|
|
səhifə | 16/73 | tarix | 06.02.2017 | ölçüsü | 1,31 Mb. | | #7736 |
|
düşdüyünüz şeylər haqqında aranızda mən hökm edəcəyəm." (Al/götürü
İmran, 55) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.
Bütününün dönüşü isə, yaxşılıq edənin mükafatlandırılması və zülm edənin
də zülmündən ötəri cəzalandırılmasına istiqamətlidir. Necə ki uca
Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 247
Allah belə buyurmuşdur: "Şübhəsiz ki biz, günahkarlardan qisas alıcıyıq."
(Səcdə, 22) "Əsla/çəkin, Allahı elçilərinə verdiyi sözdən daşınar sanma! Allah,
mütləq üstündür, qisas alandır. O gün yer/yeyər başqa yerə çevrilər, göylər
də (başqa göylərə) və (insanlar) tək və qəhr edici Allahın hüzur/dincliyinə
çıxarlar." (İbrahim, 47-48) Bu iki xüsusiyyət, yəni yaxşılıq və zülm xüsusiyyətləri,
ümumi mənada heyvanların davranışları baxımından da söz mövzusudur.
Bu nəticəs(n)i, bu ayədən çıxan məna da dəstəklər mahiyyətdədir: "Əgər
Allah, insanları etdikləri işlər üzündən dərhal cəzalandıracaq olsaydı,
yer üzündə heç bir canlı buraxmazdı. Lakin, onları ifadə edilmiş bir
müddətə qədər təxirə salır." (Fatır, 45) Bu ayədən bu aydın olur: "Əgər insanların
işlədikləri zülmlər, dərhal ilahi əzabı tələb edəcək olsaydı,
bu, zülm olmasından ötəri olardı. Zülm isə, insan olsun, heyvan
olsun bütün canlılar üçün söz mövzusu olan bir xüsusiyyətdir. Bu vəziyyətdə,
uca Allahın yer üzündə heç bir canlı buraxmaması lazım idi." Hərçənd,
bu ayədə haqqında danışılan canlıdan məqsədin, xüsusi olaraq insan olduğunu
də söyləyən olmuşdur.
Digər canlıların da qiyamət günü haşredilip etdikləri pisliklərin cəzasını
çəkəcək olmaları, onların şüur və iradə baxımından insanlarla
bərabər olmalarını, nəfsi və ruhi baxımdan insan dərəcəsinə çıxmalarını
tələb etməz; ağılı zərurət bunu rədd edər, gərək heyvanların və gərəksə
insanların sərgilədikləri davranışların təsirləri belə bir ehtimalı
ortadan qaldırar.
Hətta, insanların və digər canlıların qiyamət günü, dünyadaykən işlədikləri
əməllərdən məsul tutulub cəzalandırılma, hesaba çəkilib
mükafatlandırılma baxımından ortaq bir zəmində ol/tapılmaları, onların
hər baxımdan bərabər və bərabər olmalarını tələb edici bir vəziyyət olmadığı kimi,
şəxsən insan fərdlərinin öz aralarında ortaq bir müstəvidə olmaları
də, əməllərinin incəliklərinə diqqət yetirilməsi və detalları üzərində dayanılması
baxımından eyni şəkildə hesaba çəkilmələrini, bu səbəbdən ağıllı
insanla axmaq insanın, doğru yolu bulan insanla doğru yolu tapma imkanından
məhrum insanın eyni şübhəli kürsüsünə oturdulmasını
tələb etməz.
Qaldı ki, uca Allah, bəzi heyvan fərdlərindən elə şeylər izah edir ki,
incə mənaları, mücərrəd anlayışları anlama baxımından, anlama və kav-
248 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7
ram məzmununda orta səviyyəli bir insandan heç də geri qalar bir istiqamətləri
olmadığı aydın olur. Məsələn, uca Allahın Hz. Süleyman (ə.s) hekayəsi
çərçivəsində bir qarışqadan köçürdüyü sözlər kimi: "Qarışqa vadisinə
gəldikləri zaman bir qarışqa, 'Ey qarışqalar, evləndirərinə girin ki, Süleyman
və orduları, fərqində olmayaraq sizi əzməsinlər.' dedi." (Nəml,
18)
Yenə eyni surədə, bir şanapipik quşunun bir müddət ortadan kayboluşunun
ardından Hz. Süleymana söylədiyi sözləri kimi: "Şanapipik dedi ki: Sənin
(məlumat tərəfindən) əhatə etmədiyin bir şeyi əhatə etdim və Sebadan sənə gerçək bir
xəbər gətirdim. Mən, onlara hökmdarlıq edən bir qadın gördüm.
Özünə hər şey verilmiş və böyük bir taxtı var. Onun və qövmünün,
Allahı buraxıb günəşə səcdə etdiklərini gördüm. Şeytan, onlara işlərini
bəzəmiş də onları doğru yoldan çevirmiş, buna görə yola gələ bilmirlər..."
(Nəml, 22-24)
Məlumatlı bir araşdırmaçı, bu ayələrdə haqqında danışılan heyvandan görülən
anlayış və şüur əlamətləri üzərində dayanıb düşündüyü, ardından bunların
obyektiv dəyərlərini ölçdüyü zaman, bu dərəcədə bir anlayış və
şüurun, bəzi məlumatlar bütününə və müxtəlif qavrayışlara söykən/dözdüyündən,
bunların da bəzi sadə və mürəkkəb mənalardan qaynaqlandığından
şübhə etməz.
Zoologların heyvanlar üzərində etdikləri dərin araşdırmalar, müxtəlif
heyvan növlərinə istiqamətli öyrədici fəaliyyətlər nəticəs(n)i əldə etdikləri maraqlı
tapıntılar, çaşdırıcı vəziyyətlər, bizim bu çıxarsamamızı dəstəklər
mahiyyətdədir. Bu tapıntılara baxdığımızda bunların ancaq lətif bir iradəyə,
dərin bir düşüncəyə və iti bir şüura sahib bir canlıdan
qaynaqlana biləcəyini düşünürük.
Üçüncü və dördüncü suala, yəni, "Heyvanlar, dünyəvi öhdəçiliklərini
özlərinə göndərilən bir elçidən və endirilən vəhy yoluylamı al/götürərlər?
Və bu elçi, göndərildiyi heyvan növünün bir fərdidirmi?" suallarına
gəlincə; bu qədər söyləyə bilərik ki, heyvanlar aləmi bu ana qədər
bizim üçün bir məchuldur, qalın bir pərdənin gerisindədir. Bu səbəbdən,
bu cür mövzulara baş yormaq, faydasız bir məşğuliyyətdən və bu mövzulara
bağlı bir şey söyləmək, məlumatsızca danışmaqdan başqa bir şey
olmaz. Qurani Kərim də, zahirindən anladığımız qədəriylə, bu xüsus
Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 249
də hər hansı bir şərh təqdim etməməkdədir. Ayrıca, nə Peyğəmbərimizdən
(s. a. a), nə də Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) bu xüsusla əlaqədar bir
qiymətləndirməyə əsas alınacaq bir rəvayət də nəql edilməmişdir.
Bu qədəri var ki, heyvan birliklərinin də, eynilə insan birlikləri kimi,
özündə ilahi dini saxladığını və bunun insanlarda olduğu kimi fitrətdən
qaynaqlandığını anlayırıq. Fitrət mənşəli dinin, insanı Allahın
hüzurunda toplanmağa və əməllərinin cəzasını al/götürməyə hazırladığı kimi,
heyvanları da hazırladığını bilirik. Bununla birlikdə, insanlarla
müqayisə etdiyimizdə, heyvanların davranışlarından müşahidə etdiyimiz
qədəriylə, heyvanlara, insanlarınkına bənzər detallı məlumatların verilmədiyini
və insanlar kimi detallı şəkildə ilahi öhdəçiliklərlə məsul
qılınmadığını söyləyə bilərik. Hər şeyin insanların əmrinə verildiyini
və insanların bütün canlılardan üstün olduğunu dilə gətirən Quran
ayələri də bu xüsusu dəstəkləməkdədir.
* * *
İndi ayənin mətnini yenidən ələ alaq: "Yer üzündə hərəkət
edən heç bir heyvan və iki qanadıyla uçan heç bir quş yoxdur ki, (onlar
də) sizin kimi bir ümmət olmasınlar." ifadəsi göstərir ki, bütün heyvan
növləri arasında rast gəldiyimiz heyvan birlikləri, öz növlərinə
xas şüurlu məqsədlər ətrafında meydana gəlmişlər. Hər heyvan növü, eynilə
insanda olduğu kimi, şüur və iradəsi nisbətində bu məqsədlərə istiqamətli
hərəkətlər içinə girər.
Bu da bəslənmə, inkişaf və artıma kimi yalnız bu dünya həyatıyla
məhdud təbii məqsədlərə xas bir vəziyyət deyil. Əksinə bunun fəaliyyəti,
ölümdən sonrasını da əhatə edər və onu digər bir həyatla əlaqələndirər.
Şüur və iradə mənbələrindən bəslənən xoşbəxtlik və bədbəxtlik faktlarıyla
əlaqəli hala gətirər.
Bəzilərinin buna belə etiraz edəcəklərini duy/eşidər kimi oluruq: Elm
adamları, insan xaricindəki canlı növlərinin sərbəst iradə və seçmə qabiliyyətindən
məhrum olduqlarını qəti olaraq ortaya qoymuşlar. Bu
yüzdən heyvanların hərəkətləri də, eynilə bitkilərin hərəkətləri kimi, istək xarici təbii
hərəkətlər olaraq qiymətləndirilər. Bu səbəblədir ki, faydasına olan bir
şeylə qarşılaşdığında üzərinə atlamaqdan özünü al/götürə bilməz. Pişiyin fa-
250 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7
rəyi və ya aslanın ovunu gördüyündə etdiyi kimi. Yenə bir heyvan özündən
üstün olan düşməniylə qarşılaşdığında dərhal qaçmaqdan
özünü al/götürə bilməz. Siçanın pişiklə və ya ceyranın aslanla qarşılaşdığında
olduğu kimi. Bu səbəbdən, insanların xaricindəki canlılar baxımından sərbəst
iradə və istəyə söykənən xoşbəxtlik və bədbəxtlikdən danışmanın
bir mənas(n)ı yoxdur.
Ancaq insanın istəyə bağlı hərəkətlərini yerinə yetirərkən bir vasitəs(n)i
olaraq istifadə etdiyi istək və psixoloji halətlər üzərində yaxşıca düşündüyümüz
zaman, bu şübhənin yersiz olduğunu anlarıq. Belə ki: İnsanın
istəyə bağlı hərəkətlərinin yerinə yetirilməsinə əsas meydana gətirən şüur
və iradə faktlarının insanın ruhi quruluşuna yerləşdirilmiş olmasının
səbəbi, şüurlu bir canlı növü olaraq insanın objeler dünyasında
maddə üzərində qənaətdə ol/tapılması və özünə faydalı olan şeyləri
zərərli olan şeylərdən ayırmaq surətiylə varlığını qoruma məqsədinə
dönük olaraq onlardan faydalanmasıdır. İlahi iradənin insanı şüur və
iradə faktlarıyla təchiz etməsi bu yüzdəndir. İnsan, bu diri şüuruyla
özünə zərərli olan şeyi faydalı olan şeydən ayırar. Bir fayda söz mövzusu
olduğunda, onu iradə edər və ona dönük hərəkətini reallaşdırar.
Əgər qarşısına çıxan faktın faydalılıq xüsusiyyəti açıqsa və bunun faydalı
olduğuna hökm etmək üçün vicdanından və ona bağlı təməl məlumatdan
başqa əlavə ünsürlərə gərək yoxsa, qarşısına çıxar çıxmaz onu istər
və dərhal lazımlı olan hərəkəti reallaşdırar, bir an belə
duraksamadan onun üzərində qənaətdə ol/tapılar. Bunu nəfəs al/götürüb
vermə kimi insanın təməl və köklü funksiyalarının şəxsində
müşahidə edə bilərik. Lakin, insanın qarşısına çıxan faktın faydalılıq
xüsusiyyəti açıq deyilsə, buna bağlı sağlam bir məlumatın meydana gəlməsi üçün
səbəblərdə əskiklik söz mövzusudursa ya da objeler dünyasından və ya
inanc sistemindən qaynaqlanan maneələr/mane olar varsa, faydalılıq xüsusiyyəti
qətilik qazanmadığı üçün, tam məlumat, onun insanın iradəsi və hərəkəti
əsasında reallaşması üçün kafi olmaz.
İşdə bu kimi faktlar söz mövzusu olduğunda düşünmə faktı dövrəyə
girər. Əskikliklərinin, maneələrinin və gizli qalmasını təmin edən faktorların
təyin olunmasına işlə/çalışılar. Beləcə onun həqiqətən faydalımı, yoxsa
zərərlimi olduğu təsbit edilər. Əgər bu araşdırma nəticəs(n)i, onun fayda
Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................. 251
lı olduğu ortaya çıxarsa, dərhal dərhal sonra ona istiqamətli bir iradə diqqətə çarpanlaşar
və bu da ona dönük bir hərəkəti gündəmə gətirər. Eynilə faydalılıq
xüsusiyyəti açıq olub düşünməyi tələb etməyən faktlarda olduğu kimi.
Məsələn, acmış bir insanı gözlərəmiyin önünə gətirək. Bu insan aclığını
aradan qaldıracaq bir qida maddəsi gördüyündə bununla əlaqədar olaraq
şübhəyə düşə bilər. Görəsən təmizdirmi, məğlub et/yeyilə bilərmi, yoxsa xarab bir
yeməkmi, zəhərlimi, zərərli maddələr ehtiva edirmi? Ya da bu yemək
öz malıdırmı, başqasınamı aiddir, üzərində qənaət etmə haqqına
sahibdirmi, deyilmi? İşdə bu cür şübhələrin meydana çıxdığı bir anda
qarşısına çıxan yemək maddəsi üzərində qənaət etməkdən imtina
edər, geri çəkilər. İki tərəfdən biri qətilik qazanana qədər
müşahidəsini davam etdirər. Əgər çatdığı mühakimə, o qida maddəsini yeyə biləcəyi
istiqamətində isə, bu onun faydalı olduğunun da göstəricisi olar.
Bundan sonra istəkdə ol/tapılıb hərəkətə keçməsi üçün gözləmə gərəyini
duy/eşitməz.
Əgər bu maddə haqqında da başdan etibarən bir şübhəsi ol/tapılmazsa,
onun təmiz və məğlub et/yeyilə bilər bir qida olduğunu bilsə, varlığından xəbərdar
necə gəldi müşahidə və düşünmə gərəyini duy/eşitmədən dərhal
onu istər. Bu şəkildə ibarət olan/yaranan bir məlumat, söz mövzusu fakta istiqamətli istək
və qənaətdə ol/tapılma hərəkətindən ayrılmaz.
İstəklə əlaqədar olaraq xülasəylə bunu söyləyə bilərik: İnsan, üzərində qənaətdə
ol/tapılacağı bəzi şeyləri ayırt edə bilməmişsə, faydalımı, zərərlimi
olduğunu ilk baxışda təsbit edə bilməmişsə, buna açıqlıq gətirmək üçün
müşahidə və düşünmə faktlarına müraciət edərək iki tərəfdən və ya tərəflərdən
birini seçər. Amma ilk baxışda ayırt edə bilmişsə, dərhal onu
istər və lazımlı hərəkəti reallaşdırar; gözləmə gərəyini duy/eşitməz, heç bir
şəkildə müşahidə və yoxlama etməz. Bu səbəbdən insan, istər irdələmə
nəticəs(n)i olsun, istər olmasın faydalı olduğunu bildiyi bir şeyi istər. İrdələmə
və müşahidəs(n)i isə, sağlam bir mühakimədə ol/tapılmasının önündəki maneələri
qaldırmaq üçün reallaşdırar.
Kənar yandan, sərbəst istəklərinə söykənən olaraq hərəkətlərini reallaşdıran
insan fərdlərinin vəziyyətini irdələdiyimizdə, istəklərinin əsasını meydana gətirən
qanunlar əsasında böyük fərqliliklər ifadə etdiklərini görərik. Cəsarət,
qorxaqlıq, iffətlilik, acgözlük, hücumluq, tənbəllik, ciddilik
252 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7
və yüngül meşreplik kimi ruhi xüsusiyyətləri və daxili vəziyyətləri nəzərdə tuturuq.
Eyni şəkildə akletme gücü və zəifliyi, məqsədəuyğun ya da isabətsiz görüş
sahibi olma kimi xüsuslarda da fərqlilik göstərərlər.
Məsələn acgöz insanın özünü zəruri, istəyi dövrə xarici buraxılmış
kimi gördüyü iştah cazibədar şeylərin qarşısında, iffətli və təmiz bir insan
ən kiçik bir reaksiya verməz. Qorxaq bir insan, hər hansı bir vəzifə məzmununda
ya da döyüş mühitində gördüyü ən kiçik bir əziyyət qarşısında
iradəsini itirər və bu əziyyəti istəyinin dövrə xarici qalması üçün bir
bəhanə olaraq görər. Amma qırmızı ölümü belə heçə sayan cəsur bir insan,
hər cür ağrıya sinə gərməyi bir ərdəmlilik olaraq görər, məqsədini
reallaşdırmaq uğruna hər cür ağrını gözə al/götürər. Ahmak və qıt ağıllı
bir kimsə, ən sadə bir təsəvvür ilə hər hansı bir şeyi seçməyə
yönələ bilər. Ağıllı və ciddi bir kimsə isə, bu cür təsəvvürlər nəticəs(n)i
hər hansı bir şeyi seçməyi bir oyun və əyləncədən ibarət görər.
Sonra, yaxşı ilə pisi bir-birindən ayıra bilməyən uşaqların hərəkətləri də istəyə
bağlıdır; amma yetkin insanlar bunları əhəmiyyət verməz, üzərində dayanmağa
dəyər tapmazlar.
Yenə, dialoqlarımızda bəzi ictimai bəhanələri səbəb göstərərək
kimi hərəkətlərimizin zəruri və istək xarici olduğunu irəli sürərik. Halbuki gerçəkdə
heç də elə deyil. Məsələn, siqaret çəkən bir kimsənin vərdiş
bəhanəsinə sığınması, yuxuçu bir insanın halsızlığı bəhanə etməsi, oğru
və ya xain bir insanın da yoxsulluğu səbəb göstərməsi kimi.
İstək və səbəblərinin söykən/dözdüyü qanunlarla əlaqədar bu hədsiz fərqliliklər və
istəyə bağlı hərəkətlər dünyasındakı bu geniş yelpik, dini və digər ictimai
sistemləri, istəyə bağlı hərəkətlər üçün insan cəmiyyətinin güc və anlama
məzmununda orta səviyyəli fərdlərini əsas al/götürərək bir sərhəd təyin etməyə yönəltmişdir.
Buna söykənən olaraq da əmr və qadağanları, mükafat və savabları
və qənaətlərin etibarlılığı kimi vəziyyətləri təsbit etmə istiqamətinə getmişlər.
Orta səviyyəli bir insanın istəyə bağlı hərəkətlərinə əsas meydana gətirən şərtlər
və səbəblər tam olaraq reallaşmadığı vəziyyətlərdə bir hərəkətdə
olan kəsləri üzrlü qəbul etmişlər.
İstək məzmununda əsas götürülən və alt səviyyəsinin istəkliliyini olumsuzlayan
bu orta hal, varoluşsal baxımdan gerçəyi tam olaraq əks etdirməsə də,
Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................ 253
dinin ya da cəmiyyətin mənfəətini güdməyi əsas alan/sahə dini ya da ictimai
mühakimə baxımından da tanınan, qəbul edilən bir şeydir.
İndiyə qədər etdiyimiz şərhlər üzərində yaxşıca dayanıb düşündüyümüz
zaman, insanların xaricindəki canlıların tamamilə seçmə iradəsindən
məhrum olmadıqlarını görərik. Bununla birlikdə, seçicinin, istəkdə
ol/tapılmanın mənas(n)ı əsasında orta səviyyəli bir insandan daha alt
səviyyədə olduqlarını qəbul etməmiz də bir zərurətdir. Məsələn kimi
heyvanlarda, xüsusilə evcil heyvanlarda, maneələrin söz mövzusu olduğu
vəziyyətlərdə bir şeyi edib etməməkdə tərəddüd etdiklərini müşahidə edirik.
Eyni şəkildə, zorla/məcbur et və ya qorxuyla ya da öyrədilərək bir şeyi
etməkdən qaçındıqları da tez-tez müşahidə edilən bir faktdır. Bütün
bunlar göstərir ki, bu heyvanlar söz mövzusu hərəkəti edib etməməyə
qərar vermə qabiliyyətinə sahibdirlər. İşdə istəkdə ol/tapılma və
sərbəstcə seçmə qabiliyyətinin özü də budur. Hərçənd düşünüb qərar vermə
barəsində heyvanların son dərəcə zəif olduqları və orta səviyyəli bir
insanın səviyyəsinə da/də/dahi çatmadıqları da müşahidə edilən bir başqa gerçəkdir.
Zəif də olsa, insanların xaricində heyvanların da istəkdə ol/tapılma,
sərbəst seçkis(n)i reallaşdırma mənasından tamamilə məhrum olmadıqları
aydın olduğuna görə, uca Allahın onların bu qabiliyyətlərinin ortalama
səviyyəsini əsas al/götürərək, onlar üçün bizim qavraya bilmədiyimiz bir öhdəçiliklər
mənzuməsi nəzərdə tutmuş olması mümkündür. Ya da onları,
bu istəklərini əsas alan/sahə və bizim bilmədiyimiz bir başqa rəftara
təbii/tabe tutması, Allahın daha yaxşı bildiyi bir gerçəyə boyun əydikləri zaman
onları mükafatlandırması, qarşı çıxdıqları zaman da cəzalandırması
mümkündür.
Dostları ilə paylaş: |
|
|