Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

164) Də ki: "Allah hər şeyin rəbbi ikən, ONdan başqa rəbmi axtarım?..."

Bu və bundan sonrakı ayə, üç dəlil ehtiva etməkdədirlər. Bu dəlillər/sübut edər, surədə

tövhid inancıyla əlaqədar olaraq təqdim edilən bütün dəlilləri əhatə edəcək

xüsusiyyətdədirlər. Dəlillərdən biri, yaradılışın başlayışıyla, digəri ya-

ratılışın dönüşüylə, biri də yaradılışın başlaması və dönüşü arasındakı

insanın vəziyyətiylə əlaqədardır. Digər bir ifadəylə; dəlillərdən biri, dünya

həyatıyla, digəri dünya həyatının əvvəliylə, biri də dünya həyatının

sonrasıyla əlaqədardır.

Yaradılışın başlayışı məzmunundakı dəlil, bu ifadənin daxilində yer/yeyər

al/götürməkdədir: "Allah hər şeyin rəbbi ikən, ONdan başqa rəbmi axtarım?"

Açıqdır ki, Allah hər şeyin rəbbi olduğuna görə, hər şey də O'-

nun ağalığının rəhbərliyi altındadır. Bu səbəbdən ONdan başqa rəb

qətiliklə yoxdur. O halda yalnız O, qulluq təqdim edilməyi haqq edən yeganə

ilahdır.

Yaradılışın dönüşü məzmunundakı dəlil də, bu ifadənin daxilində

iştirak etməkdədir: "Hər kəs ancaq öz qazandığını yüklənər." Yəni,

hər kəsin işlədiyi əməl və qazandığı şey, ancaq özünə yüklənər.

Heç bir günahkar, başqa bir günahkarın yükünü daşımaz. Bu səbəbdən bir insanın

başqasının günah yükünü boynuna götürməsi mümkün deyil.

Sonunda da hər kəs Allaha dönəcək. O, qulların əməllərinin

gerçək mahiyyətlərini gözlər önünə sərmək surətiylə etdiklərinin

qarşılığını əskiksiz verəcək. Əməllərin qarşılığının verilməsi

qaçınılmaz olduğuna görə və O, hesablaşma gününün tək suvereni

olduğuna görə, qulluğun yalnız ONA təqdim edilməsi lazımdır, heç bir

şeyə sahib olmayan saxta ilahlara deyil.

Dünya həyatı məzmununda təqdim edilən dəlil isə bu ifadənin daxilində

iştirak etməkdədir: "...sizi yer üzünün xəlifələri edən... Odur." Dəlilin

özü budur: Sizin dünya həyatınıza suveren olan bu fövqəladə

nizam, sizin yer üzündə xəlifə olmanız əsasına söykən/dözməkdə; böyüklük,

kiçiklik, güclülük, zəiflik, kişilik, dişilik, zənginlik, yoxsulluq,

liderlik, peyklik, məlumatlıq, məlumatsızlıq kimi faktlar məzmununda fərqli

mövqelərdə olmanızı nəzərdə tutmaqdadır. Bu nizam, razılaşma və müqaviləyə

söykənən bir nizam olmaqla birlikdə, mənşə etibarilə yaradılışdan

qaynaqlanmaqda, ona söykən/dözməkdədir. Bu səbəbdən, bu nizamı

qoyan və bu nizam çərçivəsində sizə yaxşılıqda olan, uca Allahdır.

O, sizi sınamaq üçün, sizi sınamaq üçün bu nizamı qoydu. Bu səbəbdən,

sizin xoşbəxtliyinizlə əlaqədar işləri idarə edən, özünə itaət edəni, onun

üçün nəzərdə tutulan xoşbəxtliyə çatdıran, zalımları da üzüyüylə bədbəxt-

586........................................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lıklarıyla baş-başa buraxan rəb, Odur. Beləcə ibadət edilməyi haqq

edən tək ilah, Odur.

Bura qədər edilən şərhlərdən aydın olur ki, "Hər kəs ancaq

öz qazandığını yüklənər. Heç bir günahkar, bir başqasının cinayət/günahını yüklənməz."

cümlələri, eyni mənas(n)ı vurğulamaq üçün ayənin axışı içində

iştirak etmişlər. Buna görə, bir kimsənin qazandığı ondan ayrılmaz,

ondan başqasının çiyinlərinə minməz. Bunu bu ayədən də anlayırıq:

"Hər can, qazandığının girovudur." (Muddəssir, 38)

165) Sizi yer üzünün xəlifələri edən Odur...

Ayədə keçən "halaif" sözcüyü, "xəlifə"nin çoxluğudur. Burada insanlardan

bir qurşağın özündən əvvəlki qurşağın yerinə keçməsi

nəzərdə tutulmuşdur. Ya da uca Allahın insanları öz xəlifələri etməsidir

nəzərdə tutulan. Daha əvvəl, təfsirimizin birinci dərisində, "Mən, yer üzündə

bir xəlifə yaradacağam." (Bəqərə, 30) ayəsini araşdırarkən,

"xəlifə" anlayışının mənas(n)ı üzərində dayanmışdıq. Təfsirini təqdim etdiyimiz

bu ayənin mənas(n)ı, yuxarıdakı şərhlərlə birlikdə diqqətə çarpanlaşmışdır.

Ən'am Surəsi Allahın bağışlayıcılığına və mərhəmətliliyinə

işarə edərək sona çatır.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə, İbni Tilsimindən, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), "O hanifti, Müsəlman idi..." ifadəsiylə əlaqədar

olarak62 belə rəvayət edər: "Yəni, içində bütlərə tapınmağa bağlı heç bir

iz ol/tapılmayacaq şəkildə qulluğu, ibadət sırf Allaha yönəldərək." [c. 2,

s. 15, İxlas babı, h: 5]

Mən deyərəm ki: Eyni hədisi əl-Berki, əl-Burhan adlı əsərdə İbni Tilsimin

kanalıyla İmam Cəfərdən (ə.s) belə rəvayət etmişdir: "Yəni, bütlərə

tapınmağa bağlı heç bir şeylə qarışmamış şəkildə qulluğu, ibadəti sırf

62- [Bu hədis, Al/götürü İmran Surəsinin 67. ayəsinin təfsiri məzmununda rəvayət edilmişdir.

Ancaq hədisdə "hanif" sözü açıqlandığı üçün burada, yəni Ən'am Surəsinin 161.

ayəsiylə əlaqədar olaraq da nəql edilmişdir. Musahhih]

Allaha yönəldərək. "63 Əslində bu hədisdə, məqsədə bağlı şərhə

yer verilmişdir, semantik şərhə deyil.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Əbu Basardan, o da İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "Ayədə bir tək dərəcədən danışılmır. Allah, 'Bəzisi bəzisinin

üstündə olan dərəcələr var.' buyurur. İnsanlar, ancaq əməlləriylə

bir-birlərindən üstün olarlar." [c. 1, s. 388, h: 147]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə ayənin məna olaraq nəql edilməsi söz

mövzusudur. Çünki ayənin əsl mətni belədir: "və kiminizi kiminizdən

dərəcələrlə üstün edən." Digər bir ayədə də belə

buyurulmuşdur: "Onların bəzisini bəzisindən dərəcələrlə üstün etdik."

(Zuxruf, 32) Elə aydın olur ki, "Bəzisi bəzisinin üstündə..." ifadəsi,

İmamın (ə.s) sözüdür. Ayrıca bu hədis, "Onlar Allah qatında

dərəcələrə sahibdirlər..." kimi ayələrin təfsiri məzmununda deyilmişdir;

bizim araşdırdığımız ayənin təfsiriylə əlaqədar deyil. Bu səbəbdən bu

hədisin bizim təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin məzmununda rəvayət edilmiş

olması, ravinin bir yanılmasıdır. Çünki görüldüyü kimi hədisin

sonundakı "İnsanlar ancaq əməlləriylə bir-birlərindən üstün olarlar."

ifadəsinin, bu ayə məzmununda bir mənas(n)ı yoxdur.

Ən'am Surəsinin Sonu

Həmd Allaha Məxsusdur.

--------------------

63- [c. 1, s. 567, h: 3]