Aydin talibzadə

     Danışır respublikanın xalq artisti, Mehdinin tələbəsi 
Firdovsi Naibov:  “Əgər  Ədil  İskəndərov və Tofiq Kazımov 
teatra öz ailələri kimi baxırdılarsa, Mehdi Məmmədov teatra öz 
məşuqəsi kimi yanaşırdı. Onu o qədər də maraqlandırmazdı ki, 
aktyor necə yaşayır, necə dolanır: teatrda kimin qayğısı nədir; 
tamaşasını hazırlayırdı  və  çıxıb gedirdi. Dərsdə  də belə idi. 

______________Milli Kitabxana_______________ 
14 
Hərçənd məni Gənc Tamaşaçılar Teatrının baş rejissoru Zəfər 
Nemətovun yanına, bugünki kimi yadımdadır, 1960-cı ildə 
məhz o, göndərdi: yoxsa bizi bölgə teatrlarına paylaşdırırdılar. 
Ancaq bu da heç əbəs deyildi. O, tələbələrini də öz teatr 
maraqları prizmasından qiymətləndirirdi. Məni həmişə 
Xəyyam çağırırdı. Hər dəfə təkrar eləyirdim ki, Mehdi müəllim 
adım Firdovsidir. Amma o, buna fikir vermirdi. Səhərisi yenə 
mənə  Xəyyam deyirdi. Mən indi düşünürəm ki, yəqin hələ o 
dövrdə Mehdi Məmmədovun rejissor dünyasında “Xəyyam” 
pyesini səhnəyə  gətirmək ideyası dolaşırmış  və  bəlkə  də o, 
məndə  Xəyyamı görürmüş”.
17 
Mehdi Məmmədov haqqında 
daha bir paradoks... yəni bir-birini təkzib edən iki əks fikir... 
yaxın ola-ola uzaq qalmaq müəmması...  
      Danışır professor Əkbər Ağayev:  “... rejissor və aktyor 
Mehdi Məmmədovun teatr haqqındakı yazıları, mətbuatda, 
radio və televiziyadakı çıxışları böyük maraq doğurur, diqqəti 
cəlb edir. Təkcə ona görə yox ki, sənət haqqında, teatrın 
müxtəlif yaradıcılıq məsələləri barədə o öz mülahizələrini və 
fikirlərini xüsusi bir sənətkar istedadı ilə deyir, həm də 
söhbətlərini maraqlı qurur və nitqinin məzmun və forması ilə 
pərəstişkarlarını  cəlb edir. M.Məmmmədov teatrdan, 
dramaturgiyadan yazanda və danışanda onu geniş oxucu və 
tamaşaçı kütləsinə sevdirən  ən başlıca səbəb böyük sənət 
eşqidir, teatra bəslədiyi sənətkar məhəbbətidir. Mehdi 
Məmmədovu kiçik yaşlarından teatr sənətinə bağlayan da, onu 
teatr sənətinin yollarında ilhamlı  və dözümlü bir xadim kimi 
irəli aparan da, teatrın problemlərindən mütəxəssis sözünü-
söhbətini  şirinləşdirən də bu məhəbbətdir, bu sevgidir. Elə 
buna görə də onun teatr haqqındakı şifahi söhbətləri və yazıları 
diqqəti cəlb etməklə  bərabər bədii zövq də  aşılayır, həm 
düşündürür, həm də hisslərə emosional qida verir”.
18
 
     Çox, çox, lap çox adam belə danışa bilər Mehdidən… 
                                             
                                              ***
 

______________Milli Kitabxana_______________ 
15 
     Mən düşüncə fraqmentlərindən yığılmış bu mozaikada 
yaradıcılığı Azərbaycan teatr mədəniyyəti tarixinin böyük bir 
mərhələsinə  sığışan rejissor, aktyor, filosof, estet, pedaqoq, 
maraqlı  həmsöhbət Mehdi Məmmədov portretinin sanki bir 
neçə eskizini cızmağa çalışdım. Axırda gördüm ki, onlardan 
hər birini sonsuza qədər, ideala qədər işləmək də olar,  
müəyyən cizgiləri uydura-uydura hər eskizi mükəmməl 
portretə çevirmək də olar. Amma, təəssüf ki, bu eskizlərin heç 
biri Azərbaycan mədəniyyətində  əsl dolğun Mehdi portretini, 
Mehdi obrazını  əvəzləməyəcək. Çünki onu xatırlayan 
insanların hər birinin qəlbinə, yaddaşına Mehdi bir cürə  həkk 
olunub, bir cürə hakim olub. Hərə Mehdini öz istədiyi kimi, öz 
qavradığı kimi, özünün başa düşdüyü kimi, özünün sevdiyi 
kimi öz iç dünyasında yaşadıb, yaşadır və yaşadacaq. Ona görə 
də  hərə bir Mehdiyə, bir Mehdi obrazına, bir Mehdi 
şəxsiyyətinə, bir Mehdi imicinə iddialıdır. Bəs gerçək həyatda 
Mehdi portretinin, Mehdi obrazının, Mehdi imicinin əsas 
qayəsini hansı cizgi müəyyənləşdirirdi?  Əlbəttə ki, sənət 
sevgisi. Sənət onun üçün canından, varlığından, həyatından 
artıq idi, anasından, atasından artıq idi, qohumlarından, 
əzizlərindən, övladlarından artıq idi, sevdiyi qadınlarından artıq 
idi. “Sənət qurbanlar tələb edir” deyiminin mənası nədirsə, elə 
budur. Onun həyatını öyrənib, rejissor, aktyor, alim fəaliyyəti 
üçün mühüm hadisələri çözüb də  mən belə söyləyirəm ki, 
Mehdi Məmmədov öz teatrını, tamaşalarını, kitablarını, 
məqalələrini, fikirlərini, sənət naminə daxilində yaratdığı 
intizamı dünyada hamıdan... hamıdan... hamıdan... çox sevirdi 
və  əmin idi ki, o, bunu nahaq eləmir. Bu sənətkar bir uşaq 
sadəlövhlüyü ilə  həmişə inanıb ki, onun gördüyü iş yaşadığı 
dünyanı bir az daha alicənab, bir az daha duyğusal, bir az daha 
intellektual, bir az daha səmimi, bir az daha insanpərvər və bir 
az daha xeyirxah edəcək. Mehdi Məmmədov sənət üçün 
yaşayıb, öz ali idealları üçün yaşayıb,  şıq geyimli qəribə bir 
dərviş kimi, aşiq kimi yaşayıb, Azərbaycan Hamleti kimi 

______________Milli Kitabxana_______________ 
16 
yaşayıb, həqiqətlər qəsrinin sakini kimi yaşayıb; nə 
əqidəsindən dönüb, nə  sənətinə arxa çevirib, nə  də dediyi 
sözləri dəbbələyib. Mehdi Məmmədov saf adam olub, heç kimə 
əyilməyib, heç kəsə üzgörənlik, yaltaqlıq eləməyib, kiməsə 
gücü çatmayanda, sadəcə, mənalı-mənalı susub və çıxıb gedib. 
Mən Mehdi Məmmədovu Azərbaycan teatr mədəniyyətinin 
fenomeni bilirəm və, eyni zamanda, onu sənət dünyasının  ən 
sirli müəmması qismində qavrayıram. Bu “müəmma”nı 
ucaboy, qamətli, görkəmli (söz necə  də yerinə düşür!) 
Mehdinin davranış  və danışıq üslubunun, səsinin magiyası 
şərtləndirirdi. Onun qüvvətli bioenerjisi idi müəmma: Mehdi 
maqnit kimi hamını özünə çəkirdi, ekstrasens kimi hamıya təsir 
göstərirdi. Və Mehdini sevirdilər, dəlicəsinə sevirdilər, ona 
ideal rejissor, ideal sənətçi, kişi idealı kimi baxırdılar. Nəticədə 
isə Mehdi Məmmədov hamının gözü qarşısında zəmanənin 
qəhrəmanına, zəmanənin bayraqdarına (Azərbaycan peşəkar 
teatrının 100 illik yubiley təntənəsində bayrağı  əskər 
addımlarıyla səhnəyə Mehdi Məmmədov çıxarmadımı?) 
çevrilirdi, gah əfsanələrdə yaşayırdı, gah lətifələrdə. Bu, 
zəmanə  qəhrəmanının alın yazısıdır.  Şəhər bəyənib seçdiyini 
həmişə  qısa bir müddətə öz folklorunun çərçivəsinə, 
parametrlərinə salır və bu yeni qəhrəmana folklorun 
prizmasından yanaşır.  İndisə Mehdi Məmmədov artıq tarixi 
şəxsiyyətdir, onun artıq tarixən formalaşmış siması, tarixən 
formalaşmış imici var; Milli Teatrın divarından asılmış portreti 
var ki, yağlı boya ilə  işlənilib; kino arxivində, televiziyanın 
filmotekasında kadrları var ki, Mehdinin diri obrazını 
dünəndən bugünə  gətirir. Ona görə  də  mənim üçün titan 
Mehdi, dahi Mehdi haqqında monoqrafiya yazmaq son dərəcə 
çətindir. Amma inanıram ki, axırı çox uğurlu olacaq. Çünki 
kitaba hazırlıq dövründən ta üzü bu yana yaxşı-yaxşı 
insanlardan, - Mehdi Məmmədovun qardaşı  oğlu  Əsəddən, 
oğlu Ülvidən, nəvəsi Mehdidən,  əvəzsiz  Şəfiqə xanımdan, 
Elçin Məmmədovun bacısı Solmaz xanım Həmzəyevadan, 

______________Milli Kitabxana_______________ 
17 
tələbələri Firdovsi Naibovdan, Ələkbər Kazımovskidən, 
Respublika Arxiv idarəsinin müdiri Maarif Teymurovdan, 
Teatr Muzeyinin direktoru Nuridə Nurullayevadan, Teatr 
Xadimləri  İttifaqının prezidenti Azər Paşa Nemətdən, 
teatrşünas həmkarlarım 
İ.Kərimovdan, 
İ.Rəhimlidən, 
İ.İsrafilovdan kömək görmüşəm. Mənim sevimli teatrşünas 
dostum Kəmalə xanım Cəfərzadənin söhbətlərindən, 
məsləhətlərindən dəfələrlə yararlanmışam. Hamınıza... 
hamınıza təşəkkürlər! Biz hamımız xeyirxah bir iş görürük. 
Təki gördüyümüz iş Mehdi Məmmədovun adına, 
mədəniyyətdəki imicinə, sənətdəki ucalığına layiq olsun.... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                         

______________Milli Kitabxana_______________ 
18 

______________Milli Kitabxana_______________ 
19 
 OLUMDAN  TEATRA... 
                               (modus vivendi) 
 
                        
“Fizikada dəqiqqlik dəqiqsizliyin həddini tapmaqdır”. 
                                                                            Karl Popper
 
 
     Əgər dünya teatrdırsa, onda bəs teatr nədir? 
     Tamaşa oyundur. Burada hər  şey aldanışdır, illyuziyadır, 
təlqindir. Məharət, bacarıq, peşəkarlıq ondadır ki, səni bədii 
uydurmaya, yalana inandırırlar. İnanmayıb neyləyəcəksən: axı 
özün pul verib bilet almısan ki, səni aldadıb  əyləndirsinlər. 
Tamaşada yaşamırlar, yaşantıları imitasiya eləyirlər. Orada 
kimsə gerçəkdən doğmaz, doğulmaz, ölməz və öldürməz: 
amma sən ürəkdolusu ağlayarsan, ürəkdolusu gülərsən, kimisə 
sevərsən, kiməsə səcdə edərsən, kiməsə də - nifrət...  
     Həyatda isə olurlar və ölürlər... və bu zaman məsafəsində 
hərdən də teatra işləməyə gedirlər, tamaşa oynamağa gedirlər 
və bir gün də görürlər ki, teatrın dahisi olublar, teatrın dəlisi 
olublar, teatrın məcnunu olublar.. və daha teatrsız yaşaya 
bilmirlər, teatrsız nəfəs ala bilmirlər, teatrdan ayrıla bilmirlər... 
və özlərini teatra “qurban” deyirlər, fəda eləyirlər... və heç 
nəyin fərqinə varmırlar... Mehdi Məmmədov da Yaşar 
Qarayevin 1974-cü ildə miniatür monoqrafiya, miniatür 
tədqiqat kimi yazdığı “Sənət eşqi” məqaləsində onun “Sən 
yenidən doğulsaydın necə yaşayardın?” sualını belə 
cavablayıb: “
Yenidən yaşayardım teatr üçün... Yenə teatrda 
işləyərdim. Rejissor olmaq istərdim. Əgər bacarsaydım... Aktyor 
olmaq istərdim. Ola bilsəydim”.
19
 Nə bir qırıq tərəddüd, nə bir 
qırıq təəssüf. Peşmançılıq da sıfır nöqtəsində. Mehdi 
Məmmədov öz ömrünü sanki teatra görə, teatr üçün 
proqramlaşdırmışdı və buna heç heyfsilənmirdi də. Çünki teatr 
Mehdini dünyanın xoşbəxt sənətçisi eləmişdi. 
     Mehdi Məmmədovun rəsmi, hər yerdə bəyan edilən doğum 
tarixi  22 may 1918-ci ildir. Sənədləşdirilmiş faktdır, yəni 
müzakirəyə çıxarılmır, reviziya olunmur. Kim nə vaxt, harada 

______________Milli Kitabxana_______________ 
20 
Mehdi Məmmədov haqqında nə yazıbsa, necə yazıbsa, mütləq 
bu fakta söykənib, təhkiyəsini bu fakt üstündə qurub. Düzdür, 
Cəfər Cəfərov 22-si yazır doğum gününü, İlham Rəhimli 23-ü. 
Mən baxdım Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və  İncəsənət 
Universitetinin arxivinə  və gördüm ki, öz tərcümeyi halında 
rəhmətlik doğulduğu günü heç yazmayıb. Amma Respublika 
Dövlət Arxivindən tapdığım tərcümeyi-halda isə Mehdi 
Məmmədov 22 mayı doğum günü göstərmişdi. Bəs onda 
İ.Rəhimli haradan alıb bu məlumatı? Ola bilsin ki, Mehdi 
Məmmədovun özü söyləyib bunu ona. O da ola bilsin ki, 
kitabın nəşrində  səhv buraxılıb... Nə isə... bir günün nə 
əhəmiyyəti... Yaşın da nə  fərqi var ki... Hərçənd dahilərin, 
tarixi şəxsiyyətlərin, məşhur sənətçilərin həyat və yaradıcılığını 
işıqlandıran monoqrafiyalarda yaşanılmış  hər anın, məqamın, 
hər xırda detalın, balaca bir qeydin və ya əliçi boyda məktubun 
önəmi böyük olur. Çünki bu monoqrafiyalar olumla ölüm 
arasında düzənlənən tarixi zaman parçalarından qəlpə-qəlpə, 
xatirə, təəssürat epizodlarından fraqment-fraqment yığılmış 
mozaik mövcudluq mənzərələridir.    
     Mehdi anadan olub papaqçı Əsədulla kişinin ailəsində, Şuşa 
şəhərində, çətin bir zəmanədə, qırğınlar, qaçqınlar dövründə. 
Əsədulla kişi Allah adamı, mömin bir bəndə sayılıb,  ənənəvi 
müsəlman libasları geyinib, başına qara buxara papaq qoyub, 
tanrısına həmişə  səmimiyyətlə etiqad edib. Mehdinin anası 
Sayalı Hüseyn qızı da mən gördüyüm bütün şəkillərdə baş 
örtüyündədir. Bu ailə  1922-ci ildə köçür (niyəsini öyrənə 
bilmədim) Bakıya və Suraxanskaya (keçmiş Bir may, indiki 
Çingiz Mustafayev) küçəsində 17 nömrəli dalanda, 5 nömrəli 
evdə məskunlaşır: Cəfər Cəfərov da, İlham Rəhimli də bu tarixi 
birmənalı  şəkildə  təkrarlayırlar. Amma Mehdinin özünün 
1945-ci ildə yazdığı bir səhifəlik avtobioqrafiyasında bildirilir 
ki, onlar Bakı  şəhərinə  1923-cü ildə  təşrif buyurublar. İlham 
Rəhimli bu köçün səbəbini ağır güzəranla  əlaqələndirir. 
Qismən bununla razılaşmaq olar. Ancaq bir fakt 

______________Milli Kitabxana_______________ 
21 
təkzibedilməzdir: ağır ruzgar Əsədulla kişini  Şuşa kimi 
dünyəvi bir cənnətdən uzaqlaşdırsa da, hər halda ona imkan 
verib ki, Bakıya yetişən günün səhərisi Bayır  şəhərdə ailəsi 
üçün ev alsın və ya ev kirayələsin. Bu məsələni,  əfsus ki, 
dəqiqləşdirə bilmədim. Amma artıq onu yüz faiz özüm üçün 
dəqiqləşdirdim ki, Bakıya köç ərəfəsində  Əsədulla kişinin 
ailəsində üç oğlan uşağı böyüyürdü. Mehdidən sonra 1920-ci 
ildə  Xəlil,  1922-ci ildə isə sonbeşik Teymur dünyaya göz 
açmışdı. Qeyri-stabil sosial-siyasi, iqtisadi bir mühitdə beş 
nəfərdən ibarət bir külfəti dolandırmaq heç kimə asan 
görünməsin. Bir yandan ilk Cahan savaşının fəsadları, bir 
yandan çarizmin devrilməsi, bir yandan erməni qudurğanlığı, 
bir yandan ingilislər, bir yandan farslar, bir yandan müsavat, 
bir yandan bolşeviklər, bir yandan eser-menşeviklər: camaat isə 
elə hey kasıblaşırdı, kasıblaşırdı  və sonucda hər  şeyə qarşı 
laqeydləşib, hamıdan üz döndərib çörək istəyirdi.  Əsədulla 
Məmməd oğlu hünərli adam olub ki, belə bir qarışıq zəmanədə 
uşaqlarını böyütməyə, oxutmağa və  hətta yaxşı geyindirməyə 
pul tapıb, dinini, əqidəsini qorumağa - ləyaqət. Deməli, 
Əsədulla kişini bir o qədər də kasıb adam saymaq düzgün 
deyil. Sayalı xanımın da öz yaşına uyğun ciddi, səliqəli və 
urvatlı geyimi bunu sübut edir. 
     Cəfər Cəfərov yazır ki, Mehdi 1931-ci ildə yeddiillik 
məktəbi qurtarıb.
20
  Mən bura yalnız onu əlavə edərdim ki, 
həmin yeddiillik məktəb Bakıda 3 saylı  məktəb kimi 
qeydiyyatdan keçmişdi. Adi hesablamadan aydınlaşacaq ki, 
evin böyük uşağı  1924-cü ildən, yəni guya 6 yaşından dərsə 
gedib və guya ki 13 yaşında ikən həm natamam orta təhsilini 
bitirib, həm də Bakı Teatr Texnikumuna qəbul olunub. Elə bu 
an ailədə problem yaşanıb, Mehdinin istəyi ailənin gündəlik 
həyatına bir dissonans gətirib. Hadisələrin gerçəkləşmə 
məkanı: Suraxanskaya küçəsi, 17 nömrəli uzun dalan, arı 
pətəyini xatırladan həyət, 5 nömrəli balaca ev. Əsədulla kişi 
Mehdinin teatr texnikumuna getməsinə etiraz edir, qonşular 

______________Milli Kitabxana_______________ 
22 
eşitməsin deyə  səsini ucaltmadan “qışqırıb” acıqlanır, səhnə 
sənətini oğluna yaraşdırmır, onun uşaqlıq “sevda”sını 
əngəlləyir, bir dindar kimi şəriətin qayda-qanunlarını üstün 
tutur. Amma buna baxmayaraq Mehdi fikrini dəyişmir, 
iradəsindən dönmür, teatr sevgisini həyatının leytmotivinə 
çevirir. Soruşulur: əsl müsəlman ailəsində böyümüş 13 yaşlı bir 
uşaq  Əsədulla kişi kimi mömin, zəhmli bir atanın sözündən 
necə çıxa bilərdi? Mənim üçün bu, həmişəlik müəmma olaraq 
qalacaq. Qalacaqmı? Adətən oğlan uşaqları 15 yaşından 
etibarən valideynlərinə ciddi tərzdə asi olmağa, öz istədikləri 
kimi rəftar etməyə başlayırlar; çalışırlar ki, böyükləri öz ağıl və 
iradələrilə  məftun etsinlər. Bunu bacarmayanda isə  əsəb 
keçirilər, sinirləri pozulur, depressiya vəziyyətinə düşürlər. 13 
yaşlı  oğlan uşağı valideynlərinə qarşı üsyana faktiki surətdə 
hələ hazır olmur. Ona görə də məndə bəzi məqamlarla əlaqəli 
şübhələr oyanır ki, görəsən, Mehdinin əsl yaşı ilə pasportda 
göstərilən tarixin sosial-kulturoloji dissonansı nə qədərdir?  
     XIX  əsrin sonunda və XX yüzilin əvvəllərində  hərə bir 
səbəb ucbatından yaşını ya artırırdı, ya da azaldırdı: əksərən də 
dəftərxana işçiləri bu məsələdə aşkar səhlənkarlığa, etinasızlığa 
yol verirdilər.  Şəxsi təcrübəmdən bilirəm ki, mənim öz 
babamın, nənəmin, hətta atamın (onun 1931-ci ildən olmasına 
baxmayaraq) da təvəllüdü pasportlarına səhv yazılmışdı. Onlar 
bir tarix deyirdilər, sənədlər başqa tarixi görükdürürdü.. Ol 
əyyamda belə-belə səhvlərin sayı bizim Azərbaycanda notarial 
xidmətin yarıtmazlığı üzündən yaman çox idi. Zənnimcə, 
Mehdinin də yaşı pasportunda bir-iki (ya da üç) il azaldılıb. 
Əlbəttə, bunu mən belə güman edirəm. Hərçənd bir-iki (və ya 
üç) yaş tarixi zaman müstəvisində, Mehdi Məmmədovun sənət 
dünyasının elmi, bədii-estetik parametrləri, dəyərləri 
müstəvisində  nəyi dəyişəcək ki? Heç nəyi... Bəs mənim 
monoqrafik əsərimə yeni nə gətirəcək? Koordinal surətdə yenə 
heç nə... Amma öz şübhələrimi, gümanlarımı oxucuyla 
bölüşməsəm, mən mən olmaram. Əsla elə düşünməyin ki, 

______________Milli Kitabxana_______________ 
23 
hökmən təzə  nəsə yazmaq, təzə  nəsə demək həşirindəyəm. 
Sadəcə, mən özüm anlamaq, bütün varlığımla duyub inanmaq  
istəyirəm ki, kiçik yaşlarında öz təhsil yolunu Mehdi həqiqətən 
vunderkind olub keçib, yoxsa adi tələbələr kimi “pillə-pillə 
ayaq qoyub nərdivanə”? Nə üçünsə mənə elə gəlir ki, Mehdinin 
doğum tarixilə onun tədris illərindəki davranışı  və qavrayışı, 
hətta şəkillərdəki görkəmi arasında bir uyğunsuzluq var: Mehdi 
hər yerdə yaşından böyük görsənir. Mən bu şübhələrimlə 
çarpışırkən qəfildən bir versiya çıxdı ortalığa: onu da 
Azərbaycan teatr tarixinin faktlarını gözüyumulu əzbərə 
söyləyən İlham Rəhimli açıqladı. Guya aktyor Kamil Qubuşov 
deyərmiş ki, bizim teatrda ondan savayı daha üç adam 1915-ci 
ildəndir: Əliheydər Ələkbərov, Məmmədrza Şeyxzamanov, bir 
də Mehdi Məmmədov.
21 
Mehdinin olum tarixinin Kamil 
Qubuşov variantında  “1915-ci il” onun doğulduğu vaxt kimi 
göstərilir ki, bu da mənim  şübhələrimə  bəraət qazandırır. 
Mehdini niyə altı yaşından yeddiillik məktəbə yazdırmalıydılar 
ki? Həmin çağlarda valideynlər uşaq oxutdurmağa indiki 
adamlar qismində  tələsmirdilər, axı! Digər tərəfdən Mehdinin 
ailəsi nə Azərbaycan zadəganlığına mənsub idi, nə  də milli 
ziyalı təbəqəsini təmsil edirdi. Onda uşağın təhsiliylə bağlı belə 
tələsgənliyin səbəbi nə? 1923-cü ildə Bakıya köçüb gəlmiş bir 
ailədə valideynlər öz övladlarını 6 yaşından məktəbə 
yazdırmağı niyə prioritet iş hesab eləməliydilər? Burada 
məsələ bir az başqadır. Mən elə düşünürəm ki, Mehdi yaş 
etibarı ilə  məktəbə getməyə gecikirmiş,  əgər onun təvəllüdü 
1915-ci ildən hesablanarsa. Bir də Mehdi yaxınlarına 
danışarmış ki, valideynləri Bakıya gələndə onun 9 yaşı varmış. 
Deməli, köç haradasa yayda, ya da payız aylarında baş tutub, 
yəni Mehdinin 8 yaşı tamam olub 9-a keçdikdən sonra... Ona 
görə  də Mehdi 1923-cü ildə Bakı  şəhərində  məktəbə yazıla 
bilməyib. Yəqin ailə sosial-siyasi problemlər ucbatından 
məktəb məsələsini  Şuşada da həll etməyə macal tapmamışdı. 
Ona görə  də Bakıda bu problem qədərincə aktuallaşmışdı  və 

______________Milli Kitabxana_______________ 
24 
nəhayət ki, 1924-cü ildə imkan düşən kimi Əsədulla kişi 9 yaşlı 
oğlunu məktəbə göndərmişdi, məsələni yubatmamışdı. Digər 
vacib bir cəhət: yeddillik məktəbdən sonra Teatr Texnikumuna 
sənəd hazırlayarkən 13 yaşlı uşaq (əgər doğum tarixi 1918-ci il 
qəbul edilirsə) nə bilə bilərdi, haradan bilə bilərdi ki,  teatr 
sevgisi nədir? Vaxtilə  rəhmətlik Cəfər Cəfərov da bu suala 
müstəqim cavab verməmişdi, məsələdən yayınmışdı, ümumi 
frazalardan bəhrələnmişdi, amorf danışmışdı. Mehdinin sənətə 
meylini dövrün gəlişməkdə olan teatr dəbinin urvatı ilə, 
Azərbaycan aktyorlarının camaat arasındakı  məşhurluğu ilə, 
sovet dövlətinin səhnə  sənətinə marağı  və  dəstəyilə izah 
eləmişdi. Ancaq 13 yaşlı  uşaq üçün bu, nə  qədər önəmli idi? 
Mən düşünürəm ki, Mehdi teatr məktəbinə daxil olanda onun 
13 yox, 16 yaşı (doğum tarixinin 1915-ci il versiyası 
təsdiqlənir) varmış  və biz “16 yaş” dedikdə  Cəfər Cəfərovun 
söylədiyi bütün motivasiyalar həməncə inandırıcı olur. Busa 
artıq həqiqətin özüdür. Fikrimizi təsdiqləyən daha bir sənəd 
Mehdi Məmmədovun 1974-cü ildə yazdığı  məqaləsidir: 
“Teatrın havası, eşqi məni rahat buraxmır, elə bil cavab istəyir, 
qərar gözləyirdi. Peşə seçmək, həyatda öz yolunu tapmaq vaxtı 
çatanda atamın arzusuna qarşı durmalı oldum. Bu məqamda 
anladım ki, teatra məhəbbət, təkcə duyğudan, hissdən, həvəsdən 
ibarət ola bilməz. Bu məhəbbət ağıl,  əqidə, inam anlayışından 
ayrı deyildir”.
22 
İndi Siz özünüz deyin, 13 yaşlı  uşaq bu 
emosional peşə sevgisini və coşqulu etirazı yaşamağa 
qabildirmi? Mən  şəxsən buna inanmıram və belə bir nəticəyə 
gəlirəm ki:  
     Mehdi  Məmmədov 1918-ci ildə deyil, 1915-ci ildə 
anadan olub. 
     Cəfər Cəfərovdan fərqli olaraq Yaşar Qarayev Mehdi 
Məmmədovun teatr sənətinə qarşı sevgisini Cəlil bəy 
Bağdadbəyovun adı ilə bağlayır: “Teatr aləmindən kənar bir 
mühitdə  tərbiyə görmüş M.Məmmədov özünün teatra 
həvəsinin tarixçəsini yada salarkən hamıdan  əvvəl o vaxt 
Bakıda qadın rollarının  ən yaxşı ifaçısı kimi tanınmış  Cəlil 

______________Milli Kitabxana_______________ 
25 
Bağdadbəyovu xatırlayır. Bir may küçəsində balaca Mehdi ilə 
qonşuluqda yaşayan bu aktyor Orta Asiyaya səfərə hazırlaşmaq 
məqsədilə iki çamadan pyes və teatr tarixi xülasələri 
toplamışdı. Bu xülasələri köçürmək işində balaca Mehdi 
aktyora kömək edir və  hər dəfə qonorar kimi ondan bir neçə 
konfet mükafat alırdı. Lakin şübhəsiz, bu zəhmət üçün 
Mehdinin qazandığı ən böyük mənəvi mükafat səhnə əsərlərilə 
tanışlıq və ilkin teatr bilikləri idi”.
23
 Birincisi ona diqqət yetirin 
ki, Yaşar Qarayev Mehdinin anadan olduğu ili, yəni 1918-ci ili, 
birmənalı dürüst qəbul etdiyindən tez-tez “balaca” təyinindən 
yararlanır.  Əgər Mehdi balaca idisə, onda bu uşağın mirzəlik 
qabiliyyəti nə dərəcədə Cəlil bəyin karına gəlirdi? İkincisi onu 
deyim ki, Mehdigili Bağdadbəyovla qonşu olmayıblar. 
Suraxanskaya küçəsilə onun evi arasında düz altı-yeddi 
palanlıq bir məsafə vardı. Cəlil bəy  Bağdadbəyovun qızı 
Züleyxa xanım yazır ki, onlar keçmiş Poluxin küçəsində indi 
prokurorluğun yerləşdiyi binada yaşayıblar.
24
  Mən burada 
qonşuluq yox, başqa bir faktoru önə  çəkərdim. Cəlil bəy 
Bağdabəyov da şuşalı olub və bəlkə də Əsədulla kişini şəxsən 
tanıyıb, onunla ünsiyyət saxlayıb. Şuşalıların bir-birini tanıması 
nə  çətin işdir bəyəm? O da ola təqribən eyni yaş  nəslinə 
mənsub insanların tanışlığı... Mümkün ki, elə bu məqam 
Mehdini Poluxin (indiki Murtuza Muxtarov) ya da Zərgərpalan 
küçəsilə aparıb çıxarıb Cəlil bəygilə. O da istisna edilmir ki, 
Cəlil bəy usta Əsədullanın evinə  təşrif buyuranda Mehdidən 
dərrakəli bir uşaq kimi xoşu gəlib və Mehdini özünə müvəqqəti 
köməkçi, katib götürüb. Yoxsa Mehdi Cəlil bəygilə necə düşə 
bilərdi?  Üçüncüsü, bu baş verib haradasa 1929-30-cu illər 
arasında. Mən yenə Züleyxa xanımın xatirələrinə istinadən 
bunu söyləyirəm. Nədən ki, 1930-cu ildə  Aşqabada ezam 
edilən Cəlil bəy Bağdadbəyov həbs edilir və sürgün olunur. 
Yəni onların 1930-cu ildən sonra görüşmək ehtimalı  sıfırdır. 
Biz əgər Mehdinin doğum tarixini 1915-ci il götürsək, o zaman 
“balaca” sözünü işlətməyə ehtiyac qalmayacaq və  həməncə 

______________Milli Kitabxana_______________ 
26 
aydınlaşacaq ki, Cəlil bəylə Mehdinin münasibətləri gerçək 
maraqlar zəminində formalaşıb. Çünki 15-16 yaşlı bir 
yeniyetmə 13 yaşlı  uşaqdan fərqli olaraq artıq həyatdan nə 
istədiyini təxmin edə bilir... və... teatr xülasələrini köçürmək 
işində acizlik göstərmir... Ona görə də həqiqət budur ki: