Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

2-§. Dinning vujudga kelishi va mavjudligi shart-sharoitlari
Dinning asoslari va dastlabki shart-sharoitlariga oid muammolarni hal etish yuzasidan turlicha nuqtai nazarlar mavjud.
Diniy nuqtai nazar Xudoning mavjudlik prezumpsiyasidan kelib chiqadi. Unga muvofiq harakat qiluvchi Xudo hamda muayyan shart-sharoitlarda Xudoni idrok etuvchi inson borligi tufayli din vujudga kelgan va yashamoqda. Agar Xudo bo‘lmaganda insonning ongida Xudoga e'tiqod ham bo‘lmas, va inson o‘z tabiatiga ko‘ra Xudoga o‘xshash mavjudot hisoblanmas edi.
Dinning vujudga kelish asoslari va shart-sharoitlari din falsafasi doirasida inson va olam o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar nuqtai nazaridan, inson ongining o‘ziga xos xususiyatlari, muvaqqatlilik va mangulik, cheklilik va cheksizlik nisbatini hisobga olgan holda ko‘rib chiqiladi.
Shunday ko‘rib chiqish yo‘nalishlaridan biri Inson hayotining individ va «inson majmui» sifatidagi jihatlarini tadqiq etish bilan bog‘liq bo‘lib, ularda borliqning mo‘rtligi: mavjudlikning cheklanganligi; kasalliklar, epidemiyalar, irsiy mutatsiya, keksayish va o‘limning yaqinlashuvi; muayyan xalqlar genofondi darajasining keskin pasayib ketishi; Homo sapiensning paydo bo‘lishi va insoniyatning yo‘q bo‘lib ketishi xavfi hamda boshqa shu kabilar aniqlanadi. Masalan, kasalliklar, kuchli ta'sir o‘tkazuvchi antropologik omillardan biri hisoblanadi. O‘rta asrlarda millionlab odamlarning yostig‘ini quritgan vabo, chechak kasalliklari Xudoning qahrli jazosi oldida qo‘rquv uyg‘otgan. O‘tgan asrda va XXI asr boshlarida yana vabo, o‘lat, ispanka (eng qattiq gripp kasali) kasalliklarining xuruji qayd etildi. Insoniyat bugungi kunda odamning immunitet tanqisligi virusi (OIV kasalligi) xavfi bilan to‘qnash keldi. Bunday holatlar yakka va ijimoiy diniy tafakkurda ratsional jihatdan emas, balki «Xudoning jazosi» sifatida qabul qilinadi.
Dinning paydo bo‘lishi va yashab qolishi turli xalqlar, ijtimoiy guruhlar va alohida odamlar darajasida iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning notekisligi kabi ijtimoiy holatlar, shuningdek mutelik, cheklanganlik, hukmronlik-bo‘ysundirish, ya'ni inson hayotining sobitqadamlik bilan tartibga solib bo‘lmaydigan sohalariga aloqador «tutqunlik» munosabatlari bilan bog‘liqdir.
Insonning tabiat va tengsizlik bilan kurash olib borishdagi ojizligi va chorasizligi odamlarda g‘ayritabiiy olamga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydigan omillar kabi namoyon bo‘ladi. Din nafaqat biror bir voqyelik in'ikosi bo‘lib qolmay, u insonga yetishmayotgan kuch-qudratni xayolan to‘ldiruvchi vosita hamdir.
Insonning bilish jarayonida ham diniy tasavvurlar, tushunchalar va g‘oyalarni yuzaga kelishi sabablari mavjud. Masalan, muayyan bir vaqtda bilish imkoniyatining cheklanganligi, bilimlarning xatolar bilan qo‘shilib ketishi, hissiy va ratsional bosqichlarning bir-biridan ajralib qolishi, shuningdek ularning amaliyotdan uzilib qolish ehtimoli shular jumlasidandir.
Insonning bilishi bilimsizlikdan bilish sari, nisbatan noto‘liq bilimdan to‘liqroq bilim sari, nisbiy bilimlardan mutlaq (absolyut) bilimlar, mutloq haqiqat sari harakat qiladi. Biroq mazkur bosqichlarning har birida voqyelikning anglab yetilmagan, o‘rganilmagan sohalari mavjud va shu sababli ular to‘g‘risidagi ilmlar mavjud emas, ya'ni allaqanday sirlilik bor. Tarixan taraqqiy etib kelayotgan bilishda haqiqiy bilish xatoliklar, ob'ektlar xossalarining noo‘xshash ifodalari bo‘lgan xomxayollar (illyuziyalar) bilan qo‘shilib ketgan.
Ratsional bosqichda tafakkur voqyelikni hissiy bosqichga nisbatan, ya'ni sezish, idrok etish, tasavvur etishga nisbatan chuqurroq anglaydi. Biroq bu yerda voqyelikdan ajralib qolish imkoniyati ko‘proq paydo bo‘ladi. Tafakkur voqyelikdan «balandga chiqib ketishi» mumkin. Mavhum, umumiy narsa yagonadan alohida tasavvur etiladigan «mavjudotga aylantirilishi» mumkin. Bunda giposteziyalashuv ( yunoncha – tayanch, asos, mohiyat) deb ataluvchi hodisa - munosabatlar tomonlarining ayrim xossalarini fikran mustaqil mohiyatga aylantirish hamda ularga ob'ektiv xossalar berish jarayoni ro‘y beradi.
Shu tariqa sub'ektivlik va ob'ektivlikni farqlamaslik, obrazni va predmetni ajratmaslik, faraz qilish qobiliyati, har qanday bilimning nisbiyligi, bilishning ratsional bosqichini hissiy bosqichdan, mohiyatni hodisotdan, umumiyni yagonadan ajratish, tajribani haqiqatning mezoni sifatida e'tirof etmaslik va boshqa shu kabilar dinning vujudga kelishi va qayta tiklanishi uchun gnoseologik shart-sharoit bo‘lib xizmat qiladi.