Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Ölçü və çəki/tərəzini ədalətlə tam ölçüb çəki/tərəzin; biz, adama gücünün çatdığından

çoxunu yükləmərik."

Ölçü və çəki/tərəzini ədalətlə tam ölçüb dartmaq, ən kiçik bir azaltmağa

getmədən ədalətli davranmaqdır. "Biz, adama gücündən çoxunu

yükləmərik." ifadəsi, bir səhv anlamağa biyan verməməyə istiqamətlidir.

Sanki belə demək istənir: "Ölçü və çəki/tərəzidə gerçək ədalətə görə

hərəkət etmək, insan nəfsi üçün qeyri-mümkün bir şeydir. Bu halda insanın

bu məzmunda gerçəyə ən yaxın olanı tutma səyi içinə girməsi

qaçınılmazdır." Buna cavab olaraq da belə deyilmişdir: "Biz, adama gücündən

çoxunu yükləmərik." "Biz, adama gücündən çoxunu yükləmərik."

ifadəsinin hər iki hökmlə birdən, yəni, "yetimin malına yaxınlaşmayın"

və "ölçü və çəki/tərəzini ədalətlə tam ölçüb çəki/tərəzin." ifadələriylə i-

596 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lintili olması da olabiləcəkdir.

"Söylədiyiniz zaman, qohumunuz da olsa ədalətli davranın."

Burada xüsusilə qohumlardan danışılmışdır; çünki qohumluq duyğusu

və yaxınlığı, onun tərəfini tutmağı, onu malı və canı barəsində zərərə

və pisliyə qarşı qorumağı tələb edir. Bundan da anlı-yoruq ki,

ayədə keçən söyləməkdən məqsəd, birinin fayda və ya zərər görməsini

təmin edəcək növdən bir ifadəyədir. Necə ki ədalətin də bu söyləməklə

birlikdə zikr edilməsi, bu ehtimalı gücləndirməkdə və bu barədə zalımca

davranıla biləcəyini də göstərməkdədir. Bu səbəbdən bu ifadəyə

şahidlik, mühakimə etmə və fətva vermə kimi bəzi haqqlarla əlaqədardır, hüquqidir.

O halda belə bir məna nəzərdə tutulmuşdur: İnsanların faydas(n)ı və ya zərəriylə

əlaqədar sözlərinizə diqqət yetirin, onları nəzarət edin və bu barədə tam

ədalətə yatıl. Mərhəmət, şəfqət və ya hər hansı bir duyğu sizi bir tərəfi

tutmağa yönəltməsin. Sözləri təhrif etmənizə, bu səbəbdən başqalarının

haqqlarına təcavüz etmənizə səbəb olmasın. Sevdiyiniz tərəfin lehinə,

sevmədiyiniz tərəfin də əleyhinə ola biləcək şəkildə şahidlikdə

ol/tapılmanıza və ya mühakimə etmənizə gətirib çıxarmasın.

Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə belə deyilir: "Bu ayə, söz sənətinin ən/en

bəliğ nümunələrindəndir. Çox az ifadələrlə təsdiqlər, şahidliklər, vəsiyyətlər,

fətvalar, mühakimə edər, hökmlər, məzhəblər, bilinəni əmr etmə və

münkəri qadağan etmə kimi təməl faktları ehtiva etmişdir."

"Allahın əhdinə vəfa edin/əldə et."

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "əl-Əhd; bir şeyi davamlı

və hər vəziyyətdə qorumaq və güdmək deməkdir." Buna görə

fərmanlar, şəri öhdəçiliklər, verilən vəzifələr üçün istifadə edildiyi kimi

müqavilələr, andlaşmalar, əhd və andlar üçün də istifadə edilmişdir.

Quranda daha çox ilahi buyruqlar mənasında istifadə edilər. Təfsirini təqdim etdiyimiz

ayədə, sözcüyün Allaha izafə edilməsi və ümumi ilahi hökm

və tövsiyələrin açıqlanması məzmununda istifadə edilmiş olması, "Allahın

əhdinə vəfa edin/əldə et." ifadəsindəki əhddən məqsədin, ilahi dini

öhdəçiliklər olması ehtimalını gücləndirməkdədir. Amma eyni zamanda

əhddən məqsədin, verilən söz, edilən razılaşma olması

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 597

də olabiləcəkdir. "Allaha bu bu xüsuslarda söz verdim." demək kimi.

Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Əhdə vəfa edin/əldə et; çünki əhddən

soruşulacaq." (İsra, 34)

Buna görə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə əhdin uca Allaha izafə edilməsi,

aşağıdakı ayədə şahidliyin ONA izafə edilməsinə bənzər: "Allahın

şahidliyini saxlamayacağıq." (Maidə, 106) Burada, Allah ilə bir

rəftara girildiyinə işarə etmək üçün belə bir ifadə istifadə edilmişdir.

Sonra ayədə haqqında danışılan öhdəçiliklər bu ifadəylə gücləndirilmişdir:

"Düşünəsiniz deyə O sizə bunları tövsiyə etdi."

153) "İşdə mənim doğru yolum budur; ona yatıl, başqa yollara uyğun gəlməyin;

sonra sizi ONun yolundan ayırar..."

Ayənin başındakı ədat, "ənnə" və "ən/en" şəklində oxunmuşdur. Bununla,

"ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın.." ifadəsinin məhəllinə matuf olduğu

izah edilmək istənmişdir. Bəziləri də, yeni bir başlanğıc olduğu ehtimalından

hərəkətlə "inne" şəklində oxumuşlardır.

Ayələrin axışından anladığımız qədəriylə, bu ayənin məzmunu da, Peyğəmbərimizə

(s. a. a), insanlara oxuması əmr edilən tövsiyələrdən biridir.

Bu tövsiyələr bu ifadəylə başlamışdı: "Də ki: Gəlin, Rəbbinizin sizə

nələri haram etdiyini oxuyum..." Bu isə, "İşdə mənim doğru yolum

budur; ona yatıl." ifadəsinin, məqsədin şəxsən özüylə elin idili olmasından

ötəri axış içində iştirak etməmiş olmasını tələb edir. Çünki dinin

ümumi qanunları əvvəlki iki ayədə təqdim edilmişdir. O halda bu ifadə,

özündən sonrakı "başqa yollara uyğun gəlməyin" ifadəsinin məzmununa

zəmin hazırlama məqsədiylə axış içində iştirak etmişdir. Necə ki bu cümlə

də özündən sonrakı, "sonra sizi ONun yolundan ayırar." cümləsinin

məzmununa bağlı bir hazırlıq ifadəsi mahiyyətindədir.

Bu səbəbdən ayədə bu mesaj verilir: "ONun yolundan ayrılaraq dağılıb

parçalanmayın, ixtilafa düşməyin." Bu baxımdan ayə, bu ayələ

eyni mesajı ehtiva etməkdədir: "O sizə, dindən Nuha tövsiyə etdiyini, sənə

vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimizi şəriət

etdi." (Şura, 13) O halda ayədə, dinin yaşadılmasına bağlı əmrdən

məqsəd, dindən şəriət olaraq tövsiyə edilən hökmlərin tətbiq olunmasıdır.

Dində ayrılığa düşməyin xəbərdarlığına zəmin hazırlamaq məqsədiylə,

bu əmr bir dəfə daha təkrarlanmış kimidir.

598 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Rəbbinizin

sizə haram etdiyi və sizə uyğun gəlmənizi tövsiyə etdiyi xüsuslardan biri

də, içində fərqlilik və ixtilaf deyə bir şey olmayan Allahın dümdüz

yolunu buraxıb başqa yollara uyğun gəlməmənizdir. Çünki Allahın yolunun

xaricindəki yollara uyğun gəlməniz, sizi ONun yolundan uzaqlaşdırar, ayrı salar.

Bu vəziyyətdə ONun yolu haqqında ixtilaflara düşərsiniz, dümdüz

yolun xaricinə çıxarsınız. Çünki dümdüz yolun hissələri arasında

fərqlilik olmadığı kimi, tamaşaçıları arasında da ixtilaf olmaz.

Ayələrin axışı, "mənim yolum" ifadəsiylə Peyğəmbərin (s. a. a) yolunun

nəzərdə tutulmuş olmasını tələb etməkdədir. Çünki Rəbbindən al/götürdüyü

əmr istiqamətində insanlara bu öhdəçilikləri açıqlayan odur. Necə ki

xitaba, "Gəlin... oxuyum" şəklində başlanmışdır. Bu səbəbdən

onlarla danışan Peyğəmbər əfəndimizidir, onlar da Peyğəmbərimizin

həmsöhbətləri mövqesindədirlər. Uca Allah isə, ayələrin axışında gaip

(üçüncü şəxs) mövqesindədir. Necə ki təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin

sonunda ONdan gaip sıygasıyla danışılır: "Sonra sizi ONun yolundan

ayırar... O sizə bunları tövsiyə etdi." Dümdüz yolun Hz. Peyğəmbərə

(s. a. a) izafə edilməsinin bir qorxusu yoxdur. Necə ki başqa bir

ayədə dümdüz yol, Allahın özlərinə nemət verdiyi qullarından olan

peyğəmbərlərə, sıddıklara [peyğəmbərlərin yolunu izləyərək sözləri

və davranışları arasında ziddiyyət ol/tapılmayanlara], şahidlərə [hərəkəti

həyatlarıyla peyğəmbərlərin təqdim etdiyi ilahi mesajın canlı şahidləri olanlara]

və salehlərə [peyğəmbərlərin təlimləri istiqamətində quruluşçu

əməllərlə dünyanı abadlıq edənlərə] izafə edilmişdir: "Bizi doğru yola hidayət

et/ət; özlərinə nemət verdiyin... kəslərin yoluna." (Fatihə, 7)

Nə var ki təfsirçilər, "mənim yolum" ifadəsindəki birinci şəxs əvəzliyinin

uca Allaha dönük olduğunu müdafiə edər kimidirlər. Onlara görə

ayədə iltifat sənətinin bir nümunəs(n)i göstərilmişdir. Lakin bu iltifat, "mənim

yolum" ifadəsində deyil, "ONun yolundan" ifadəsində söz mövzusudur.

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

"Gəlin sizə Rəbbinizin tövsiyə etdiklərini oxuyum. O deyir ki: Bu,

mənim dümdüz yolum; ona yatıl." Və ya: "ONun sizə tövsiyəsi

budur: Bu, mənim dümdüz yolum; ona yatıl, ondan başqa yollara

uyğun gəlməyin; sonra sizi mənim yolumdan ayırar." Bu səbəbdən daha ön

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 599

ce də söylədiyimiz kimi iltifat, "ONun yolundan" ifadəsi baxımından

söz mövzusudur.

Qəti olan bir şey var ki, uca Allah bu ayədə, sözünü etdiyi dini

ümumi prinsipləri "dümdüz yolu" olaraq adlandırır. Bu elə bir

yoldur ki, tamaşaçısını qətiliklə məqsədə çatdırar, hissələri arasında

və özünü izlədikləri müddətcə tamaşaçıları arasında ixtilaf, ayrılıq meydana

gəlməz. Bunun ardından uca Allah həmsöhbətləri, başqa yollara

uyğun gəlməmələri barəsində xəbərdar edir. Çünki bu yolların xüsusiyyəti insanlar

arasına ayrılıq və fərqlilik toxumları əkmələridir. Bunlar, şeytanı həvəslərin

yollarıdır. Bu yolları izlədikdən sonra bu həvəsləri dayandıracaq

bir idarə mexanizmi olmaz. Amma fitrət və yaradılış əsasına söykən/dözən

Allahın yolunda vəziyyət fərqlidir və Allahın yaratmasında dəyişiklik

söz mövzusu deyil. İşdə doğru din budur. Ən sonunda da uca

Allah, hökmünü bu ifadəylə gücləndirir. "Qorunasınız deyə O sizə bunları

tövsiyə etdi."

Üç ayənin sonundakı nəticə cümlələri bir-birindən fərqlidir. İlkində,

"Ağılınızı istifadə edəsiniz deyə O sizə bunları tövsiyə etdi."; ikincisində,

"Düşünəsiniz deyə O sizə bunları tövsiyə etdi."; üçüncüsündə isə, "Qorunasınız

deyə O sizə bunları tövsiyə etdi." deyilmişdir.

Bu şəkildə dəyişik ifadələrin istifadə edilmiş olmasını belə izah etmək

mümkündür: Söz mövzusu ayələrin ilkində işarə edilən Allaha ortaq

qaçma, ana-ataya qarşı itaətsizlik, onlara əziyyət etmə, kasıblıq

qorxusuyla övladları öldürmək, çirkin həyasızlıqlara yaxınlaşmaq, toxunulmaması

lazım olan cana haqsız yerə qıymaq kimi faktlar, insan

fitrətinin daha ilk baxışda haram olduqlarını anlaya biləcəyi şeylərdir.

Digər heyvanlardan sahib olduğu ağıl qabiliyyətiylə ayrılan normal

bir insan, heva və həvəsinin arxasına düşmədiyi, qaranlıq duyğuların

ağılını əhatə etmədiyi, ağılının üzərinə sıx bir pərdə gərmədiyi

müddətcə bu cür cinayətlər/günahları işləməyə cürət etməz. Bu səbəbdən heva və həvəslərin

təsirindən xilas olaraq birazca olsun ağılı istifadə etmək, insan

üçün bunların haramlığının və mənfiliyinin diqqətə çarpanlaşmasını

təmin edə bilər. Buna görə, "Ağılınızı istifadə edəsiniz deyə O sizə bunları

tövsiyə etdi." buyurur.

İkinci ayədə haqqında danışılan yetimin malından uzaq dayanmaq, ölçü və tar-

600 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

tıyı əskiksiz etmək, ədalətə uyğun söz söyləmək, Allaha verilən sözü

tutmaq kimi xüsuslar, ilk ayədə işarə edilən faktlar səviyyəsində dəqiq

deyildirlər. Tam tərsinə, insanın bunların gerçək mahiyyətlərini qavraması

üçün ağılla bəzənmiş olmasının yanında bir ölçüdə düşünməsi

də lazımdır. Yəni fitri ağıl baxımından bilinən ümumi məsləhətlərə və qorxulara

müraciət edilməsi gərəyi doğular. Ancaq o zaman bu cür faktların

qorxuları, cəmiyyət üzərindəki dağıdıcı təsirləri, insan növünün

digər fərdlərini necə bir yox meydana gəl təhlükəsiylə burun buruna gətirdiyi

aydın olar. Kiçiklərə və zəifləyərə mərhəmət edilməyən, ölçü və çəki/tərəzinin

əskik edildiyi, mühakimə sistemində, yasamada ədalətə uyğun hərəkət

edilməyən, haqq sözə dəyər verilməyən bir cəmiyyətdə xeyr deyə bir şey

olarmı? İşdə bu incəliyə diqqət çəkmək üçün ayənin sonunda, "Düşünəsiniz

deyə O sizə bunları tövsiyə etdi." buyurur.

Üçüncü ayənin məqsədi isə, Allahdan başqasının yoluna uyğun gəlmək surətiylə

dində ayrılığa düşməyi, ixtilaf çıxarmağı qadağan etməkdir. Çünki

dini təqva duyğusuna çatmaq, ancaq Allahdan başqasının yoluna

uyğun gəlməkdən uzaq dayanmaqla mümkündür.

Belə ki: Dini təqva duyğusuna sahib olmaq, ancaq akletmek

və düşünmək surətiylə ilahi qadağanları güdmək və haramlardan çəkinməklə

mümkündür. Digər bir ifadəylə dini təqvaya çatmaq, dinin

təməlini meydana gətirən insan fitrəti istiqamətində hərəkət etməklə

mümkündür. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Nəfsə

və onu formalandırana, ona pozuqluğunu və qorunmasını (təqvasını)

ilham edənə and olsun..." (Şəms, 7-8) Uca Allah təqva sahiblərinə, günahlardan

qorunub haramlardan çəkindikləri müddətcə, yollarını işıqlandıracaq,

beləcə haqq ilə qərbli bir-birindən ayırt etmələrini təmin edəcək

dəstəkdə ol/tapılacağını vəd etmişdir: "Kim Allahın qadağanlarından çəkinsə,

Allah ona bir çıxış yolu göstərər." (Talaq, 2) "Allahdan qorxsanız,

O sizə əyri ilə doğrunu ayırdedici (furqan) bir anlayış verər."

(Ənfal, 29)

Demək ki insan, fitrət yolunda hərəkət edərək akletmeyi və düşünməyi

əsas alan/sahə bir yanaşma içində olduğu müddətcə təqva yolunu izləmiş

olar. Amma bu dümdüz yolun xaricinə çıxdığı zaman, -ki bu, heva və

həvəslərin arxasından getməkdən, yerə çaxılıb qalmaqdan və dünyanın

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 601

cazibədar bəzəklərinə aldanmaqdan başqa bir şey deyil- duyğuları onu

dünyəvi zövqlərin ardına ilişməyə yönəldər, artıq normal ağılın gərəklərinə

zidd hərəkət edər, dini təqva tövsiyəsini bir kənara buraxar,

özünü gözləyən qorxunc aqibətin meydana gətirdiyi təhdidə diqqət etmədən

zövqlərə dalayar. Nə etdiyini və özünə nə edildiyini bilməyən

bir sərxoş kimi.

Eqoist ehtiraslar növ növdür; bu ehtiraslar baxımından bir intizamdan

və ya ehtirasların arxasından gedənləri çətiri altında yığacaq bir

nizamdan danışmaq mümkündür. Buna görə eqoist hevaların arxasından

gedən iki adamın eyni yolda birlikdə hərəkət etdikləri və ya eyni

məqsədə doğru yol al/götürdükləri çox görülən bir şey deyil. Uca Allah,

Quranda onların növ növ yollara uyğun gəldiklərindən danışmışdır: "Günahkarların

yolu açıq seçik ortaya çıxsın..." (Ən'am, 55) "Təxribatçıların yoluna

uyğun gəlmə." (Ə'RAF, 142) "Bilməyənlərin yoluna uyğun gəlməyin." (Yunus, 89)

Müşriklərlə əlaqədar olaraq da belə buyurur: "...Onlar, ancaq zənnə və

nəfslərin alçaq həvəslərinə yatırlar. Halbuki özlərinə, Rəbləri tərəfindən

hidayət gəlmişdi." (Nəcm, 23) Hidayətdən, pozğunluqdan, təbii/tabe olmaqdan

və itaətdən danışan ayələri araşdırdığımız zaman, bu mənas(n)ı

dəstəkləyən bir çox xüsus görərik.

Qısaca yekunlaşdıracaq olsaq; dini təqva, ayrılıq və ixtilafla uyğun gəlməz,

ayrılıqlar içində olanlar təqvaya çata bilməzlər. Açılan hər yoldan

getmək, hansı arzusuna yatırsa onu izləmək, təqva ilə bir yerdə

olmaz. Tam tərsinə, dəyişməyən və tamaşaçıları arasında ixtilaf

olmayan dümdüz yolu izləmək lazımdır. Ancaq o zaman adamın təqva

bacarığına sahib olması gözlənilə bilər. Uca Allahın, "başqa yollara

uyğun gəlməyin; sonra sizi ONun yolundan ayırar." ifadəsindən sonra, "Qorunasınız

deyə O sizə bunları tövsiyə etdi." ifadəsinə yer verməsi işdə

bundan ötəridir.

Ruh'ul-Meani adlı təfsirdə belə deyilir: "İlk ayə, 'Ağılınızı istifadə edəsiniz

deyə...' ifadəsiylə sona çatır; bu ayə isə, -ikinci ayəs(n)i nəzərdə tutur-

'Düşünəsiniz deyə...' ifadəsiylə sona çatır. Çünki Ərəblər şirk əsaslı

inanc sistemini, övladları öldürmə ənənəsini, zinaya yaxınlaşmağı,

haqsız yerə cana qıymağı davam etdirirdilər, bundan qaçınmadıqları kimi

bu cür davranışların çirkinliyini də akletmiyorlardı. Allah onlara bu cür

602 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

şeyləri qadağan etdi ki bunların çirkinliyini akletsinler, bu səbəbdən onlardan

uzaqlaşsınlar, onları tərk etsinlər. Lakin yetimlərin mallarını qorumaq,

ölçü və çəki/tərəzini əskiksiz etmək, ədalətə uyğun söz söyləmək

və verilən sözə əməl etmək kimi xüsuslara gəlincə, bunlar onların etdikləri

və bu cür xüsusiyyətlərlə xatırlanmaqdan övünç duy/eşitdikləri xüsuslar idi.

Uca Allah bunları onlara əmr etdi ki, əgər unudacaq olsalar yenidən

xatırlasınlar. Qütbü Razi də bu fikirdədir." (Ruh'ul-Meani al/götürdüyümüz

götürmə burada sona çatdı.)

Oxucu bilir ki, Ərəblərin yetimlərin mallarını qoruduqları, ölçü və

çəki/tərəzini əskiksiz etdikləri, sözlərində ədaləti güddükləri şəklindəki

qiymətləndirmələr cahiliyyə Ərəblərinin tarixçə təsbit edilmiş həyat

tərzləriylə uyğun gəlmir. Sonra müəllifin xatırlama şəklindəki çıxarsaması,

Quran ədəbiyyatında ayədə keçən "tezekkür"ün deyil, "zikr"in

mənasıdır.

Adı çəkilən təfsir kitabının müəllifi davamla belə deyər: "İmam -Fahrı

Razini nəzərdə tutur- Tefsir'ul-Kebir'inde deyir ki: Bu ayələrin hər birinin

bu cür ifadələrlə sona çatmalarının səbəbi budur: İlk ayədə işarə edilən

beş xüsus açıq və dəqiqdir; bunları akletmek və anlamaq bir zərurətdir.

Bu ayədə isə, -ikinci ayəs(n)i nəzərdə tutur- haqqında danışılan dörd xüsus,

gizli və çətin şeylərdir; onlarla əlaqədar tarazlıq xəttini tutdurmaq üçün

ictihada və çox düşünməyə ehtiyac vardır. Bu da tezekkür=

düşünmə deməkdir." (Götürmə burada sona çatdı.)

İlk ayələ əlaqədar olaraq vurğuladığı zərurət vəziyyəti, bizim yuxarıda

təqdim etdiyimiz şərhlə üst-üstə düşməkdədir; ancaq ikinci ayədə işarə

edilən dörd xüsus, insanın ən sadə bir düşünməklə çata biləcəyi şeylərdir,

müəllifin ifadə etdiyi kimi bir gizlilik və çətinlik söz mövzusu deyil.

Bu səbəblədir ki müəllif, düşünməyi bu faktların özüylə deyil, bunlarla

əlaqədar tarazlıq xəttini tutdurmaqla əlaqələndirmə gərəyini duy/eşitmişdir.

Belə olunca da ayənin əsl mənas(n)ı gözdən qaçmış olur. Çünki

ayələrin axışı, tövsiyə edilən xüsusların özləriylə əlaqədar bir düşünmənin

təmin edilməsinə istiqamətlidir. Qaldı ki bunlar arasında, təbiətləri gərəyi

tarazlıq xəttinin tutdurulmasını tələb edənlər, ilk iki faktdır. Yetimin

malına yaxınlaşma və ölçü və çəki/tərəzini əskik etməmə yəni. Bu ikisiylə

əlaqədar bu vəziyyət də, "Biz, adama gücünün çatdığından çoxunu yüklə

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 603

meyiz." ifadəsiylə aradan qaldırılmışdır. Bu səbəbdən ayədəki bu incəliyin aydın olmuş

olması lazımdır.

Adı çəkilən təfsirçi, ikinci ayə haqqında da bu şərhə yer vermişdir:

"Əbu Hayyan deyər ki: Dümdüz yol (sıratı müstakim) bütün öhdəçilikləri

əhatə etdiyi və uca Allah da onun izlənilməsini əmr etdiyi,

ondan başqasına uyğun gəlilməsini də qadağan etdiyi üçün ifadənin sonunda

təqva əmrinə yer verilmişdir. Təqva isə, atəşdən qorunub çəkinmə

deməkdir. Çünki Allahın yoluna uyğun gələn, əbədi olaraq xilas olmuş olar,

sonsuz xoşbəxtliyi əldə etmiş olar." (Ruh'ul-Meani'den alınan götürmə

burada sona çatdı.)

Yuxarıdakı qiymətləndirmə, ayədə iştirak edən dümdüz yola uyğun gəlməklə əlaqədar

əmrin, bir əsl ünsür olaraq nəzərdə tutulmuş olması ehtimalına söykənəndir.

Halbuki biz, daha əvvəl ayənin axışının, bu ifadənin başqa yollara uyğun gəlib

ayrılığa düşməyə bağlı qadağana istiqamətli bir giriş, "başqa yollara

uyğun gəlməyin; sonra, sizi ONun yolundan ayırar." ifadəsinə bir zəmin hazırlama

olmasını tələb etdiyini ifadə etmişdik.