 
rivojlanganlik holati ularga depozit ochish va mijoz mablag‘larini 
jalb qilish kabi oddiy xizmatlarga nisbatan yanada kengroq 
xizmatlami taqdim etish imkoniyatini beradi. Ayni damda bankning 
moliyaviy 
xizmatlari 
borasida 
uning 
samarali 
faoliyatini 
ta’minlovchi asosiy omillar deb quyidagilami ko‘rsatish mumkin
- xizmatlar taqdim etish ko‘llami;
- bank safarbarlik darajasi: o ‘rab turgan moliyaviy sharoit muhit 
o‘zgarishiga adekvat reaksiya tezligi, ya’ni bank faoliyatini 
zamonaviy biznesga yo‘naltirish imkoniyati - ma’lum vaqtdagi 
tashqi 
omillar o ‘zgarishidagi 
faoliyati, bu vaqt davomida 
ko‘rsatilgan o ‘zgarishlar dolzarbligini saqlab qoladi;
- bozorda keng ishtirok etish (geografik) tarqalganlik. Bunda har 
bir gegrafik regionda bank muassasasming jismoniy qatnashishi 
ko‘zda tutilmaydi; bankni masshtabliylik darajasi: bank o ‘zining 
o'tkazish qobiliyatini qo‘shimcha investitsiyalarga qanchalik kat- 
talashtira oladi, yoki bankni o ‘z biznes faoliyatida qanday minimal 
chegaralarda mumkin bo‘lgan rentabellik darajasini saqlay oladi;
-bankni boshqarish darajasi: har bir real vaqt mobaynida 
resurslarni adekvat baholash va muhim strategik (uzoq muddatli) 
yoki tezkor ( qisqa muddatli) masalalar yechimlari uchun ulami 
mobilizatsiya, rekonstruksiya qilish; bank va moddiy komponentlar 
uchun sharoitlar yaratish, rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish va bankni 
quvvatlashga hamma chiqimlarini hisobga olgan holda bank 
xizmatlari tannarxini raqobatbardoshligini oshirish.
Ayni 
damda 
bank 
faoliyati 
samaradorligining 
zaruriy 
ko'rsatkichlariga erishishning yagona birmuncha samarali y o ‘li 
masshtabli va adekvat talablar va maqsadga erishish hamda 
qo‘yilgan masalalami yechish uchun puhta o‘ylangan yangi
439

---

texnologiyalar (kopyuter axborot texnologiyalarini joriy etish 
zarurdir.
Hozirgi vaqtda bank faoliyatida intensiv va total yo‘naltirilgan 
elektron usullar nafaqat bank operatsiyalariga (operatsion fao- 
liyatga), balki bank faoliyatidagi barcha jarayonlarga (menedjerlik 
faoliyatiga ham) axborot texnologiyalarini qo‘llash orqali erishiladi. 
Bu moliyaviy trasaksiyalarni amalga oshirishda tezlik, adaptivlik va 
gegrafik tarqalganlik bankning faoliyat yuritishi va rivojlanishi 
uchun hal qilish ahamiyatiga ega bo'lgan mezonga aylangan moliya 
industriyasi texnologik jarayonlarining umumiy intensifikatsiyasi 
bilan ifodalanadi.
Davrlar mobaynida shakllantirilgan bank ishi tajribasi uning 
asosiy funksiyalarini ta’minlashning maxsus shaklini aniqlab 
beradiki, ularga: mijozlarning pul mablag‘lari hisobini olish va bu 
mablag‘lami bankda bo‘lish vaqti davomida o‘z javobgarligiga olish, 
maxsus hisob ro‘yxatini yuritish kiradi. Bulami hammasi mijozlami 
pul mablag‘lari bilan operatsiyalami amalga oshirish va real vaqtda 
bu mablag‘lar holatini aks ettirish asosini tashkil etadi.
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda aytish 
mumkinki, moliyaviy va boshqa qimmatli axborotlami yaratish, 
yig‘ish, saqlash hamda ular ustida turli monepulyatsiyalami amalga 
oshirish ayni vaqtda bank industriyasida faol qo‘llanilayotgan 
axborot texnologiyalarining asosiy yo‘nalishlarini, ya’ni axborotga 
yo‘naltirilgan tizimini aniqlab olishga yordam beradi. Hozirgi vaqtda 
bank axborot texnologiyalari o‘zida bevosita bank tizimiga 
jamlangan ma’lum darajada oraliq va butun bir biznes natijani 
aniqlab beruvchi va ustuvorlangan texnologik omillami (apparatli, 
dasturiy resurslar va kommunikatsiya vositalarini birlashtirigan) 
o‘zida ifoda etadi. Axborot texnologiyalari moliyaviy-iqtisodiy taxlil 
nuqtai nazaridan bank biznes doirasining biznes aktivi sifatida 
qaraladi. Biz quyidagi 18.1-rasmda bank tizimidagi axborot arxetek- 
turasining asosiy komponentlarini ko‘rishimiz mumkin.
Bankni avtomatlashtirish qo‘mitasi (BAQ) - bankni avtomat­
lashtirilgan bo‘linmalaridan tashkil topib, qaror va dasturlarni 
amalga oshirish ijroiy organini ifoda qiluvchi faoliyatini va bankni 
axborot-kommuniyeatsiya texnologiyalarini qoilashda quvvatlash
440

---

doirasiga kiruvchi axborot texnologshiyalari bo'yicha guruh 
hisoblanadi. Bu qo'mitani vazifasi asosan xozirgi bozor isloxotlari 
davrida davr talabiga mos ravishda banklarda axborot-kom­
munikatsiya texnologiyalarini ishlash jarayonini yanada tako- 
millashitirib bozor isloxotlari sharoitiga moslab tashkillashtirishdar.
lS.l-rasm. Bank tbimidagi axborot kturasinin« 
asosiy
iiump»nentS»rini tiuilishi.
Axborot texnologiyalari portfeli - kompyuterlar, dasturiy 
ta’minot, tarmoq va tizim quw atlovchilariga inqyestitsiyalar haqida 
eng samarali yechimlami qabul qilish instrumentlarini va shu bilan 
birga tashkilot-muassasa darajasidagi texnlogiyalar uchun nazorat- 
kuzatuv va samarali ijroiy rahbarlik uchun talab qilinadigan, 
jamlangan tabiiy mavjud axborotlami, xulosalami o ‘z ichiga oladi.
Bank tizimi axborot arxitekturasining asosiy vazifalarini 
quyidagi 18.2,-rasmdan ko'rishim iz mumkin.
Ushbu rasmda ko‘rib turganimizdek agrobank tizimi axborot 
arxitekturasining asosiy vazifalari - bankni yanada rivojlantirish 
uchun axborotlashtirish strategik va taktik rejalarini k o ‘rib chiqish, 
xozirgi bozor isloxotlariga mos ravishda bankni ATga qiladigan 
investitsiya masalalarini к о ‘rib chiqish va bu qo'yilgan maqsadlarga 
erishish uchun bank axborot resurslarini k o ‘rib chiqish, boshqarish 
va ulardan foydalanib ulami yanada rivojlantirish hamda ushbu 
tadbiq etish jarayonlari standartlari bo'yicha qarorlar tayyorlash, 
tasdiqlash va shunga o'xshash masalalami ко‘rib chiqishdan iborat 
ekan. 
O 'z navbatida 
shuni 
aytib 
o'tish 
lozimki, 
axborot
441

---

texnologiyalarini tashkiliy tomondan boshqarish limitlar, smetalar 
tizimi. reyting va baholash k o ‘rsatkichlari orqali ham amalga 
oshiriladi.