Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Tirishqoqlik usuli. Tirishqoqlikka amal qilgan kishi tanqid va dalillarga qarmay o‘z qarashlarida sobit turadi. Obro‘ga e'tibor usuli. Bu usul qoidasiga binoan ba'zi ishonchlar qo‘llab-quvvatlanadi, ba'zilariga esa taqiqlar qo‘yilgan. Ma'qul ko‘rilgan ishonchlar boshqa fikrdagilarni taqiq qilish yordamida o‘rnatiladi. Ushbu usul o‘rta asrlar davrida keng tarqalgan edi. Aprior usul. Bunda barqaror ishonchlarning shakllanishi metafizik nazariyalarning tug‘ilish jarayonida o‘z ifodasini topadi. Bu nazariyalarning yaratuvchilari ko‘p hollarda o‘z e'tiqodlarini aql bilan muvofiqlikda turgan deb tasavvur qiladilar.

Ilm-fan usuli. Turli kishilar ilmiy usulni qo‘llab bir xil xulosalarga yetib kelishlari lozim. Pirs fikricha, bu usul asosida shunday gipoteza yotadiki, birinchidan, bizning fikrimizga bog‘liq bo‘lmagan aniq ashyolar mavjud; ikkinchidan, doimiy qonunlarga muvofiq bu voqyeylik bizning his-tuyg‘ularimizga o‘z ta'sirini o‘tkazadi va, uchinchidan, agarchi bizning hissiyotlarimiz va munosabatlarimiz ob'ektlarga nisbatan turlicha bo‘lsa ham, mulohaza yuritish yordamida biz ashyolarning voqyeylikda qanday ekanliklarini aniqlashimiz va birdan bir to‘g‘ri xulosaga kelishimiz mumkin.
«Ashyolarning voqyeylikda qanday ekanligi haqidagi «haqiqiy xulosa»ning o‘zi nimadan iborat? Mashhur «Pirs qoidasi» shunday deydi: «Agar biz o‘zimiz o‘ylagan «amaliy oqibatlar»ni ko‘rib chiqsak, ular bizning tushunchalarimizning ob'ekti bo‘lishi mumkin, unda ushbu oqibatlar haqidagi tushuncha, bizning ob'ekt haqidagi to‘la tushunchamiz bo‘ladi». Pirs fikricha, pragmatizm har bir tushuncha amaliy oqibatlarning fikriy tushunchasi haqidagi ta'limot.
Keyinchalik pragmatimz g‘oyalari keng tarqalib, o‘z rivojini Uilyam Djems (1842-1910) va Djon Dyui (1859-1952) asarlarida topdi.

U Djems Pirsning pragmatik qoidalarini rivojlantirib unga volyutarizm nuqtai nazaridan yondoshganligi tufayli, uning oqibatida irodaga asoslangan haqiqat nazariyasi vujudga keldi. Ana shu iroda inson tajribasida markaziy o‘rinni egallaydi. Bizdan tashqarida bo‘lgan ashyolarni ham qo‘shib hisoblaganda bizning tajribamizda bo‘lgan barcha narsa irodaga bog‘liqdir. Shunday qilib, dunyo to‘g‘risidagi bizning bilimlarimiz voqyeylikning in'ikosi emas, balki irodaviy qurilmaning o‘zidir. «Haqiqiy» va «foydali» ifodalari Djems nazarida bir xil ma'noga egadirlar. O‘z navbatida, foydali narsa iroda orqali ifodalanadi. Djems fikricha, voqyeylikni biz qanday tasavvur etsak, shundayligicha namoyon bo‘ladi, ya'ni biz uni qanday ko‘rishni xohlasak, o‘shanday ko‘rinadi. Insoniy his-tuyg‘u haqida to‘xtab, Djems shunday yozadi: «O‘z xulosalarimizdan qaysi biriga diqqat-e'tibor qaratishimiz, qaysi birini belgilashimiz va ulardan qaysi birini qat'iy talab qilishimiz bizning shaxsiy manfaatlarimizga bog‘liqdir. Va biz nimaga urg‘u berishimizga bog‘liq ravishda haqiqatning butunlay turli-tuman ifodalari kelib chiqadi»¹⁹⁸.
Djemsning diniy e'tiqodining asosida ham iroda yotadi. Garchi faylasuf hyech qaerda Xudoning mavjudligi haqida yozmagan bo‘lsa ham, uning fikricha, tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, Xudoga ishonishning kishilar uchun ulkan ahamiyati bor. Xudoga ishonish – bu bizning irodamizning omilidir.
Pirs va Djems g‘oyalarini rivojlantirib D.Dyui o‘z e'tiborini muammoviy vaziyat deb atalmish narsaga qaratdiki, u o‘zining taraqqiyot bosqichlarida shubhadan ishonchga (imon-e'tiqod) o‘tishi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Dyui nazarida tushunchalar, g‘oyalar va nazariyalar instrumentaliklik («asbob va qurol») xususiyatiga, ya'ni ularning haqiqiyligi qay darajada muammoviy vaziyatni xal qilishga qodirligi bilan ifoda qilinadi.
Neopozitivizm Yangi pozitivizm (neopozitivizm) yoki mantiqiy empirizm – XX asr falsafasida eng ko‘zga ko‘ringan oqimlardan biridir. U pozitivizm rivojida uchinchi bosqichdir. Falsafiy oqim sifatida yangi pozitivizm Vena to‘garagi asosida 20-nchi 30-nchi yillarda shakllandi. Yangi pozitivizmning asosiy vakillari – L.Vitgenshteyn (1889-1951), M. Shlik (1882-1936), R.Karnap (1891-1970), O.Neyrat (1882-1945), G.Reyxenbax (1891-1953), B.Rassel (1872-1970), A.Ayer (1910-1989) va boshqalar edilar.
Yangi pozitivizmga muvofiq ilmiy bilimni ikki tabaqaga bo‘lish mumkin: formal imlar (matematika va mantiq) va faktual ilmlar. Birinchi ilmlarda bayon qilingan narsalar tahliliy yoki analitikdirlar, ya'ni tajribadan mustaqil bo‘lib, dunyo haqida ma'lumotlarga ega emas. Ularning haqiqiyligi mantiqiy jihatdan ifodalanib, faqat ularni tashkil etgan atamalarning ma'nosigagina bog‘liqdir. Faktual ilmlar sintetik bayonotlar bilan ish ko‘rganliklaridan mazmunga egadirlar va voqyey hodisalarga asoslanadirlar. Ular tajribaviy «kuzatish gaplariga» tengdirlar.
Yangi pozitivistlar ilmiy bilimning tajribaviy asosida aniq (protokol uslubidagi) gaplar yotadilar, deb hisoblaydilar. Ilmlarning barcha gaplari ularga kelib taqalishi zarur edi yoki boshqacha aytganda, verifikatsiya qilinishi (tasdiqlanishi) lozim edi. Verifikatsiya qoidasi yangi pozitivizm gaplarni fikriy barqarorligini o‘rnatuvchi metologik talab sifatida markaziy o‘rinni egallaydiki, uning mohiyatida har qanday fikriy ifodaning to‘g‘riligini tekshirish yotadi. Bunday tekshirishdan o‘tmaydigan barcha narsa, ilmlardan bartaraf etilishi lozim bo‘ladi.
Verifikatsiya qoidasiga muvofiq ravishda yangi pozitivistilar barcha metafizikani (an'anaviy falsafani) bema'ni deb e'lon qiladilar. Yangi pozitivistga talqinda falsafa fan tilining mantiqiy tahliliga aylanib qoladi. Uning vazifasi fan tilini be'mani, «soxta ilmiy» gaplardan tozalashdir. Yangi pozitivizmning fanlar talqiniga xos xususiyati deskriptivizm (fanlarni vazifasini tariflash), uslubiy empirizm (nazariy bilimlarni baholashda tajribaviy tekshirishlar jarayonini mutaronlashtirish), o‘ta induktivizm (ilmiy bilimning mantiqiy-uslubiy muammolarini hal etishda induktiv mantiqqa yagona vosita sifatida ishonish) va o‘ta so‘l sientizm (ilmiylikka tayanish) dir.
XX asrning ikkinchi yarmida yangi pozitivizm o‘z ta'sirini yo‘qota boshlaydi. Shu narsa oshkor bo‘lib qoldiki, yangi pozitivizm be'mani narsa sifatida bartaraf qilmoqchi bo‘lgan (uloqtirmoqchi bo‘lgan) dunyoqarash, jamiyat rivojiga ham, shuningdek, fanning o‘ziga ham o‘lgan ahamiyatlidir. Shu narsa o‘z isbotini topdiki, fundamental fanlarning eng muhim nazariy asoslari verifikatsiya qilib bo‘lmaydi, ilmiy bilimning esa, o‘z rivoji va oldiga qo‘yilgan vazifasini bajarishi murakkab omillar tizimini, jumladan, uning tarkibida hissiy tajribaga tayanmaydigan va «metafizik» (falsafiy) xususiyatga ega bo‘lgan dunyoqarashga va uslubiy asoslarga (zamin) ega bo‘lganligidan kelib chiqadi.
Yangi pozitivistcha ta'limotning parchalanishi umumiy nomda birlashgan «postpozitivizm» deb atalagan bir qator fan falsafasining prinsiplarini vujudga kelishiga olib keldi. Bu yo‘nalishning asoschisi «kritik ratsionalizm» ijodkori Karl Popper (1902-1988) edi. Postpositivizmga I.Lakatos, T.Kun, S.Tulmin, D.Agassi, P.Feyerbend kabi yirik g‘arb fan faylasuflarining qarashlari taalluqlidir. Bu faylasuflarning asosiy vazifasi fan falsafasida pozitivistcha uslubdagi tafakkurni bartaraf etish edi.
30-nchi yillardayoq Popper yangi pozitivizmning iduktivizmi, ma'noning verifikatsiyachilik nazariyasi, fan asosini tajribaviy tabiatni hodisa sifatida talqin qilishni qattiq tanqid ostiga olgan edi. U ilmiy bilishda metafizikaning o‘rni va metafizik (an'anaviy falsafiy) muammoni oqlash masalasini qo‘ygan edi. U shuni ko‘rsatadiki, metafizikada aytilgan hukmlarni hissiy ma'lumotlarga tadbiq qilib bo‘lmasligi asosida uni rad etish, mantiqiy jihatdan fundamental fanlarning butun nazariy asoslarini rad etishga olib keladi. «O‘zlarining metafizikani barbod qilish intilishlarida, - deb yozadi K.Popper, - pozitivistlar u bilan birgalikda tabiiy fanlarni ham yakson qiladilar, negaki, ilm-fan qonunlari aynan, metafizik hukmlarga o‘xshash bo‘lib, ularni hissiy tajriba haqidagi oddiy ifodalarga taalluqli deb bo‘lmaydi. Ma'noni tushunishda agar izchil ravishda Vitgenshteyncha mezonlar qo‘llanilsa, u vaqtda o‘sha tabiat qonunlarini ahamiyatsiz narsa sifatida uloqtirishga to‘g‘ri keladiki, Eynshteyn ta'biricha, ularni qidirish «fizikaning oliy vazifasi» dir¹⁹⁹.
Ilmiy va g‘ayri ilmiy bilimlarni ajratish mezoni sifatidagi pozitivistcha verifikatsiya qoidasini tanqid qilib, Popper haqli ravishda ko‘rsatib o‘tadiki, «nazariyani hyech qachon tajribaviy jixatdan verifikatsiya qilib bo‘lmaydi»²⁰⁰. Ilmiy haqiqatga erishish vositasi sifatida intuktiv mantiqni mutlaqlashtirishni ham Popper haqli ravishda tanqid qiladi. Ma'lumki, o‘z vaqtida D.Yum induksiyani mantiqiy asoslash muammoli ekanligini ko‘rsatib o‘tgan edi. Shu munosabat bilan Popper yozadi: «Induksiya qoidasini oqlash uchun, biz uchun induktiv xulosalarni qo‘llashga tug‘ri keladi, ularni oqlash uchun esa, yuqoriroq darajada turgan induktiv qoidani kiritish lozim, va hokazo shu ruhda davom etish zarur. Demak, tajribadan kelib chiqib, induksiya qoidasini asoslashga urinish, zaruriy ravishda yemirilishga duchor bo‘ladi, negaki, u muqarrar ravishda cheksiz (regress) tanazzulga olib keladi»²⁰¹.
Yangi pozitivistcha ta'limotga qarshi o‘laroq, Popper o‘zining verifikatsiyalar (tasdiqlash) nazariyalariga emas, balki ularning falsifikatsiya qilish (soxtalash) jihatlariga asoslangan ilmiy bilim uslubini tavsiya qiladi. Ilmiy usulning mantiqiy asosi sifatida Popper induktiv emas, balki deduktiv mantiqni ko‘radi, aniqroq aytganda esa, uning qoidasi bo‘lgan modus tollensni nazarda tutadi. Popper nazaridagi ilmiy nazariyalarni tanlash va tekshirishning umumiy tasviri quyidagicha ko‘rinishga ega: taxminlar o‘rtacha qo‘yilgandan keyin mantiqiy deduksiya yordamida ulardan qandaydir xulosalar keltirib chiqariladiki, ularni tajribada tekshirishdan o‘tkazish mumkin bo‘ladi. Agar xulosalardan biri tasdiqlanib qolsa, biz ham taxminning haqiqiyligi haqida hukm yurita olmaymiz. Ammo agar ana shunday xulosalardan biri rad etilsa, undan shu narsa kelib chiqadiki, taxmin yolg‘on bo‘ladi. Bundan Popper shunday xulosaga keladiki, «nazariyaning ilmiy maqomining mezoni uning soxtalash mumkinligi va raddiyaligidir»²⁰².
Popper fikricha, ilmiy bilim asosan faraziy xususiyatga ega: «Biz bilmaymiz- biz faqat faraz qilishimiz mumkin»²⁰³. Popper «Ochiq jamiyat va uning dushmanlari» deb atalgan mashhur kitobning muallifi bo‘lib, unda totalitar davlat tuzumlarini tanqid ostiga olib, ularga liberal qadriyatlarni qarama-qarshi qo‘ydi.
Yangi tomizm (neotomizm) – katolik falsafasining yetakchi yo‘nalishi bo‘lib, Vatikanning rasmiy ta'limoti sifatida tan olingan va o‘rta asr faylasufi Akvinalik Foma ta'limoti – tomizmning hozirgi zamondagi turidir. Tomizm asoslarini tiklashga qaratilgan birinchi urinishlar XIX asrning o‘rtalariga taalluqli bo‘lsa, katolik cherkovining falsafiy ta'limoti sifatidagi rasmiy maqomni u 1879 yilda papa Lev XIII ning «Aeterni Patris» nomli ensiklikida (farmoyishida) oldi. Yangi tomizmning eng mashhur vakillari Dezire Merse (1851-1978), Jak Marten (1882-1973), Eten Jilson (1884-1972) va boshqalar edi.
Yangi tomizm Uyg‘onish davri va Yangi zamon falsafasini o‘rta asrlar katolik falsafasi va madaniyatining qadriyatlarini yemirganligi uchun tanqid ostiga oladi. Yangi tomistchilar o‘z falsafiy qarashlarini idealizm va materializm, ssientizm va antissientizmning «o‘taketganligi» ni bartaraf qilgan hamda e'tiqod va aql, ilohiyot va falsafa, din va fanni yagona butunlikka birlashtirgan umumiy falsafa sifatida talqin qiladilar.
Yangi tomizm nuqtai nazaridan falsafa o‘ziga ikki tarkibiy qismni birlashtiradi: borliq haqidagi ta'limot sifatida metafizikani va tabiat falsafasini. Ko‘pincha uni birinchi sabablar va mutlaq ibtidolar haqidagi fan sifatida ta'riflaydilar. Boshqacha aytganda, falsafaning asosiy mazmunini metafizika tashkil etadi. Metafizikaning asoslari transsendent (narigi dunyo) xususiyatga ega bo‘lib, fan dalillaridan mustaqil holatda bo‘lib, ulardan keltirib chiqarilmaydilar.
Yangi tomistcha borliq haqidagi ta'limot sof (Ilohiy) Borliq (yoki borliqning o‘zini ma'nosida) va yaratilgan borliqni ajratib ko‘rsatadi. Borliq va mavjud narsalar bir-birlaridan farqlanadilar. Borliq dunyoni yagonaligi mohiyatini ifodalaydi, mavjudlik esa – alohida mavjud bo‘lgan va hissiy ashyolarni bildiradi. Boshqacha ta'bir bilan aytganda, sof borliq ashyolardan tashqaridagi borliqdir. Borliq barcha narsani o‘z ichiga sig‘diradi: u o‘zida barcha mavjud narsalarni va imkoni bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsalarni ham qamrab oladi. Xudoda mohiyat va mavjudlik tengdir, ammo yaratilgan borliqda mohiyat mavjud narsalardan oldin keladi. Sof borliq cheksiz, transsendent va aql bilan bilishga moyildir. Uning uchun pirovard natijada tajribada bilib olsa bo‘ladigan birliklar dunyosi va hissiy ashyolarning xususiyatlari xos emasdir. Shuning uchun ham, uni tajribaga tayanadigan tushunchalar yordamida tasvirlash mumkin emas. Ilohiy Borliq haqida faqat tushunchalardan yuqori turuvchi, transsendentaliylar deb atalgan, borliq bilan bir qatorda joylashgan va tajriba bilan bog‘liq bo‘lmagan narsadan foydalanibgina mulohaza yuritish mumkin. Ushbu transsendentaliylar Borliqning asosiy «qiyofasi» bo‘lgan: yagonalik, haqiqat, yaxshilik, go‘zallikni ifodalaydilar.
Yangi tomizmga muvofiq, Xudo bilan yaratilgan borliq o‘rtasida o‘xshashlik mavjud, Borliqning o‘xshashlik qoidasiga binoan: «Xudo yaratilgandan ko‘ra, butunlay boshqacha borliqdir, ammo uning borlig‘ini dunyoning borlig‘idan tushunsa bo‘ladi»²⁰⁴.
Yaratilgan borliq dunyosini yangi tomizm Arastuga borib taqaladigan gilemorfizm asosida tushuntiradi: mazkur dunyoning barcha ashyolari va buyumlari modda va ruhiy shakllar birligidan iboratdir. Modda - bu faoliyatsiz ibtido, imkoniyatdagi narsa bo‘lib, faqat shakl tufayli faollik kasb etadi. Ana shu shakllargina mavjud dunyoning xilma-xil ko‘rinishlarini: jonsiz modda, o‘simliklar, hayvonlar va insonni vujudga keltiradilar. Shakllar shakli Xudodir. Bu mutlaq shakl moddaga begona bo‘lib, barcha narsalarni hyech narsadan barpo qiladi.
Yangi tomistchilar bilish nazariyasini ilohiyotga doir ratsionalizm sifatida talqin qilish mumkin. Bir tomondan, yangi tomistchilar dunyoda aqliy tartibni vujudga keltiruvchi «Ilohiy aql» ta'limotiga qarama-qarshi o‘laroq, irratsionalizmni tanqid ostiga oladilar. Bundan tashqari, ular mistitsizmga qarshi turgan Xudoni aqliy va mantiqiy tushunishni tan oladilar. Ikkinchi tomondan, yangi tomistchilar mumtoz ratsionalizmni sientizmda va inson bilimlari imkoniyatini oshirib yuborishda tanqid qiladilar.
Bilish nazariyasida yangi tomizm haqiqatning ikki xilini farqlaydi: ilohiy irodaga ko‘ra ashyolar, hodisalar yoki jarayonlarga muvofiq kelishi bog‘langan borliq haqidagi haqiqat (snontologik) va kishilar faoliyatini bilish bilan bog‘liq bo‘lgan mantiqiy haqiqat. Borliqqa oid haqiqat mantiqiy haqiqatning mazmunidir. Yangi tomizmda hissiy va ruhiy bilish bir biridan ajratiladi. Birinchisi, moddiy va muayyan narsaga qaratiladi va hyech qachon borliq sifatida bor bo‘lmagan narsani ham, inteleggibel mohiyatni ham bila olmaydi; ikkinchisi esa bevosita borliqqa qaratiladi. Akvinalik Foma izidan borib yangi tomizm e'tiqod va aqlning uyg‘unligi qoidasini e'lon qiladi. Din olim yo‘lida tug‘anoq bo‘lib turmaydi, ammo uni qachonki, masala narigi dunyoga borib (transsedent) taqaladigan bo‘lsa, o‘z imkoniyatlarini ortiqcha baholab yuborishdan ehtiyot bo‘lishga undaydi. Oxir oqibatda, ustunlik e'tiqodga taalluqli bo‘ladi. Haqiqatning to‘laligi haqida so‘z yuritib, E.Jilson shunday yozadi: «Vahiy orqali uni qabul qilmaguncha, oldindan uni hyech kim bilolmaydi, yoki boshqacha aytganda – uni e'tiqod yordamida qabul qilmaydi»²⁰⁵.
Oldindan ma'lum bo‘lgan postulatlar (isbotsiz asos qilibl olinadigan qoidalar) zamonaviylashtirshga mo‘ljallangan yangi tomizm xilidagi falsafiy-diniy ta'limotlarga sodiqlik xristianlik falsafasiga alternativ bo‘lgan qarashlarni paydo bo‘lishiga olib kela boshladi. XX asrning ikkinchi yarmida zamonaviylashtirishga qaratilgan asarlarda fransuz faylasufi va paleoantologi, ruhoniy va iezuitlar ordenining a'zosi bo‘lgan Per Teyyar de Sharden (1881-1955) ning g‘oyalaridan keng foydalanish boshlandiki, u evolyusion g‘oyalar asosida dunyoning falsafiy-diniy manzarasini yaratgan edi, boshqacha fikrda bo‘lganligi uchun cherkov Teyyarga dars berish va o‘z ishlarini nashr etishni taqiqlagan edi. Buning oqibatida uning qarashlari umrining oxirigacha kam darajada ma'lum edi. Teyyar de Shardenning asosiy asari «Inson fenomeni» («Inson-nodir hodisa») edi.
Teyyar de Shardenning ta'limoti falsafa, fan va din sintezining yangi varianti sifatida kelib chiqdi. Teyyar nuqtai nazaricha fan bilan dinni kelishtirish mumkin, ammo faqat shu shart bilanki, diniy ong universumning tabiiy-ilmiy qoidalari bilan murosa qilib, xristianlik e'tiqodigan zaruriy tuzatishlarni kiritmog‘i lozim. Diniy e'tiqod va ilmiy bilim o‘rtasidagi to‘qnashuv haqida so‘z yuritib, Teyyar yozadiki, mazkur ixtilof «muvozanatning butunlay boshqa shaklida hal qilinishi lozim – bartaraf qilish yo‘li bilan emas, ikkilamchilikni saqlash yo‘li bilan emas, balki sintez yo‘li bilan. Deyarli ikki asr davom etgan kurashlardan keyin fan ham, e'tiqod ham biri ikkinchisini zaiflashtira olmadi… Shu narsa oshkor bo‘ldiki, ular oddiygina shuning uchun biri boshqasiz rivojlana olmaydiki, ularning ikkisi ham o‘sha yagona hayot tufayli tirikdirlar»²⁰⁶. Fan bilan dinning nisbati Teyyar nazarida quydagichadir: «Qachonki biz rivojlanayotgan universumda … zamoniy va makoniy qatorlarning bir-biridan ajralishini va ularni bizni aytrofimiz va orqamizda konusning tepasi aylanishiga o‘xshash harakatlarini qarab chiqsak, u vaqtda bu ehtimol sof fan bo‘lsa kerak. Ammo qachonki biz cho‘qqiga, butunlikka va kelajakka burilsak, u holda bu beixtiyor ravishda dindir»²⁰⁷.
Teyyar de Sharden ta'limotining markaziy nuqtalaridan biri koinotning kelib chiqishi haqidagi nazariyasidir. Koinotning tadrijiy rivojlanishi Teyyar nazarida quyidagi bosqichlarni bosib o‘tadi: hayotdan oldingi davr – hayot – fikr – hayotdan yuqori turuvchi holat. Bu tadrijiy rivojlanish ilohiyotcha xususiyat bilan ajralib turadiki, oxir oqibatda ilohiy maqsadga muvofiqlikka borib taqaladi. Tadrijiy rivojlanishning maqsadi Iso siymosini o‘zida mujassamlashtiruvchi «Omega nuqtasi»dir. Shunday qilib, koinotning kelib chiqishi Isoning kelib chiqishiga tenglashtiriladi. Teyyar ta'limotiga panpsixizm xosdir. Ruhiy holat «his qilib bo‘lmaydigan ko‘rinishda» yashirin shaklda, «ongning changi» ko‘rinishida, «kvanlar onggi» sifatida jonsiz tabiatga xosdir. Ruhiy holat hissasining ko‘payishi biologik, keyin esa ijtimoiy taraqqiyot bosqichining paydo bo‘lishiga olib keladi. Hayot va ong moddadan sizib o‘tuvchi birlamchi ruhiy mohiyatlar bo‘lib, uning tadrijiy taraqqiyotini shart qilib qo‘yadi. Ular – avval ibtidoda butun tabiat bo‘ylab to‘kilgan «ruhiy energiya» ning namoyon bo‘lishidirlar, koinotning kelib chiqishi jarayonida esa, ilohiy shaxs maqomigacha ko‘tariluvchi «Xudo-Omega»dirlar.