Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Yuxarıdakı qiymətləndirmə səhvdir. Çünki əhvalat sənəti üçün söylədikləri

doğru olsa da bunu Qurana uyğunlaşdırmaq doğru deyil. Çünki

Quran bir tarix kitabı və ya xəyal məhsulu əhvalatları ehtiva edən bir mətn/mətin

deyil. O, qarşısından və arxasından qərblin bulaşmadığı əziz kitabdır.

Qur-an özündən Allahın kəlamı deyə danışar. Haqqdan başqa bir

şey söyləmədiyini ifadə edər. Haqqdan sonra da batildən başqa bir şeyin

olmadığını ifadə edər. Haqqı müdafiə etmək üçün qərblin köməyinə baş vurulmayacağını

dilə gətirər. Hidayət üçün pozğunluğun dəstəyinə ehtiyac duyulma-

yacağını söyləyər. Haqqa və dümdüz yola çatdıran kitab olduğunu

vurğular. Özünə yönələnlərə və qarşı çıxanlara hüccet və dəlil olduğunu

izah edər. Buna bağlı bir çox ayə vardır. Bu ayələri tək-tək

burada ələ almağa ehtiyac yoxdur. Beləykən Quranın ehtiva etdiyi ifadələrin

məqsədlərini araşdıran bir kimsə onun batil bir fikiri, yalan bir

hekayəni, bir xurafatı və ya xəyal məhsulu bir hekayəni ehtiva etdiyini necə söyləyə bilər?

Allaha, Peyğəmbərinə və Peyğəmbərin gətirdiyi dinə iman etmənin;

Quranın batil, yalan və ya xurafat bir şeyi ehtiva etdiyi ehtimalını olumsuzlamayı

tələb etdiyini -gerçəkdə elə olsa da- söyləmək istəmirəm.

Normal bir ağla sahib, sağlam düşünməsini bilən hər insanın vəzifəsinin

Quranı olumlamak surətiylə ona uyğun gəlmək olduğunu, hər cür səhvi

və dolaşmağı ondan olumsuzlamak vəziyyətində olduğunu, gərək

məqsədlərə çatdırma məqsədinə istiqamətli vasitələrdə və gərəksə şəxsən

bu məqsədlər məzmununda bu olumsuzlamanın bir zərurət olduğunu

-gerçəkdə elə olsa da- ifadə etmək də istəmirəm.

Yalnız bunu söyləyirəm: Bir kitab ilahi kəlam olduğunu və insanların

gerçək xoşbəxtliyə çatdırılmaları üçün endirildiyini, insanları haqqa

söykənən olaraq gerçəyə çatdırdığını iddia edirsə, belə bir kitabı təfsir

edən, məqsədlərini və hədəflərini açıqlamaq istəyən bir insanın vəzifəs(n)i,

onun doğru söylədiyi fərziyyəsindən hərəkət etmədiyər. Onun verdiyi

xəbərlərdə, etdiyi şərhlərdə, ortaya qoyduğu dəlillərdə, göstərdiyi

hədəflərdə sırf gerçəyi söylədiyini, hidayətə çatdırmağı məqsəd qoyduğunu,

dümdüz yola çatdırma əsasına söykən/dözdüyünü və batil bir unsu-

384 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

run ona bulaşmadığını, haqq ilə uyğun gəlməyən heç bir hədəfə yönəltmədiyini,

ən kiçik bir zəifliyin və əsassızlığın özünə bulaşmadığı

bir məqsədə çatdırdığını bir ön qəbul olaraq göz qarşısında saxlamalıdır.

Mütləq olaraq haqq xüsusiyyətinə sahib olduğu qəbul edilən faktın məqsədin

tələb etdiyi üsullarından birinə, haqqa dəvət etdiyini söyləməsinə

baxmayaraq, qərblin bulaşması düşünülə bilərmi? Bir tasımın haqqla

qərbli ayırıcı olduğu və ciddiliksizlikdən uzaq olub zarafat olmadığı deyildiyi

halda, bu nəticəs(n)i daşıyan bir şərhə ciddiliksizliyin və

zəifliyin qarışdığı, dözümlülüyün ağırlıq təşkil etdiyi necə qəbul edilə bilər?

Göylərin və yerin qeybini bilən Allahın kəlamı olan bir sözə və ya xəbərə

cəhalətin, təhrif etmənin və ya səhvin bulaşması mümkün müdir?

İşıqlıqdan qaranlıq və ya cəhalətdən məlumat doğularmı?

Haqq bir kəlam olduğunu, nə məqsədlərinə və nə də üsullarına batil

bir şeyin bulaşmadığını müdafiə edən Quranın, məzmununu və ayələrinin mənalarını

diqqətə çarpanlaşdırma məzmununda izlənililəcək tək üsul budur.

Lakin biri Quranın "Allahın kəlamı olduğuna, üsulları və məqsədləri

etibarilə tam gerçəyi ehtiva etdiyinə" bağlı iddialarının doğru olub

olmadığını, Köhnə və Yeni Əhd və Avesta kimi digər müqəddəs kitabların

Quranın ələ aldığı məsələlərə istiqamətli həlləriylə Quranın həlləri

arasında nə kimi bənzərliklər və ya fərqliliklər olduğunu, bu barədə

tarixi, təbii, riyazi, fəlsəfi və ya ictimai sahələrdə edilən

elmi araşdırmaların tapıntılarının nə istiqamətdə olduğunu təyin etmək

istəyirsə, bunlar təfsir elminin əhatəsinə girən mövzular və araşdırmalar

deyil. Təfsir etdiyini söyləyən bir insanın bu kimi mövzuları

ələ alması, bunları təfsir yerinə təqdim etməsi caiz deyil.

Quranın, "Bibi/hələ Quran üzərində dayanıb düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan

başqası tərəfindən gəlmiş olsaydı, onda bir-birini tutmaz çox

şeylər tapardılar." (Nisa, 82) söylədiyi doğrudur. Burada demək istənir

ki, ortada gəzən bəzi şübhələr var, insanların qulaqlarına çalın/oğurlanan

qorxular gəzir ortalıqda. Deyirlərmiş ki: "Quranda ziddiyyət var. Çünki

bir ayənin söylədiyi bir başqa ayənin söylədiyindən fərqlidir. Ya da bir

ayənin məzmununun haqqa və gerçəyə uyğunluğu barəsində ciddi şübhələr

vardır. Quran özünün haqqa çatdırdığını söylədiyinə görə, belə

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 385

bir vəziyyət iki ayənin bir-birini tutmadığı nəticəsini doğurar. Çünki bu

ayə, hər ayənin məzmununun tamamilə haqq olduğunu, buna qarşı digər

ayəsə məzmun baxımından haqq olmadığını ortaya qoyur." Lakin bu

ayə, yəni "Quranı düşünmürlərmi?" ayəs(n)i, Quranın bəzi ayələriylə

əlaqədar olaraq gündəmə gələn şübhələri digər bəzi ayələrinin ehtiva etdiyi şərhlərlə

ortadan qaldırmağa kafi olduğunu açıqlayır. Bəzi hissələriylə

əlaqədar olaraq kimi zehinlərdə meydana çıxan problemləri, anlama çətinliklərini

digər bəzi hissələrinin məzmunu vasitəsilə aradan qaldırma gücünə malikdir.

Bu səbəbdən Quranın məqsədini, ayələrinin mənalarını araşdıran bir

kimsənin, bəzi hissələrin başa düşülməsi üçün digər bəzi hissələrə baş

vurması lazımdır. Bəzi hissələrin ehtiva etdiyi mənaların dəqiqləşməsi

üçün digər bəzi hissələrin məzmununu bunlara şahid tutmaq vəziyyətindədir.

Quran bir dəvət və hidayət kitabıdır. Bir tək adım/addım belə olsa

səhv etməz, öz içində əsassızlıq saxlamaz. Bir tarix kitabı

deyil. Əhvalat kitabı da deyil. Buna görə vəzifəs(n)i, tarixi araşdırma

etmək və ya əhvalat sənətinin hər hansı bir tərzini əsas alan/sahə bir izahat

üslubunu mənimsəmək deyil. Quranda soyların, neseplerin,

zamanların və məkanların təsbiti meyli görülməz. Tarixi bir araşdırmanın

və ya əhvalat sənətinin bigane qala bilməyəcəyi başqa konkret məlumatlara

yer vermək kimi bir zəruriliyi yoxdur.

Məsələn İbrahimin Tarakh b. Nahor b. Seruk b. Reu b. Pelek b. Evləndir b.

Şeleh b. Arpakşat b. Sam b. Nuh olduğunun bilinməsində nə kimi bir

dini fayda vardır? Və ya onun miladdan əvvəl təxminən olaraq iki min

illərində filan kralın zamanında Keçəldənilərin Ur Şəhərində dünyaya

gəldiyini, bu tarixdə doğulduğunu, bu qədər müddət yaşadığını və filan ildə

öldüyünü bilmək və ya bilməmək dini dəvət baxımından nəyi dəyişdirəcək?

İbrahimin həyatıyla əlaqədar olaraq Quranda iştirak edən şərhləri bir

araya gətirəcəyik və bunları Tövratda və digər kitablarda iştirak edən tarixi

və şəxsiyyətiylə əlaqədar şərhlərlə müqayisə edəcəyik. Ki bir araşdırmaçı

lazım olduğu kimi araşdırma edə bilsin və obyektiv bir gözlə qiymətləndirmələrini

edə bilsin, bundan sonra Quranın köçürdükləriylə əlaqədar

olaraq mühakiməsini versin.

386 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bununla birlikdə Qurani Kərim faydalı məlumatlar üçün lazımlı olan güdməyi

göz ardı etməmişdir. Kainata, kainatın göksel və yersel fenomenlərinə

bağlı araşdırmaları qadağan etməmiş, keçmiş millətlərin xəbərlərini,

ictimai qanunları və gəlib keçən çağları öyrənməyə, məlumatın

və bacarığın haqqını vermək üçün bunlardan faydalanmağa mane olmamışdır.

Quran ayələri hər fürsətdə məlumatdan son dərəcə təriflə söz

edərlər. Düşünməyi, dərin analizlər etməyi, müşahidə edərək təfəkkür

etməyi təşviq edən ayələrin sayı o qədər çoxdur ki, bu ayələrin

bütününü bura al/götürməyə ehtiyac yoxdur.

"Sən bütləri tanrılarmı əldə edirsən? Doğrusu mən səni və qövmünü açıq

bir pozğunluq içində görürəm."

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: İlim; gümüşdən,

misdən və ya ağacdan edilən bir canlı fiqurudur. Bütpərəstlər bunlara

qulluq təqdim edərək onlar vasitəsilə Allaha yaxınlaşmağı məqsəd qoyurlar.

Çoxluğu "əsnam"dır. Uca Allah belə buyurmuşdur: "Sən

bütləri (əsnam) tanrılarmı əldə edirsən?" "...And olsun bütləriniz (əsnam)

üçün bir tələ quracağam." (el-Müfredatdan alınan götürmə burada

sona çatdı.)

Ragıbın, bütlərin gümüşdən, misdən və ağacdan emal edildiklərini söyləməsi

bir örnəkləndirmə xüsusiyyətindədir. Bütlərin yalnız bunlardan edilən

heykəllərlə məhdud olduqları mənasını verməz. Tam tərsinə bütpərəstlər

heykəl istehsalında istifadə edə biləcəkləri hər mədəndən və daş növlərindən

bütlər edə bilirdilər. Rəvayət edilər ki: Yeməmədən Hanifeoğulları

qəbiləsi kuruttan bir büt etmişdi. Bəzən palçıqdan da emal etdikləri

olardı. Kimi zamanlar da yalnız çəkdikləri bir şəkillə kifayətlənərdilər.

Hər vəziyyətdə, bəzən bütlər mücərrəd bir inanışı təmsil edərdilər; göy

tanrısı, yer/yeyər tanrısı və ədalət tanrısı kimi. Bəzən də günəş bütü, ay bütü

kimi konkret obyektləri də təmsil edərdilər. İbrahimin soydaşlarının hər

iki növdən də bütləri olduğu aydın olur. Babil xarabalıqlarında edilən

araşdırmalar da bunu dəstəkləyir. Onlar bunlara tapınmaq surətiylə

mənəvi şəxsiyyətlərini təmsil edən tanrılara qulluq təqdim etdiklərini düşünürdülər.

Bu tanrılar vasitəsilə də Allaha yaxınlaşmağı

məqsəd qoyurdular. Eğilişin ən son dərəcəsini -qulun tanrısına eğilişi- bunlar

üçün sərgiləmək, bəşər heyulasının ən axmaq hərəkətlərindən

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................... 387

biridir. Böyük və hörmətə dəyər bildikləri bir şeyi təmsil üçün bir heykəl

tikəcəklər və qarşısında hörmət duruşunda ol/tapılıb qulluq təqdim edəcəklər,

varmı bundan daha axmaqca bir davranış? Bu davranışın həqiqəti, yaradılmış

olduğu və Rəbbi ol/tapıldığı halda, birinin tutub öz əlləriylə

etdiyi şey qarşısında son dərəcə əyilməsidir!

Bütpərəstlərdən biri məbləğ idi, bir ağacı öz əlləriylə yonaraq heykəl

halına gətirərdi. Sonra onu müəyyən bir yerə tikərək qulluq təqdim edər, qarşısında

əyilər, alçalardı. Buna görə, "Sən bütləri tanrılarmı əldə edirsən?" ifadəsinin

orijinalında keçən "əsnam" sözü nekre olaraq istifadə edilərək

bütlərin sadəliyi, kiçikliyi vurğulanmaq istənmişdir. Çünki onları

özləri etmişlər, öz əlləriylə çıxarmışlar. Necə ki digər

bir ayədə uca Allah, İbrahim Peyğəmbərin soydaşlarına belə söylədiyini

ifadə etməkdədir: "Əlinizlə yonduğunuz şeylərəmi tapınırsınız?,

dedi." (Saffat, 95)

Sözün ayədə nekre istifadə edilərək bütlərin sadəliyini, kiçikliyini

vurğulamanın bir başqa səbəbi də, elm və qüdrət kimi tanrılığın ən/en

diqqətə çarpan xüsusiyyətlərindən məhrum olmalarıdır. Necə ki İbrahim

Peyğəmbər atasına xitab edərkən bunları söyləyir: "Atasına

demişdi ki: Atacığım, eşitməyən, görməyən və sənə heç bir faydas(n)ı

olmayan şeylərə nə üçün tapınırsan?" (Məryəm, 42)

Bu halda, "Sən bütləri tanrılarmı əldə edirsən?" ifadəsinin mənas(n)ı budur:

Heç bir əhəmiyyəti və dəyəri ol/tapılmayan bütləri tanrımı əldə edirsən? Tanrı

demək, əhəmiyyətli və böyük deməkdir. Mən səni və qövmünü bu baxımdan

açıq-aşkar bir pozğunluq içində görürəm. Məlumat və güc sahibi bir sənətkarın

öz əlləriylə etdiyi məlumat və gücdən məhrum bir sənət əsərinə qulluq

təqdim etməsinin nə cür pozğunluq olduğu gerçəyini necə görə bilməzsiniz?

"Sən bütləri tanrılarmı əldə edirsən?" ifadəsi xülasə formasında da olsa

İbrahim Peyğəmbərin soydaşlarına və atasına yönəltdiyi bir çox dəlil

ehtiva etməkdədir. Bu dəlillər/sübut edər Quranın dəyişik yerlərində daha detallı

olaraq təqdim edilmişlər. Ancaq bu, İbrahimin atasıyla və soydaşlarıyla

girdiyi ilk mübahisə/müzakirədir. Uca Allahın onun qövmüylə girdiyi mübahisə/müzakirələr

məzmununda təqdim etdiyi məlumatlar göstərir ki, atası və soydaşlarıyla

bütlərin vəziyyəti, sonra ulduzun, ayın və günəşin tanrılığı üzərinə

mübahisə et/müzakirə etmiş, ardından kralla bu məzmunda bir mübahisə/müzakirəyə girmişdir.

388 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Ulduzun, ayın və günəşin tanrılığı çərçivəsində girdiyi mübahisə/müzakirə, ayələrin

axışından anladığımız qədəriylə, bütlərlə əlaqədar mübahisə/müzakirədən sonra

reallaşmışdır. Hadisələrin inkişafı üzərinə edilən məntiqi bir araşdırma,

kralla mübahisə/müzakirəsinin də, vəziyyətinin yaxşıca başa düşülməsi, bütpərəstlik

dininə müxalif çıxması, Sabisilik dinini rədd etməsi və bütləri

qırması üzərinə ortalıqda gəzən dedi-qodulardan sonra reallaşdığını

göstərəcək. Məntiqi araşdırmaya görə o işin başında, yanında

ol/tapıldığı atasının dininə müxalif çıxmışdır. Digər insanlarla

qarşılaşmadan əvvəl atasıyla mübahisə et/müzakirə etmişdir. Sonra digər insanlarla inanc

sistemləri üzərinə mübahisə et/müzakirə edərək onların inanclarına qarşı çıxmışdır.

Tövhidi ilk gündəmə gətirməsinə zəmin hazırlayan hadisə, atası və

soydaşlarıyla bütlər məzmununda girişdiyi mübahisə/müzakirədir.

75) Beləcə İbrahimə göylərin və yerin mələyi idini göstərirdik...

Ayələrin axışından aydın olduğu qədəriylə "Beləcə" ifadəsiylə bundan

əvvəlki ayənin məzmununa işarə edilmişdir: "İbrahim, atası Azara demişdi

ki: Sən bütləri tanrılarmı əldə edirsən? Doğrusu mən, səni... görürəm."

Bu deməkdir ki, Hz. İbrahim bu məsələylə əlaqədar gerçəyi görürdü.

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

Gerçəyi göstərmənin bu şəkliylə İbrahimə göylərin və yerin mələyi idini

göstərirdik.

Bu işarənin köməyiylə və bir sonrakı ayədə keçən, "üzərinə gecə çöküncə"

ifadəsindən hərəkətlə -ki ayənin əvvəliylə sonrası arasında bir

əlaqə olduğunu da sübut etməkdədir- anlayırıq ki "nuri=gösteri-riz"

[sözü gələcək zaman qəlibində olsa da] keçmişdəki bir vəziyyəti

izah etməyə istiqamətlidir. Bu ayədə olduğu kimi: "Biz də istəyirdik ki o

yerdə əzilənlərə lütf edək." (Qəsəs, 5) [Bu ayədə də keçmiş zaman

olaraq mənalandırdığımız "istəyirdik" hərəkəti, ayənin orijinalında gələcək

zaman kipinde "nuridu" istifadə edilmişdir.]

Bu halda ayənin mənas(n)ı budur: Biz İbrahimə göylərin və yerin mələyi idini

göstərirdik. Bu, onu atası və soydaşlarıyla bütlər haqqında

mübahisə/müzakirəyə, pozğunluqlarını görməyə yönəltdi. Biz ona bu şəkildə

kömək edirdik, mələyi idi göstərmə hədiyyəsini təqdim edirdik. O bu hal

üzrəykən gecə oldu, o sırada bir ulduz gördü...

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 389

Bu da göstərir ki, bəzilərinin, "Beləcə... göstərirdik." ifadəsini

əvvəliylə və sonrasıyla əlaqəsi ol/tapılmayan bir axtar/ara cümləcik kimi

göstərmələri səhvdir. Eyni vəziyyət bəzilərinin bu sözləri üçün də etibarlıdır:

"Mələyi idin İbrahim üçün ilk dəfə göstərilməsi, gecə olub bir ulduz

görməsiylə başlar." Bu cür qiymətləndirmələr səhvdir, müdafiə olunması

yersizdir.