"Axborot xavfsizligi" kafedrasi Mustaqil ta’lim Mavzu: kiberjinoyat va kiberhuquq guruh 104 Talaba Xudoyqulov Baxrom Rahbar

Internet erkinligi - inson erkinligi
Har bir shaxs undan axborot olish huquqiga ega. Oqni qoradan ajratish xalqning o'ziga havola, ammo hamma uchun internetga kirish imkoniyati yaratib berilishi kerak, degan siyosat olg'a surilmoqda.

Axborot chegara tanlamaydi, virtual to’siqlarni tan olmaydi. O’tgan yili Eronda hukumatga qarshi namoyishlarda yosh ayolning otib o’ldirilishi butun dunyoni larzaga soldi. Qo’l telefoniga yozilgan fojia bir zumda internetga yo’l topgan.

Birmada 2007 yilgi ommaviy qo’zg’olon … uni bostirishga safarbar etilgan harbiylar namoyishchilarga qarata o’t ochgani hech kimga sir emas. Tasvirlar internetda fosh etildi.

Bugungi kun axborot tizimlari, deydi Amerika Davlat kotibasi Xillari Klinton, kurrai zaminni bamisoli nerv sistemasi harakatlantirib turadi.

“Hatto avtoritar jamiyatlarda ma’lumotni xalqdan yashirishga qanchalik harakat qilishmasin, kerakli axborotni baribir topib olishyapti”, - deydi Xillari Klinton.

Global miqyosda so’z erkinligi uchun kurashib kelayotgan xalqaro tashkilotlar Barak Obama ma’muriyati masalaga shunchalik ahamiyat qaratayotganini olqishlaydi.

“Tarixda bunaqasi hali bo’lmagan. Internetga kirib, ma’lumot olish har bir shaxsning uzviy huquqi deb tan olinyapti. Amerika tashqi siyosatida belgilab qo’ygan qator vazifalarni, huquq himoyasi bo’ladimi yoki iqtisodiy taraqqiyot, internet erkinligisiz ularni amalga oshirish qiyin”, - deydi Demokratiya va Texnologiya markazi tadqiqotchisi Sintiya Vong.
Eng mustahkam qulflar ham buziladi

Amerikaning yirik internet kompaniyasi Google va Xitoy hukumati o’rtasida kechayotgan bahslar mavzusi ham shu. Kompaniya senzura va kiber-xurujlardan shikoyat qilib, Xitoydagi idorasini yopishga qaror qilgan. Har bir kompaniya, deydi Xitoy rasmiylari, mahalliy qonunlarga bo’ysunishi shart.

Rasmiy Pekin nazarida Amerika hukumati ham butun dunyoga erkinlik haqida jar solib, o’z qarashlarini boshqalarga o’tkazish harakatida. Lekin osiyoshunos olima Rebekka Makkinnon tahlil qilishicha:
“Internetda xitoyliklar orasida bo’layotgan suhbatlarni kuzatsangiz, aniq bir xulosaga kelasiz: Internetdan foydalanuvchilar Google bilan juda yaxshi tanish. Kompaniya AQShda joylashganini hamma biladi. Xitoyda Amerika tashqi siyosatini tanqid qiladiganlar ko’p, lekin internetga kirib-chiqib yurganlar Google-dan har kuni foydalanadi, kompaniyaning hurmati bor”.

Google Xitoy bozorida yuzlashayotgan muammolar sabab, deydi tahlilchi Stiven Yeyts, internet erkinlikligi yuzasidan bahs-munozara qizimoqda.

“Xitoyda huquq oyoq osti bo’layotgani, hukumat fuqarolar hayotini to’la nazorat qilishga urinishi yangilik emas. Masala boshqa bir jihati bilan muhim. Hukumat buni tushunib, bila turib, qilayotgani yanada ayonlashdi. Rasmiy Pekin buni istamagan edi”, - deydi Yeyts.

Tahlilchilar fikricha, Amerika bosimi ostida avtoritar rejimlar internet eshiklarini qattiqroq yopsa ajabmas. Lekin, deydi Rebekka Makkinon, har narsaning chegarasi bor. Eng mustahkam qulflar ham buziladi.

“Qator boshqa jamiyatlar qatorida Xitoy ham internetga filtr qo’yib, undagi ma’lumotni cheklab, ichki iste’mol uchun moslashtirib olgan. Lekin, to’g’risi, global sahnada yetakchi bo’laman degan davlatga bu yarashmaydigan ish”.

Internet qanchalik bosim ostiga olinmasin, yopiq jamiyatlar uchun dunyoga darvoza. To’siqlarni yorib o’tish kuchiga ega. Shu bois Amerika internet kompaniyalariga Kuba, Sudan va Eronga internet orqali xizmat ko’rsatishga ruxsat berilgan. Bu davlatlar bilan savdoning boshqa turlari cheklov ostida.

Amerika Davlat kotibasi Xillari Klinton nazarida, iqtisod nuqtai nazaridan siyosiy va tijoriy senzura jamiyatga birdek ziyon. Mahalliy bizneslar global muhitdan xabardor bo’lsagina chet el kompaniyalari bilan raqobatlasha oladi.

Zamonaviy dunyoda axborot eng muhim manbalardan biriga aylandi va axborot tizimlari (IP) deyarli barcha faoliyat sohalarida zarur vositaga aylandi.

IP yordamida hal qilingan turli xil vazifalar qurilish printsiplari va ular ichiga kiritilgan ma'lumotlarga ishlov berish qoidalarida farq qiluvchi ko'plab turli xil tizimlarning paydo bo'lishiga olib keldi.
Axborot tizimlarini turli xil atributlarga ko'ra tasniflash mumkin. Ko'rib chiqilayotgan tasnif zamonaviy tizimlarning funktsional imkoniyatlari va dizayn xususiyatlarini aniqlaydigan eng muhim xususiyatlarga asoslangan. Yechilishi kerak bo'lgan vazifalar hajmiga qarab, foydalaniladigan texnik vositalar, ishlashni tashkil qilish, axborot tizimlari bir qator guruhlarga (sinflarga) bo'linadi.
Saqlangan ma'lumotlarning turiga ko'ra, IP haqiqiy va hujjatli bo'linadi. Faktografik tizimlar raqamlar va matnlar ko'rinishida tarkibiy ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash uchun mo'ljallangan. Bunday ma'lumotlarda siz turli xil operatsiyalarni bajarishingiz mumkin. Hujjatli tizimlarda ma'lumotlar sarlavhalar, tavsiflar, referatlar va matnlardan iborat hujjatlar shaklida taqdim etiladi. Tuzilmagan ma'lumotlar bo'yicha qidiruv semantik atributlar yordamida amalga oshiriladi. Tanlangan hujjatlar foydalanuvchiga taqdim etiladi va bunday tizimlarda ma'lumotlarni qayta ishlash deyarli amalga oshirilmaydi.
Kompaniyaning boshqaruv tizimidagi axborot jarayonlarini avtomatlashtirish darajasiga qarab, axborot tizimlari qo'lda, avtomatik va avtomatlashtirilganga bo'linadi.
Qo'lda ishlaydigan IClar axborotni qayta ishlashning zamonaviy texnik vositalarining etishmasligi va odam tomonidan barcha operatsiyalarni bajarish bilan tavsiflanadi.
Avtomatik IP-da barcha ma'lumotlarni qayta ishlash operatsiyalari inson aralashuvisiz amalga oshiriladi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari axborotni qayta ishlash jarayonida inson va texnik vositalarni o'z ichiga oladi va ma'lumotlarni qayta ishlash bo'yicha muntazam operatsiyalarni bajarishda asosiy rol kompyuterga yuklangan. Aynan mana shu "sinflar tizimi" "axborot tizimi" tushunchasining zamonaviy namoyishiga mos keladi.
Ma'lumotni qayta ishlash xususiyatiga qarab, IP ma'lumotlar qidirish va axborotni hal qiluvchi bo'linadi.