Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

74- Hanı İbrahim, atası (əmisi) Azara demişdi ki: "Sən bütləri tanrılar

mı əldə edirsən? Doğrusu mən səni və qövmünü açıq bir pozğunluq içində görürəm."

75- Beləcə İbrahimə göylərin və yerin mələyi idini (Allahın onlar üzərindəki

mütləq suverenlik və səltənətini) göstərirdik ki (müşriklərlə

mübahisə et/müzakirə edərkən dəlil göstərə bilsin) və qəti inananlardan olsun.

76- Deyərkən üzərinə gecə çöküncə, İbrahim bir ulduz gördü, "Budur

rəbbim!" dedi. Ulduz qərbincə, "Batanları sevməm." dedi.

77- Ayı doğularkən görüncə, "Budur rəbbim!" dedi. Ay da qərbincə, "Rəbbim

mənə doğru yolu göstərməsəydi, əlbəttə sapan birlikdən olardım." dedi.

78- Günəşi doğularkən görüncə, "Budur rəbbim, bu daha bü-yüktür!" dedi.

O da qərbincə, dedi ki: "Ey qövmüm, mən sizin Allaha ortaq qaçdığınız

şeylərdən uzağım."

79- "Mən hanif olaraq (sağa sola sapmadan) üzümü tamamilə, göyləri

və yeri yaradana çevirdim və mən ONA ortaq qaçanlardan deyiləm."

80- Qövmü onunla mübahisə/müzakirəyə giriş idi. O onlara dedi ki: "Beni doğru yola

çatdırmış ikən Allah haqqında mənimlə mübahisə et/müzakirə edirsinizmi? Mən sizin ONA

ortaq qaçdığınız şeylərdən qorxmam. Ancaq Rəbbimin bir şey diləməsi

xaric. (Çünki) Rəb-bim məlumat tərəfindən hər şeyi əhatə etmişdir. Hələ öyüd al/götürmür

sunuzmu?"

81- "Siz Allahın sizə, haqqında heç bir dəlil endirmədiyi şeyləri, ONA ortaq

qaçmaqdan qorxmursunuz da mən necə sizin ortaq qaçdığınız şeylərdən

qorxaram? İndi bilirsinizsə (söyləyin), iki birlikdən hansı etibarda

olmağa daha layiqdir."

82- "İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər, işdə güvən yalnız

onlarındır və doğru yolu bulanlar da onlardır."

83- İşdə bunlar, qövmünə qarşı İbrahimə verdiyimiz hüccetlerimizdir. Dilədiyimizi

dərəcələrlə yüksəldərik. Şübhəsiz Rəbbin hikmət sahibidir, biləndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................. 367

Bu on ayədə uca Allah, böyük Peyğəmbər İbrahimə, onu tövhid və

tənzihə (Rəbbi şirkdən münəzzəh bilməyə) çatdırmaq surətiylə, müşriklərə

qarşı bəxş etdiyi dəlili gündəmə gətirir. Ardından peyğəmbərlərinin

sirlərini şirkdən təmizləmək surətiylə onları doğru yola iletişini

xatırladır. Bu məzmunda Hz. İbrahimdən (ə.s) əvvəl yaşamış olan Hz.

Nuhu və onun soyundan gələn on altı peyğəmbəri (hamısına salam tənəffüs edil)

adla zikr edir.

Ayələr, gerçəkdə fitrət dinini praktikada yaşamanın, tövhid inancını

yayma vəzifəsini yerinə yetirmənin, uca Rəbbi bütçülük şiryindən təmizləmənin

kamil bir nümunəsini şərh mövqesindədir. Bu isə, İbrahimin

(ə.s) etdiyi və uğruna bütpərəstliyə qarşı girişmiş olduğu mübahisə/müzakirə

və mübarizədir. Bunu etdiyi sırada bütün dünya həqiqətən bütə

tapınıcılığa təslim olmuşdu. Hz. Nuhun (ə.s) açdığı və onun soyundan

gələn peyğəmbərlərin izlədiyi tövhid yolu unudulmuşdu. Bu səbəbdən

ayələr, dəlil təlqin edici və tövhidə yönəldici xüsusiyyətləriylə, uca Allah-

'ın Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) təlqin etdiyi bundan əvvəlki dəlillərlə

əlaqədar daha çox işıqlandırıcı məlumatlar təqdim etməkdədir. Uca Allahın, təfsirini

təqdim etdiyimiz bu surədə Peyğəmbərinə (s. a. a) istiqamətli olaraq, "De

ki..." şəklində dilə gətirdiyi müxtəlif dəlilləri nəzərdə tuturuq. Necə ki bu

surədə, "De ki..." ifadəsi qırx dəfə keçir. Bunların iyirmi küsuru təfsirini

təqdim etdiyimiz bu ayələrdən əvvəl keçmişdir. Sanki belə deyilir:

Bizim sənə yönəltdiyimiz təlqinlərlə qövmünə tövhidə bağlı dəlillər/sübut edər

təqdim edərkən və şiryi mənfilərkən, İbrahimin (ə.s) atasına söylədiklərini

xatırla. Bizim qövmünə qarşı istifadə etsin deyə özünə ilham etdiyimiz

dəlilləri düşün. Biz bu dəlilləri göylərin və yerin mələyi idini

göstərərək ona bəxş etmişdik. O, ilahi hədiyyə nəticəs(n)i onlara məlumat və

hikmətə söykənən dəlillər/sübut edər təqdim edirdi. Uca Allah, mələyi idini ona

göstərirdi. Bu səbəbdən onun təqdim etdiyi dəlillər/sübut edər, qəti inanca

söykənən idi, zehni dizayn və təsəvvürdən kənara keçməyən və

məcbur etmədən, deyim yerindədirsə söykəmədən xilas ola bilməyən süni

düşüncəyə deyil. Halbuki tərtəmiz fitrət haqqında bunların heç birisi

Ydüüşcüen Aüllleamh'eınz . bu ayələrdə köçürdüyü İbrahimin (ə.s) sözlərinin üslubunun

üzərində, aydın və aralarında ağla sığmaz fərqliliklər olan

368 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rəvayətlərin və nağılların detallarından uzaq bir zehinlə dayandığımız

zaman, təfsir alimlərinin aralarında baş göstərən mübahisə/müzakirələrdən

uzaq olduğunu görərik. Çünki təfsir alimləri ayələrin təfsirini rəvayətlərin

məzmunları, tarixi köçürəmlərin məzmunları, Tövratda və digər

qaynaqlarda iştirak edən şərhlər və İsrailiyyat mənşəli xurafatlar vs.

şeylərlə qarışıq bir şəkildə təqdim edərlər. Qısacası, bu ayələrdə izah edildiyi

şəkliylə Hz. İbrahimin (ə.s) sözlərinin üslubu açıq bir şəkildə, bunların

al mənili düşüncələrdən və dəyişik qorxulardan uzaq, saf bir zehinin

məhsulu olduğunu ortaya qoymaqdadır. Sözük qəlibinə tökülən bu sözlər,

onun akletme və düşünmə fəaliyyətinin ilk məlumatlarını, qəbul etmə və qavramanın

incəliklərini özündə saxlayan saf fitrətindən qaynaqlanmaqdadır.

Bu ayələr üzərində obyektiv bir rəftarla dayanıb düşünən bir kimsə, Hz.

İbrahim ilə soydaşları arasında keçən danışmaları köçürən bu sözlərin,

o günə qədər yerin altındakı bir oyuqda və ya bir mağarada yalnız

bəslənmə və geyinmə kimi təməl var meydana gəl öhdəçiliklərini yerinə yetirməkdən

başqa bir funksiya icra etməyən, məsələn səmas(n)ı par

par parlayan ulduzları və planetləriylə heç seyr etməyən, göz qamaşdırıcı

işıqlarıyla ayı və günəşi görməyən, sıxlıq/izdiham fərdləriylə,

geniş ölkələriylə, fərqli düşüncələriylə, dəyişik məqsəd və hədəfləriylə,

müxtəlif din və məzhəbləriylə bir insan birliyinin arasında heç yaşamayan

bir kimsə tərəfindən deyildiyindən şübhə etməz. Sonra bu

insan bir təsadüf nəticəs(n)i böyük bir cəmiyyətin arasına qatılar. Daha

əvvəl heç şahid olmadığı faktlarla qarşılaşar. Göy cisimlərini və böyük

quru parçalarını görər. İnsan birliklərini seyr edər. Hər kəs işlərinə

budaqmış, məqsədləri və hədəfləri uğruna koşuşturmaktadır. Heç bir şey

hərəkət edənlə dayanan, işləyənlə işlənən, xidmət edənlə xidmət edilən,

əmr edənlə əmr edilən, baş olanla təbii/tabe olan, işinə özünü verənlə,

tanrısına ibadətə vaxtını həsr edən öbək öbək insanları məşğuliyyətlərindən

saxlaya bilməməkdədir.

Bu insan gördükləri qarşısında çaşmışa dönmüşdür. Müşahidə etdiyi ga-rip

şeylər zehinini allak bullak etmişdir. Yaxınlıq qurduğu birinə, maraq/əlaqəsini çəkən,

heyranlığına səbəb olan və gözünə ilişən hər şeyi soruşmağa başlayır.

Bu halı, ucsuz-bucaqsız səmaya baxan/nazir, oradakı işıq verən

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 369

lampaları və parlayan çiçəklərini, göyə serpiştirilmiş ulduzları seyr edən

uşaqlarda görə bilirik. Sonra bu uşaqlar tərtəmiz fitrətləriylə analarına

soruşarlar: Bu gördüyüm, sevdiyim və heyran qaldığım şeylər nədir?

Bunları kim oraya asdı? Kim onları işıqlandırdı? Onları edən kimdir?...

Ancaq bundan şübhə etmirik ki, bu insan gördüyü və heyran qaldığı

əşyanın həqiqətinə bağlı suallarına, təklik və münzevilik günlərində

şahid olduğuna və bildiyinə yaxın olanıyla başlar və (səbəbindən)

duyğu orqanların tərəfindən qəbul edilə bilməyən məqsədlərini, məqsədlərini sorğular.

Çünki insan, sahib olduğu primitiv məlumatlarla bilinməyənləri bilməyə çalışar.

Bilinməyən şeylərlə qarşılaşınca, bu, onun qəbul etdiyi bilinənlərlə

uyğunluq ifadə edən bir şeyə yönəlməsini təmin edər. Bunu uşaqlar, səhra/çöl bədəviləri

kimi sadə, sadə ağıllı insanların rəftarlarında konkret olaraq müşahidə edə bilirik.

Bu kimi insanlar, bu günə qədər görmədikləri, vərdişkar

olmadıqları bir şeylə qarşılaşdıqları zaman, dərhal yaxınlıq qurduqları

şeylərdən hərəkətlə onun vəziyyətini öyrənməyə çalışarlar; həqiqətini,

həqiqətini, səbəblərini və məqsədini bilmək istəyərlər.

Mövzumuz olan insan, -ki az qala primitiv fitrət səviyyəsindəki bir insandır-

bu günə qədər yalnız yaşamanın ən sadə səbəbləriylə maraqlandığı

üçün zehini, mədəni insanın maraqlandığı şeylərlə məşğul olmaz. Mədəni

insanın zehini sərhədsiz və saysız obyektiv təbii faktlarla əlaqədardır və

bunlardan bir an belə özünü soyutlayamaz. Bu səbəblədir ki, mövzumuz

olan insan fikri bir boşluq, zehni bir tənhalıq yaşamaqdadır.

Bunun yanında təbii səbəblərini bilmədiyi ağla sığmaz sıxlıqdakı

varoluşsal olan göksel və yersel faktlar tərəfindən əhatə edilmişdir.

Buna görə zehini, bu fenomenlərin təbii səbəblərin kənarındakı əsl

səbəblərini qəbul etməyə istiqamətli qarşı qoyulmaz bir istək duy/eşidər. Bunların

təbii səbəblərinin kənarındakı əsl səbəbini qavramaq isə, mədəni

insanın ancaq universal inkişaflara bağlı təbii səbəbləri sıralamasının

ardına bir boşluq qalsa, reallaşdırdığı bir fəaliyyətdir. Bu səbəblə,

bir an üçün fərz etdiyimiz bu primitiv insan, mədəni insanların bunlarla

məşğul olduqlarını, ibadət növü davranışlarda ol/tapıldıqlarını gördüyü

zaman, dərhal bu hərəkətlərin ən üst səviyyədəki səbəblərini qavramağa

yönələr.

370 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bu izah etdiklərimizin konkret bir dəlili, dini ayinlərin, lahuti araşdırmaların

Asiya Qitəsində Avropaya görə daha məşhur və daha sıx

olmasıdır; kəndlərdə, kiçik şəhərlərdə, böyük şəhərlərə nisbətlə daha

köklü olmalarıdır. Sıxlıq/izdiham əhalili ölkələrdə də vəziyyət bundan ibarətdir.

Çünki bir cəmiyyət genişlədiyi nisbətdə həyati ehtiyacları artar,

bəşəri məşğuliyyətlər sıxlaşar. İnsan, mənəvi dünyayla baş-başa qala biləcəyi,

dünyasını və axirətini düşünə biləcəyi bir boş zamanı nadir olaraq

tapa bilər.

Qısacası, təfsirini təqdim etdiyimiz ayələrdə və Məryəm, Ənbiya və

Saffat kimi surələrdə izah edilən İbrahim (ə.s) hekayəsinə müraciət edəcək olsaq,

atasıyla və soydaşlarıyla mübahisə et/müzakirə edərkən, sadə fikirli, sadə düşüncəli

primitiv bir insan görünüşü sərgilədiyini görürük. Bütləri soruşur,

onlarla əlaqədar olaraq soydaşlarıyla danışır, ulduzları, ayı və günəşi

soruşur. Ki bu sual, insanların, xüsusilə bütpərəst qövmünün etdiklərindən

xəbəri olmayan bir insanın yönəldəcəyi növdəndir. Baxın

atasına və soydaşlarına nə söyləyir:

"Sizin bu qarşısına keçib tapındığınız heykəllər nədir?" (Ənbiya, 52)

"...Neyə tapınırsınız? 'Bütlərə tapınırıq, onlara qulluq edirik.' dedilər.

'Yaxşı, dedi, siz dua etdiyiniz zaman onlar eşidirlərmi? Yaxud

sizə fayda və ya zərər verə bilirlərmi?' 'Xeyr, amma atalarımızın

belə etdiklərini gördük.' dedilər." (Şuəra, 70-74)

Bunlar, həyatında heç büt görməyən, bütə tapınan birinə rast gəlməyən

bir insanın sözləridir. Halbuki Hz. İbrahim bütpərəstliyin beşiği sayılan

Keldan-Babildə idi. Onlar arasında bir müddət yaşamışdı da. Görəsən Hz.

İbrahimin, "Bu heykəllər nədir?" deyərkən, bütlərə təhqir etmək və

insanların onları yerləşdirdikləri müqəddəs yerə özünün onları yerləşdirməyəcəyini

izah etməkmi istəyirdi? Onları tanımadığınımı eyham etmək

istəyirdi? Eynilə Fironun uca Allah haqqında, "Aləmlərin

rəbbi də kimdir?" (Şuəra, 23) deməsi kimi. Bir də uca Allahın bizə köçürdüyü

şəkliylə Məkkəli kafirlərin Peyğəmbərimizi nəzərdə tutaraq söylədikləri

bu sözü nümunə göstərə bilərik: "Kafirlər səni gördükləri zaman,

səni lağ edərlər: 'Sizin tanrılarınızı dilinə dolayan bumu?' deyə. Halbuki

özləri Rəhmanın zikrini qəbul etmirlər." (Ənbiya, 36)

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 371

Ancaq Hz. İbrahimin, atası Azarla danışarkən son dərəcə ədəbli

bir rəftar geyinməsi bu ehtimalı ortadan qaldırır. Necə ki atası onu

qovub daşlamaqla təhdid edərkən belə ona belə söyləyirdi: "Salam

sənə, dedi, sənin üçün Rəbbimdən bağışlama diləyəcəyəm. Doğrusu O,

mənə çox lütfkardır." (Məryəm, 47)

Bu baxımdan Hz. İbrahimin, atasıyla ilk dəfə bu cür əhəmiyyətli bir məsələylə

əlaqədar olaraq danışarkən lağ/alayçı bir rəftar geyinmiş olması, izlərindən

onun inanclarını kiçik hesab etdiyini eyham etməsi, bu səbəbdən onun

asabiyetini və bütpərəstlik səyini hiddətə gətirməsi uzaq bir ehtimaldır.

Necə ki uca Allah İbrahimin hanif dini sayılan İslam dinində

bütpərəstlərin ilahlarına söyməyi qadağan etmişdir. Çünki Müsəlmanların

bütlərə söymələri onların Müsəlmanlara cavab vermək səbəbiylə

aləmlərin rəbbi olan gerçək ilaha söymələrinə niyə/səbəb ola bilər.

Uca Allah belə buyurur: " Allahdan başqa yalvarıb tapındıqlarına

söyməyin; sonra onlar da bilməyərək haqsızlıqla Allaha söyərlər."

(Ən'am, 108)

Ardından Hz. İbrahim, atası Azar və soydaşlarıyla bütlər haqqında

mübahisə et/müzakirə etdikdən sonra onların qulluq təqdim etdikləri digər ilahları olan ulduz,

ay və günəşlə məşğul olmağa başlayır. Bir ulduz gördüyü zaman, "Budur

rəbbim!" deyir. Sonra ayın daha parlaq olduğunu görüncə, "Budur

rəbbim!" deyir. Günəşin ondan da parlaq olduğunu görüncə də, "Budur

rəbbim, bu daha böyükdür!" deyir. Bu ifadələr də eyni şəkildə həyatında

heç ulduz, ay və günəş görməmiş bir insanın ağızından çıxacaq

sözlərdir. Bunun açıq dəlili günəşlə əlaqədar olaraq söylədiyi bu sözlərdir:

"Budur rəbbim, bu daha böyük..." Çünki bunlar günəşin, ayın və ulduzların

nə olduğunu bilməyən bir insanın söyləyəcəyi sözlərdir. Lakin

insanların bunlara boyun əydiklərini, qulluq təqdim etdiklərini, qurbanlar

adaydıqlarını görür. Necə ki tarix Babillilərin göy cisimlərindən olan

ulduzlara, aya və günəşə tapındıqlarını və onlara qurbanlar adaydıqlarını

sübut etməkdədir.

Məsələn qadınmı, kişimi olduğu müəyyən olmayan bir insan qərar idisi

gördüyün zaman, "Bu kimdir?" deyə soruşarsan. Bunu söyləyərkən qərar idi

halındakı şəxsi soruşursan. Çünki yalnız qarardının bir insan olduğunu

bilirsən. Bu vəziyyətdə sənə, "Filan qadındır və ya filan kişi-

372 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

dir." deyə cavab verilər. Eyni şəkildə, insan, heyvan və ya cansız bir varlıq

olduğu müəyyən olmayan bir qərar idi gördüyün zaman da, "Bu nədir?"

deyə soruşarsan. Bununla da qərar idini və ya işarə edilən obyekti nəzərdə tutarsan.

Çünki maddi bir varlıq olduğundan başqa onun vəziyyətinə bağlı

olaraq hər hansı bir məlumata sahib deyilsən. Bu səfər sənə, "Bu

Zeyddir və ya filan qadındır ya da filan cisimin qərar idisidir" deyə cavab

verilər. Bu vəziyyətlərin bütünündə, məsələ haqqında məlumat sahibi olmadığın

üçün, söz mövzusu obyektlərin ağıl sahibi oluşları, dişi və ya kişi

oluşları haqqında güdülməsi lazım olanları, öz məlumatın nisbətində

göz qarşısında saxlayarsan. Lakin gerçəyi bilən insanın həqiqəti göz

qarşısında saxlayaraq cavab verməsi bir zərurətdir.

Hz. İbrahimin, "Budur rəbbim!" və "Budur rəbbim, bu daha böyükdür!"

şəklindəki sözlərindən aydın olduğu qədəriylə o, günəşin gerçək mahiyyətini

bilmirdi. Yalnız doğulduğunu, aydan və ulduzdan daha böyük

olduğunu, insanların ona qulluq təqdim etdiklərini, ibadət etdiklərini bilirdi.

Bu kimi bilinən varlıqlara heç şübhəsiz "haza=bu" əvəzliyiylə işarə

edilər. Amma onun günəş olduğu, bir cisim və ya işıqlıq verən bir

səth olduğu, yer üzünü işıqlarıyla işıqlandırdığı, bu sayədə gecə və

gündüzü meydana gətirdiyi, ayın və ya ulduzun gecə şərqdən doğulub qərbdən

batdıqları, sözlərindən aydın olduğu qədəriylə onun tərəfindən bilinməməkdədir.

Əgər bütün bunları bilsəydi, günəşi nəzərdə tutarkən,

"həzzi-hi" sözünü istifadə edərək "hazihi rəbbi, hazihi əkbəri" dərdi/deyərdi. Necə ki

bundan sonra bu incəliyi qavradığı üçün Nemrutla mübahisə et/müzakirə edərkən bu

incəliyi göz qarşısında saxlayaraq danışır: "Allah günəşi şərqdən

gətirər, sən də onu qərbdən gətir." (Bəqərə, 258) Günəşə "biha" əvəzliyiylə

işarə edir, "bihi" əvəzliyiylə deyil [çünki "şems=güneş", sözük etibarilə

müennestir] və "onu (bihi) qərbdən gətir." demir.

Yenə uca Allahın bizə köçürdüyü şəkliylə atasına və soydaşlarına

bunları söyləyir: "...'Neyə tapınırsınız?' demişdi. 'Bütlərə tapınırıq,

onların qarşısında ibadətə dayanırıq.' dedilər. 'Yaxşı, dedi, siz dua etdiyiniz

zaman onlar sizi eşidirlərmi? Yaxud sizə fayda və ya zərər verə bilirlər

mı?' 'Xeyr, amma atalarımızın belə etdiklərini gördük.' dedilər."

(Şuəra, 70-74) Burada Hz. İbrahim, onların tanrılarından danışarkən,

nə mənasını verən və ağıl sahibi olmayan şeylər haqqında

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 373

istifadə edilən "ma" sual ədatını istifadə edir. Çünki hələ onların gerçək

mahiyyətlərinə bağlı olaraq çox bir şey bilməməkdədir. Daha sonra

onlar, bütlərindən danışarkən onların iradə və şüur sahibi olduqlarına

inanmadıqlarından onlarla əlaqəli olaraq dişilə işarə edilən

"lehə" sözü istifadə edilir və "fenezillu leha=onların qarşısında ibadətə

dayanırıq" deyilir.

Daha sonra bunların tanrı olduqlarına inandıqlarını eşidincə, bir tanrıda

olması lazım olan fayda və zərər vermə, çağırışı eşitmə kimi xüsusiyyətlərlə

bunları bir yerdə qiymətləndirir; bundan sonra, onlardan söz

edərkən ağıl sahibi varlıqlarla əlaqədar əvəzlikləri istifadə edir. Sonra bütlərin

qırılması hekayəsində, "Əgər danışırlarsa onlara problem/sualın." dəyincə soydaşları,

"Sən bunların danışmadıqlarını bilirsən." cavabını verərək

onların ağıl sahibi olmadıqlarını ortaya qoyurlar. Bunun üzərinə Hz.

İbrahim onlarla əlaqədar olaraq ağıl sahibi varlıqlara xas istifadələri

istifadə etmir və onların əsassızlıqlarını ortaya qoyan bu cavabı verir:

"Siz Allahı buraxıb da sizə heç bir fayda və zərər verməyən şeylərəmi

tapınırsınız? Yuh sizə və Allahdan başqa tapındıqlarınıza! Ağılınızı istifadə etmir

sunuzmu siz?" (Ənbiya, 66-67)

Burada bir məcbur etməyə gedib onun, günəşə işarələ "hazihi" yerinə "həzzə"

istifadə edib, "Bu rəbbim, bu daha böyükdür!" deyərkən, günəşin cisimini

və ya işarə edilən şeyi nəzərdə tutduğunu söyləyə bilmərik. Ya da onun

danışdığı Sürəni tərəfindəndə Ərəbcənin xaricindəki bir çox dildə olduğu kimi

dişi və kişi varlıqlar haqqında fərqli istifadələr olmadığını söyləməmiz

tam mənasıyla bir məcbur etmə olar. Qaldı ki Hz. İbrahim eyni günəşlə

əlaqədar olaraq kralla mübahisə et/müzakirə edərkən, "Allah günəşi şərqdən qərbə gətirər,

sən də onu qərbdən gətir." (Bəqərə, 258) deyir və "biha" əvəzliyini istifadə edir.

Burada Quran onun ana dilində günəşin xüsusiyyətinə işarə etmə

gərəyini duy/eşitməzkən, niyə/səbəb əvvəlki ifadədə ana dilində günəşin vasfedildiği

şəkildə xarakterizə edilməsini xüsusilə gündəmə gətirir. Xüsusi

olaraq bu məzmunda "Haza...=Bu rəbbim, bu daha böyükdür" deməsinə

yer verir?

Eyni sual, bütlərin vəziyyətini soydaşlarından soruşarkən istifadə etdiyi o

ifadə üçün də etibarlıdır: "Sizin bu qarşısında dayanıb tapındığınız heykəllər

nədir?" (Ənbiya, 52) Yenə bir dəfə dua edərkən bu ifadəni qullanı-

374 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yor: "Məni və oğullarımı bütlərə tapınmaqdan uzaq tut. Rəbbim onlar insanlardan

bir çoxunu çaşdırdılar." (İbrahim, 35-36) [Hər iki ifadədə güdülməsi

lazım olan xüsusiyyət güdülmüş və müennes sözləri (hazihi,

innehunne, azlelne) istifadə edilmişdir.]

Eyni şəkildə onun (ə.s) günəş üçün kişilərə aid işarə əvəzliyini istifadə edərək

tanrını dişilikdən tənzih etməyi məqsəd qoyduğunu da söyləyə bilmərik.

Və ya burada müptedanın xəbərə təbii/tabe qılındığını da söyləmək mümkün

deyil. Bununla müzekker olan "rəbbi" və "əkbər" sözlərini

nəzərdə tuturuq. Bütün bunlar heç bir dəlilə söykən/dözməyən məcbur etmə şərhlərdir.

Yaxında bu barədə geniş qiymətləndirmədə ol/tapılacağıq.

Yekunlaşdıracaq olsaq, bu və bənzəri ayələrdə uca Allahın tövhidi

olumlama və şiryi mənfiləmə məzmununda İbrahimin atasına və

soydaşlarına söylədiyini köçürdüyü sözlər göstərir ki, Hz. İbrahim,

bundan əvvəl atasının və soydaşlarının yaşadığı mühitdən fərqli bir

mühitdə tək başına yaşayırdı. Buna görə insan birliklərində

ictimai həyata suveren olan qanunları və universal faktları, bunların

işləyişinin detallarını bilmirdi. Bütün bunlar yetkinləşmə və əyri

ilə doğrunu ayırt etmə çağının başlarında, təklikdən xilas olub atasının

yanına gəlməsindən dərhal sonra meydana gəlirdi. İbrahim

təklik həyatından çıxıb ictimai həyata addım atarkən, atasının

yanında qulluq təqdim edilən bütləri görmüşdü. Bunların mahiyyəti

ilə əlaqədar olaraq atasına bəzi suallar yönəltmiş və atasının diqqətini

bu nöqtənin üzərində sıxlaşdırdıqdan sonra bunların ilahilikləri

haqqında onunla mübahisə et/müzakirə etmiş, qarşı dəlillər/sübut edər təqdim edərək atasını cavab

verə bilməz hala gətirmişdi. Ardından bütlərin mahiyyətiylə əlaqədar olaraq

soydaşlarıyla mübahisə et/müzakirə etmiş və onları heyrətlər içində buraxmışdı.

Daha sonra onların qulluq təqdim etdikləri bütlərin rəbləri olan ulduzlara,

aya və günəşə yönəlmiş, arxa arxaya hər birinin tanrı olması fərziyyəs(n)i

üzərində dayanmış və onları diqqətlə müşahidə etmişdi. Bunlar batdıqca

tanrılıqlarını rədd etmiş, onlara istiqamətli qulluğun etibarsızlığını

konkret olaraq sübut etmişdi. Ayələrin zahirindən anladığımız qədəriylə

bir gün və bir gecə boyunca bunların tanrılıqları fərziyyəsini konkret

olaraq müşahidə edərək hər birinin tanrı ola bilməyəcəyini gözlər önünə

sərmişdir. Ən sonunda bunları söyləyərək saf tövhid inancına yönelEn'am

Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 375

miştir: "Mən üzümü tamamilə, göyləri və yeri yoxdan var edənə çevirdim

və artıq mən ortaq qaçanlardan deyiləm." İrəlidə açıqlayacağımız

kimi Hz. İbrahimin bu müşahidəs(n)i, iki gün və bir gecədə reallaşdırdığını

düşünürük.

Hz. İbrahim (ə.s) kainatın bir yaradıcısının olduğunu, göyləri və yeri birinin

yoxdan var etdiyini və o birinin də bu mövzuda bərabər/yoldaşı və ortağı ol/tapılmayan

uca Allah olduğunu bilirdi. Onun araşdırdığı məsələ,

görəsən insanların bu vaxt şəxsən İbrahimin ONun yaratdığı varlıqlardan,

məsələn günəş, ay və digər göy cisimlərindən ONun xaricində başqa

bir tanrısının olub olmadığı idi. Onun öyrənmək istədiyi, insanların

işlərini tənzimləmə və istiqamətləndirmədə Allahla birlikdə başqa ilahların

təsirinin olub olmadığı idi. Yoxsa Allah tək və ortaqsız idimi, bütün

kainatı tək başına mı idarə edirdi?

Hz. İbrahimin müşahidələri nəticəs(n)i yaşadığı bu müddətin hər mərhələsində

uca Allah ona kömək edir, ona dəstək verirdi. Göylərin və yerin

mələyi idini və onlar üzərindəki hökmranlığını gözlərinin önünə sərirdi.

Onun mübarək nəfsini yaratma və nizama qoyma baxımından

bütün əşyanın Allahla əlaqə yaratdığı istiqamətə yönəldirdi. Buna görə

hər hansı bir şey gördüyündə, onun özyapısından və bu öz quruluşunun

təsirlərindən əvvəl onun uca Allaha mənsubiyyətini və Allahın onu

var edişini və varlıq aləmində yönlendirişini müşahidə edirdi. "Beləcə

biz İbrahimə göylərin və yerin mələyi idini göstərirdik..." ifadəsi

bunu vurğulamağa istiqamətlidir. "İşdə bunlar, qövmünə qarşı İbrahimə

verdiyimiz hüccetlerdir. Dilədiyimizi dərəcələrlə yüksəldərik. Şübhəsiz

Rəbbin hikmət sahibidir, biləndir..." ayəs(n)i də eyni mənas(n)ı ehtiva etməkdədir.

Ayrıca bu ayədən də eyni mənas(n)ı qəbul etmək mümkündür:

"And olsun biz, daha əvvəldən İbrahimə də doğru yolu tapma qabiliyyətini

vermişdik. Onsuz da/zatən biz onu bilirdik." (Ənbiya, 51)

Ayrıca uca Allahın bizə köçürdüyü İbrahimin, atasına istiqamətli olaraq

sərf etdiyi bu sözlər də eyni mesajı vurğulamağa istiqamətlidir: "Atacığım,

mənə, sənə gəlməyən bir məlumat gəldi; mənə uyğun gəl, səni düz yola

çatdırım." (Məryəm, 43) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik.

Daha sonra Hz. İbrahim tanrılıq iddiasında olan kral Nemrutla

376 .......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mübahisə et/müzakirə edir. Köhnə dövr zorbalarının böyük bir qisimi belə iddialarda

ol/tapılardılar və onsuz da/zatən bütpərəstlik də bu cür mühitlərdə inkişaf etmişdir.

Kralın tanrılıq iddiasında ol/tapıldığı qövmünün başqa tanrıları da vardı.

Bir çox bütə qulluq təqdim edirdilər. Aralarında bəziləri bütlərin də

rəbbi olduqlarına inandıqları günəşə, aya və Quranda haqqında danışılan

Venera Ulduzu olması ehtimalı olan ulduza tapınırdı.

Ayələrdən qəbul etdiklərimizi qısaca bu şəkildə yekunlaşdıra bilərik.

İnşaallah gücümüz nisbətində bunların detallarını təqdim edəcəyik.