Axborot tizimlarining ta`minotlari Axborot tizimlarini loyihalash

Texnologik jarayon – harakatlarni bajarish uchun zarur bo`lgan vosita va zaxiralar, ularning izchilligi, xatti harakatlarini belgilaydi.

AT texnologiyalarini loyihalash tegishli tizimning barcha hayotiy davriga tarqalishi lozim. Mazkur davrning har bir bosqichida – loyiha oldi tadqiqoti, texnik va ishchi loyihalarni yaratish, yangilash ishlarini olib borishning o`ziga xoslilarini hisobga oluvchi tegishli texnologik jarayonlar mavjud. Ko`pincha qayta ishlash tizimlarini loyihalash texnologiyasiga o`xshatiladi. Biroq bu tushunchalar o`xshash emas. Asosiy farq shundaki, dasturlash texnologiyasi bevosita dasturlash jarayoniga yo`naltirilgan. Bunda yaratilayotgan ATning tashkiliy-iqtisodiy mohiyatini loyihalashda kam e`tibor beriladi, yaratilayotgan tizimlar moslashuvchanligi darajasini oshirish zaruriyati hisobga olinmay, ishlab turgan ATdagi ergonomik omillar tahlildan chiqarib tashlanadi.

ATni loyihalashda amaliy dasturlar paketi (ADP), avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT), asboblar vositalari kabi loyihalashning ayrim bazasini tashkil etuvchi dasturiy mahsulotlardan faol foydalaniladi. Bunda umumiy tendentsiya loyihalash baza quvvatini shunday oshirishdan iborat bo`ladiki, toki AT professional dasturchi xodimlarisiz yaratilsin. SHuni ta`kidlash joizki, AT ni yaratishda loyihalash bazasi dasturiy mahsulotlarni yaratishda foydalaniladigan asboblar vositalariga qaraganda ancha muhim rol` o`ynaydi.

AT loyihalash jarayoni natijasi loyihali qarorlar xujjatlari, shu jumladan, tizim yaratgan dasturlarini o`z ichiga oluvchi loyihadir.

Ma`lumki, istalgan tashkiliy - iqtisodiy boshqaruv tizimi ob`ektiv ravishda o`zgarishlarga uchraydi: u yoki bu ko`rsatkichlar hisob kitob uslubi, kirish va chiqish xujjatlari shakllari, shuningdek, hisob - kitob natijalarini olish reglamentiga talablar va boshqalar o`zgarmoqda.

Loyihalash jarayonlarini rasmiylashgan aks ettirish usuli asosida AT ishlab chiqarish jarayonlarini bazali konstruktsiyasi sifatida loyihalashning texnologik operatsiyasi tushunchasi yotadi.

Xalq xo`jaligi tarmoqlarining asosiy vazifasi davr talabiga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish ana shu vazifaning bajarilishini ta`minlash va boshqarish zimmasi yuklatilgan.

Axborot boshqaruvning negizi hisoblanadi. Boshqarish tizimining holati axborot bilan belgilanadi. Axborot jarayoni boshqaruv sifatida qaralar ekan, bunda quyidagi asosiy uch bosqich ko`zda tutiladi:

1. 
   Boshqariladigan ob`ekt holati to`g`risidagi axborotlarni to`plash, saralash, qayd qilish, uzatish va saqlash.
   
2. 
   Olingan axborotlar ustida ishlash.
   
3. 
   Boshqaruvchi axborotni (boshqaruv qarorini qabul qilish.
   

YUqoridagi bosqichlarni amalga oshirish natijasida ob`ekt bir holatdan ikkinchi holatga o`tadi va boshqaruv jarayonida turli axborotlarni hosil qilinadi.

Axborot tizimlarni loyihalashtirishning boshlang`ich materiali bo`lib, boshqarish ob`ekti tahlilining natijalari, avvalo ma`lumotlarni qayta ishlash tizimi yordamida hal etuvchi boshqarish tizimi funktsiyalari va vazifalarini aniqlashga xizmat qiladi.

Funktsional tuzilmadan kelib chiqib, funktsional tizimlarni amalga oshirish uchun qo`llaniladigan matematik model va algoritmlar aniqlanadi yoki ishlab chiqiladi. Bundan keyin zarur axborot tarkibi, uni tashkil etish usullari aniqlanadi, zarur dasturiy va texnik ta`minot tanlovi yoki ishlab chiqilishi amalga oshiriladi, xodimlarning tashkiliy va funktsional majburiyatlari aniqlashtiriladi. Huquqiy ta`minot AT ishlashi sharoitida boshqarishning tashkiliy tuzilmasi elementlari o`zaro aloqasi qoidalarini mustahkamlaydi.

Axborot texnologiyalarining tadrijiy yuli uyushgan biznesning yangi modellari rivojlanishi bilan yaqindan shunday bog`likki, bu jarayonlar ko`pincha yagona bir butunlik sifatida qabul qilinadi. Kompaniyalarning AT samaradorligini oshirishga intilishi ancha takomillashgan apparat va dasturiy vositalarning paydo bulishini rag`batlantiradi, ular o`z navbatida, foydalanuvchilarni ATni muntazam yangilashga undaydi.

ATni ishlab chiqishdan oldin, korxona mutaxassislari bilan birgalikda, ushbu loyihani ishlab chiqib, tadbiq etish maqsadga muvofiqmi, yo`qmi degan savolga javob berishlari kerak. Aks holda ATni korxona faoliyatida qo`llash natijasida kutilgan samaraga erisholmaslik mumkin. Bundan tashqari, mavjud muammoni avtomatlashtirish usulida echishda bozorda taklif qilinayotgan AT qo`llash mumkin yoki mumkin emasligini ham ko`rib chiqish maqsadga muvofikdir. Bu holda ATni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq qilish orasidagi vaqt bir necha marotaba kisqarishi mumkin. Tizimli tadqiqot asosida ko`rilayotgan muammoga tegishli bo`lgan barcha masalalar majmuasi tizimlar nazariyasiga asoslangan holda qabul qilinib, ularning orasidagi mavjud aloqalarni ko`rsatish kerakdir. Ushbu ATni ishlab chiqish bosqichi muammoni har tomonlama o`rganib chiqadi va tizimni loyihalash uchun zamin tayyorlaydi.

Loyihalash bosqichida, muammoga tegishli barcha kirish (birlamchi), oraliq (agar mavjud bo`lsa) va chiqish xujjatlarining o`zaro bog`liqligi va ularning formalari komp`yuterga kiritishda osonlashtirish holiga keltiriladi. Xujjatlardagi ortiqcha ma`lumotlar chiqarib tashlanadi.

Tasdiqlangan loyihani zamonaviy dasturlash tillari asosida komp`yuterning ichki tiliga o`tkaziladi. Bu jarayon judayam murakkab bo`lib, yuqori saviyali dasturlovchilarni jalb qilishni talab etadi.

Hozirgi paytda iqtisodiy tizim infratuzilmasining muhim qismini savdo kompaniyalari tashkil etadi. Ularning bosh vazifasi iste`molchilar buyurtma beradigan tovarlarni savdo kompaniya bo`linmalari, savdo tashkilotlari kompaniya bo`linmalari va vakolatxonalari orqali iste`molchiga o`z vaqtida etkazib berish va samarali sotishdir.

Savdo kompaniyalarida logistika muhim rol` o`ynaydi. Agar unga tegishli bo`lgan muammolar doirasini jamlikda ko`rib chiqilsa, unda turli tuman oqimlarini boshqarish masalalari ular uchun umumiy bo`ladi. Bozor munosabatlari sharoitida moddiy texnika bazasini takomillashtirish me`yorlari o`zining ilgarigi ahamiyatini yo`qotadi. Har bir xo`jalik sub`ekti aniq bir vaziyatni mustaqil baholaydi va qarorlar qabul qiladi. Dunyo savdo tajribalarining guvohlik berishicha, kimki logistika sohasida o`kuvli bo`lsa va uning uslublarini puxta egallasa, raqobatli kurashda peshqadamlikni qo`lga kiritadi. Bu o`rinda logistikaning namunaviy biznesjarayonlari, tashkiliy-shtat tuzilmasi, xizmat ko`rsatish ishi texnologiyasi ko`rib chiqiladi.

Logistika xizmati kechadigan biznes jarayonlar bayoniga bevosita o`tishdan avval, savdo kompaniyalarida qo`llaniluvchi biznes-tizimlar va biznes-jarayonlar ta`riflarini beramiz. Biznes-tizimning tugal maqsadi – mahsulotni sotish bo`lgan ko`plab biznes-jarayonlar bilan bog`liq holda namoyon bo`ladi. Mahsulot deganda tovarlar, xizmatlar va axborot tushuniladi.

Biznes-jarayonning tugal maqsadi – mahsulotni sotish bilan bog`liq bo`lgan o`zaro ichki tobe funktsional harakatning gorizontal pog`onasini o`zida namoyon qiladi. Odatda biznes-jarayonlarning quyidagi kategoriyalari farqlanadi;

1. 
   biznes - tizimga daromad keltiruvchi mahsulotni sotish jarayonlari (gorizontal);
   
2. 
   mahsulotni sotish gorizontal biznes-jarayonlarini realizatsiya qilishda daromad olish bilan samarali rejalashtirish, boshqarishni ta`minlovchi rejalashtirish va boshqarish jarayonlari (vertikal);
   

v) harakatlarni bevosita nuqtasiga mahsulotni etkazib berish va joylashtirishni

ta`minlovchi zaxirali jarayonlar (vertikal);

d) mavjud texnologiyalarni o`zlashtirish uchun zarur bo`lgan yordamchi jarayonlar o`zgartirishlar jarayonlari (vertikal).

Logistika xizmati biznes-jarayonlari doirasiga quyidagi asosiy vazifalar amalga oshiriladi:

• 
  tovarlar turkumini olish va jo`natish muddatlarini kelishish;
  
• 
  agentlik transport bo`yicha axborotini tahlil qilish;
  
• 
  tovarlar etkazib berishning qulay yullarini belgilash;
  
• 
  kompaniya omborida tovarlarni qabul qilish va saqlash;
  
• 
  bo`lim va kichik do`konlar buyurtmalarini qayd etish;
  
• 
  tovarni kompaniya omboriga qaytishini nazorat qilish.
  

Savdo kompaniyasining korporativ axborot tizimi (KAT) foydalanuvchilarning turli tipiga qarab lokal va uzoqlashtirilgan ish joylarini birlashtiruvchi kengaygan tarmoqni o`zida namoyon etadi. KAT asosiy biznes-markazlariga aloqador bo`lgan tashkilotlarning axborot tizimlari bilan aloqani ta`minlaydi. KATning asosiy elementlari quyidagilar;

• 
  markaziy ofisni lokal hisoblash tarmog`i (LXT);
  
• 
  vakolatxonalar LXTsi;
  
• 
  kompaniya savdo bo`linmalarining terminallari;
  
• 
  savdo agentliklaridagi portativ agentliklar;
  
• 
  omborxona zaxiralarini rejalashtirish va qulaylashtirish. logistika xizmatining avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ) tarkibiga quyidagilar kiradi:
  
• 
  AIJ logistika buyicha direktor o`rinbosari;
  
• 
  AIJ mijozlar xizmati boshlig`i;
  

AIJ mijozlar xizmati boshlig`ining yordamchisi.

Logistika xizmatining AIJsi quyidagi jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan:

• 
  Transport oqimlarini rejalashtirish;
  
• 
  tovarlarni ta`minotchilar, savdo korxonalari, kompaniya vakolatxonalari va savdo bo`limlaridan olib kelishni rejalashtirish;
  
• 
  omborxona operatsiyalarini hisob-kitob qilish;
  
• 
  transport korxonalari bilan shartnoma qilish;
  
• 
  tashuvchilar faoliyatini tahlil qilish va tashish xarajatlarini belgilash;
  
• 
  omborxonalar inventerizatsiyasi aktlarini hisobga olish.
  

AT ma`lumotlar bazasining asosiy tuzilmaviy elementlari quyidagilar mahsulot, shartnoma, ta`minotchi, iste`molchi, omborxona, buyurtma, mahsulotni qaytarish, xarajat qog`ozi, miqdor, akt, tavsifnoma, tashuvchi.

Ta`kidlab o`tilganidek, zamonaviy sharoitda logistika ko`pgina kompaniyalar uchun muhim rol` o`ynaydi. SHu bois biznes jarayonlarini tashkil etish va qayta tashkil etishsiz, shuningdek, logistika xizmatining axborot tizimini tashkil qilmay turib, kompaniyada samarali ish olib borish mumkin emas.