Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

83) İşdə bunlar, qövmünə qarşı İbrahimə verdiyimiz hüccetlerimizdir.

Dilədiyimizi dərəcələrlə yüksəldərik...

Dəlildən danışılarkən uzaqlığı bildirən işarə əvəzliyinin ("tikle" sözünün)

istifadə edilməsi dəlilin böyüklüyünü, əhəmiyyətliliyini vurğulamaq üçündür.

Çünki İbrahimə göstərilən, qəti bir dəlil idi, fitrətin üsuluyla hör

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 441

tüşüyordu. Öncülleri də daxil bütünü fitrətdən meydana gəlmişdir.

"Dilədiyimizi dərəcələrlə yüksəldərik." Dərəcələr -deyildiyi kimi- nərdivanın

pillələri mənasını verər. Daha sonra bu anlayış semantik

bir genişləməyə uğramışdır. Elm, iman, möhtərəmlik və mövqe kimi mənəvi

kamal və yetkinluq mərtəbələri üçün də istifadə edilər olmuşdur. O halda,

uca Allahın dilədiyi kəsləri dərəcələrlə yüksəltməsi, ona bəzi

mənəvi yetkinluq mərtəbələrini, gerçək fəzilətləri və elm və təqva kimi

adamın qazancına bağlı, peyğəmbərlik, rəsulluq və ruzi kimi insanın

qazancına bağlı olmayan xeyrlərə xas etməsi mənasını verər.

Dərəcələr, müsbət cümlə axışı içində naməlum istifadə olduğundan

ötəri, naməlumluğu və mütləq olmayışı ifadə edər. Ancaq anlayışın mənas(n)ı

etibarilə bunu qəti olaraq söyləmək mümkündür: Mövzunun

xüsusiyyəti də göz qarşısında saxlanılaraq, burada nəzərdə tutulan elm və

hidayət dərəcələridir. Uca Allah İbrahimi hidayətiylə, göylərin və

yerin mələyi idini göstərməsiylə, özünə qəti məlumat və mübahisə et/müzakirə edilməz

dəlil göstərməsiylə yüksəltmişdi. Bütün bunlar elm anlayışının

əhatəsinə girərlər. Necə ki uca Allah elmin dərəcələri haqqında

belə buyurmuşdur: "Allah sizdən inananları və özlərinə elm

verilənləri dərəcələrlə yüksəldər." (Mübarizə, 11)

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, "Şübhəsiz Rəbbin hökm və hikmət sahibidir,

biləndir." ifadəsiylə sona çatır. Bununla vurğulanmaq istənən

xüsus budur: Bütün bunlar Allahın hikməti və məlumatı çərçivəsində

reallaşırlar. Necə ki bu dəlildən əvvəl surədə Peyğəmbərimizlə

əlaqədar olaraq haqqında danışılan dəlillər/sübut edər də ONun hikməti və məlumatı çərçivəsində

təqdim edilmişlər idi. Ayrıca ayənin axışı içində mütekellim sıygasından

gayıp sıygasına keçiş edilmişdir. Bununla Peyğəmbərimizin könülünün

xoş tutulması və haqqında danışılan məlumatların onun könülündə yerləşməsi

məqsədi güdülmüşdür.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Yatılı Ahbar'ır-Rıza adlı əsərdə belə deyilir: Bizə Naim b. Abdullah

b. Temim əl-Kureşi (r.ə) bunları söylədi: Mənə atam izah etdi, ona da

Hamdan b. Süleyman Nişaburi köçürmüş, o da Əli b. Məhəmməd b.

Cehmdən belə duy/eşitmiş: Bir gün Xəlifə Me'mun'un məclisinə

442 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

getdim, yanında İmam Razılıq (ə.s) də ol/tapılırdı. Memin İmam Razılığa

dedi ki: "Ey Rəsulullahın oğulu, sən deyilsənmi peyğəmbərlər

masımdır deyən?" İmam, "Bəli." dedi. Bunun üzərinə Memin

Qurandan ayələr oxuyaraq mənalarını soruşdu. Soruşduğu suallar arasında

bu da vardı: "Mənə uca Allahın İbrahim Peyğəmbərlə əlaqədar olaraq

köçürdüyü bu ayənin nə mənanı verdiyini söyləyərsənmi? "Deyərkən üzərinə

gecə çöküncə, İbrahim bir ulduz gördü, 'Budur rəbbim!' dedi."

İmam Razılıq (ə.s) belə dedi: "İbrahim, o sırada üç birliklə qarşılaşdı.

Bunlardan biri Venera Ulduzuna tapınırdı, biri Aya, biri də Günəşə

tapınırdı. İbrahim Peyğəmbər gizləndiyi mağaradan ilk dəfə çıxarkən

bunlarla qarşılaşmışdı. Üzərinə gecə çöküncə, Venera Ulduzunu gördü

və işin əslini öyrənmə impulsuyla və ayrıca da inkar məqsədiylə, 'Budur

rəbbim!' dedi. Ulduz qərbincə, 'Mən batanları sevməm.' dedi. Çünki

batma, sonradan olma varlıqların xüsusiyyətidir, əvvəlsiz, qədim bir

varlığın deyil. Bu səfər Ayın doğulduğunu görüncə, eyni öyrənmə marağı

və inkar impulsuyla, 'Budur rəbbim!' dedi. Daha sonra Ay da qərbincə,

'Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsəydi, əlbəttə sapan birlikdən

olardım.' dedi. Səhər olunca Günəşi doğularkən gördü. Bu səfər

də öyrənmə və inkar marağıyla, 'Budur rəbbim! Bu, Venera Ulduzundan

də, Aydan da daha böyükdür.' Təsdiqləmə və xəbər vermə

məqsədiylə söyləmiş deyil bu sözü. Daha sonra günəş də qərbincə

Venera Ulduzuna, Aya və Günəşə tapınan üç qrupa birdən belə dedi: Ey

qövmüm, mən sizin Allaha ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım. Mən

hanif olaraq üzümü tamamilə, göyləri və yeri yaradana çevirdim və

mən ONA ortaq qaçanlardan deyiləm."

"İbrahim Peyğəmbər bu sözləriylə onların dinlərinin səhvini göstərməyi

məqsəd qoyurdu. Venera Ulduzu, Ay və Günəş kimi varlıqlarınkına

bənzər xüsusiyyətlərə sahib şeylərə ibadət edilməyəcəyini, ancaq onların

və göylərin və yerin yaradıcısına ibadət edilə biləcəyini göstərmək

istəyirdi. Uca Allahın da buyurduğu kimi, soydaşlarına qarşı istifadə etdiyi

dəlillər/sübut edər uca Allahın özünə ilham etdiyi məlumatlardan qaynaqlanırdı:

Bunlar qövmünə qarşı İbrahimə verdiyimiz hüccetlerdi."

Bunun üzərinə Xəlifə Memin belə dedi: "Allah işlərini xeyirli etsin

ey Rəsulullahın oğulu." [c. 1, s. 195, h: 1]

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 443

Mən deyərəm ki: Rəvayətin məzmununun, ayələrin axışından çıxardığımız

bəzi nəticələri dəstəklər mahiyyətdə olduğu açıqdır. Yenə ayələrdən qəbul etdiyimiz

digər bəzi nəticələri dəstəkləyən başqa rəvayətlərə də yer/yeyər

verəcəyik. Lakin rəvayətdə iştirak edən, İbrahimin, "Budur rəb-bim!" sözünün

öyrənmə və inkar məqsədiylə deyildiyinə, xəbər vermə və təsdiqləmə

məqsədli olmadığına bağlı qiymətləndirməyə gəlincə, bu da

yuxarıda toxunduğumuz kimi ayələrin təfsirinə bağlı qiymətləndirmələrdən

biridir. İmam (ə.s) bunu Me'mun'un qarşı tezisini çürütmək

məqsədiylə dilə gətirmişdir. İrəlidə toxunacağımız kimi, əgər ortada

başqa qiymətləndirmələr varsa, bu qiymətləndirmə onların doğruluğunu

olumsuzlamaz.

Eyni şəkildə rəvayətdə iştirak edən, "Batma, sonradan olma varlıqların

xüsusiyyətidir..." şəklindəki ifadəyə gəlincə, bu, bəzilərinin söylədiyi kimi

ifadənin dəlilin batma xüsusiyyətinə sahib sonradan olma varlıq əsasına

söykən/dözdüyünü izah etməyə çalışdığını ortaya qoymaz. Çünki dəlilin

sevginin yoxluğundan əldə edilməsi də caizdir. Sevginin yoxluğu da,

batmanın sevgiylə bağlanılmaması lazım olan sonradan olma varlıqların

xüsusiyyəti olmasından qaynaqlanır. Bu xüsus üzərində yaxşıca

düşünmək lazımdır.

Kemalud idin adlı əsərdə, müəllif deyir ki: Atam və İbni Velid birlikdə

Sa'd'dan, o da İbni Bureyddən, o da İbni Əbi Umeyrdən, o da

Hişam b. Salamdan, o da Əbu Basardan, o da İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) belə rəvayət edər: "İbrahimin atası Nemrud b. Kənanın münəccimi idi.

Nemrud onun fikirinə müraciət etmədən hər hansı bir hökm

verməzdi. İbrahimin atası bir gecə ulduzları müşahidə etdi, səhər

olunca Nemruda belə dedi: 'Bu gecə əcaib bir şey müşahidə etdim.'

Nəm-rud ona dedi ki: 'Nə gördün?' Dedi ki: 'Dünyamıza bir uşağın

doğulacağını və bizim həlakımızın onun əlindən olacağını gördüm. Onun

ana rəhminə düşməsi yaxındır.' Nemrud bu sözlər üzərinə heyrətə

düşdü və dedi: 'Bu anda ana rəhminə düşmüş müdir?' 'Xeyr.' dedi.

Ona verilən məlumatlar arasında onun atəşdə yandırılacağı da vardı; ancaq

ona Allahın onu qurtaracağı məlumatı verilməmişdi."

"Bunun üzərinə kişilərin qadınlara yaxınlaşmalarına icazə verilmədi.

Kişilər onlara çatmasın deyə bütün qadınlar ayrı bir şəhərə aparıl-

444 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

dü. Bu sırada İbrahimin atası arvadıyla birləşdi və arvadı hamilə qaldı.

Adam arvadının hamilə qaldığı narahatlığına qapıldı. Buna görə mamaları

çağırdı. Ki İbrahimin anasının qarınını müayinə etsinlər, hamilə olub

olmadığını anlasınlar. Mamalar qadını müayinə etdilər, lakin uca

Allah dölü rəhmin kürək tərəfinə doğru yönəldərək təsbit edilməsini

önlədi. Mamalar: 'Rəhmdə hamiləlik əlamətlərinə rast gəlmədik.' dedilər."

"İbrahimin anası uşağını doğurunca atası, onu Nemruda aparmaq

istədi. Anası dedi ki: 'Oğulunu öldürməsi üçün Nemruda aparma.

Burax onu aparım, bir mağaraya yerləşdirim. Orada əcəliylə

ölsün. Sən də övlad qatili olmaqdan xilas olarsan.' Adam da arvadına,

'Al/götür, apar.' dedi. Qadın oğulunu al/götürüb mağaraya apardı, əmizdirdi,

ardından mağaranın ağızına bir qaya yerləşdirdi. Sonra oradan ayrılıb

gəldi. Allah ruzisini baş barmağından göndərdi. İbrahim baş barmağını

ağızına qoyduğunda ondan süd ehtiva etdi. İbrahim bir gündə yaşıdlarının

bir həftədə inkişaf etdikləri qədər inkişaf göstərirdi. Onun bir həftədəki

inkişafını isə, başqa uşaqlar ancaq bir ayda göstərərdilər. Bir aylıq

inkişafı da digər uşaqların bir illik inkişafına bərabər idi. Orada

Allahın dilədiyi qədər qaldı."

"Deyərkən bir gün İbrahimin anası atasına dedi ki: 'Mənə icazə ver,

gedib uşağı görəyəm.' Adam, gedə biləcəyini söylədi. Qadın mağaraya

gəldiyində İbrahimin gözlərinin iki çıra kimi parladığını gördü. Uşağı

al/götürdü, bağrına basdı, əmizdirdi. Sonra geri döndü. Atası, nə etdiyini

soruşduğunda, 'Onu basdırdım.' dedi."

"Qadın bir müddət belə gözlədikdən sonra, hər gün bir bəhanəylə evdən

çıxmağa başladı. Bu sırada mağaraya gedir, uşağı əmizdirir,

təməl ehtiyaclarını aradan qaldırırdı. Sonra evinə geri dönürdü. İbrahim

getməyə başlayınca, anası hər zamanki kimi yanına gəldi və hər

zamanki kimi baxımını etdi. Anası evə geri dönmək istəyincə, İbrahim

paltarından tutdu. Qadın, 'Niyə belə edirsən?' deyə soruşdu. İbrahim,

'Məni də bərabərində apar.' dedi. Qadın dedi ki: 'Atandan icazə

al/götürmədən səni apara bilməm.' dedi. Beləcə İbrahim bir müddət daha

tək başına mağarada qaldı, özünü insanlardan gizlədi. Nəhayət bir

gün ortaya çıxdı və Allahın əmrini açıq bir şəkildə dilə gətirdi. Allah

onun şəxsində qüdrətini insanlara göstərdi." [c. 1, s. 198, h: 7]

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 445

Mən deyərəm ki: Kısas'ul-Enbiya adlı əsərdə Şeyx Sadukdan, o da atasından

və İbni Veliddən rəvayət etmiş və rəvayət zəncirini Əbu Basara

qədər uzadaraq İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini köçürmüşdür:

"İbrahimin əmisi Azar Nemrudun münəccimi idi. Nemrud onun fikirini

öyrənmədən hər hansı bir hökm verməzdi. Bir gün dedi ki:

'Bu gecə əcaib bir hadisə müşahidə etdim.' Nemrud, 'Nə gördün?' deyə

soruşdu. Dedi ki: 'Dünyamıza bir uşaq gələcək və bizim həlakımız o

uşağın əlindən olacaq.' Bunun üzərinə kişilərin qadınlarla birləşmələri

qadağan edildi. O sırada İbrahimin atası Tarekh arvadıyla əlaqəyə

girdi və qadın hamilə qaldı." ... -Hədis bu şəkildə davam edər.-

Bihar'ul-Envar adlı əsərin müəllifini, iki hədisin sənədlərinin və İbrahimin

atası xaricində məzmunlarının eyni olması bu şəkildə şərhə aparmışdır:

"Elə aydın olur ki, Ravendinin rəvayət etdiyi də bu xəbərin

eynisidir. Yalnız İmamıya Məzhəbinin təməlləriylə bardaşsan deyə

dəyişdirmişdir." Daha sonra bütpərəst Azərin İbrahimin öz atası

olduğunu ifadə edən rəvayətləri takiyye gərəyi köçürülmüş rəvayətlər

şəklində izah etmişdir. [c. 12, s. 42 və 48]

Bundan əvvəlki rəvayətin məzmunuyla üst-üstə düşən bənzəri bir rəvayəti Qummu və

Ayyaşi öz təfsirlərində köçürmüşlər. Ehlisünnet kanallarında da

Mücahiddən rəvayət edilmişdir. Taberi Tarixində, Sala-bi Kısas'ul-

Ənbiyada sələfin və elm əhlinin ümumisindən rəvayət etmişlər.

Hər vəziyyətdə deyilməsi lazım olan budur: Hədis və rəvayət alimləri

İbrahimin (ə.s) başlanğıcda Nemrudun özünü öldürməsindən qorxulduğu

üçün bir mağarada gizləndiyi barəsində görüş birliyi içindədirlər.

Bir müddət sonra ortaya çıxmış, atası və soydaşlarıyla bütlər,

ulduzlar, Ay və Günəş haqqında mübahisə et/müzakirə etmişdir. Rəblik iddiasında olan

kralla mübahisə/müzakirəyə girmişdir. Daha əvvəl hekayəni köçürən ayələrin

axışının bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdə olduğunu ifadə etmişdik.

İbrahimin atasının adına gəlincə: Tarix alimləri onun adının Tareh

və ya Tarekh olduğunu söyləyərlər. Azar ya onun ləqəbidir, ya da bir bütün

adıdır və ya onların dillərində tərif və tənqid mənasını ifadə edən

bir xüsusiyyətdir. Çünki onların dilinə görə bazulu və ya topal mənasına

gəlirdi. İbrahim onu bu şəkildə xarakterizə etmiş ola bilər.

Tarixçilər Quranın İbrahimin atası olduğunu və İbrahimin öz-

446 ....................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

siyle mübahisə et/müzakirə etdiyini söylədikləri bu adamın adının Tarekh olduğunu və İbrahimin

öz atası olduğunu söyləməkdədirlər. Ehlisünnetdən bəzi

hədis və kəlam alimləri də bu görüşə qatılmışlar; ancaq Ehlisünnetdən

digər bir qrup buna qarşı çıxmışdır. Şiələrin az qala/haradasa hamısı

bu qarşı fikirdədir; ancaq Şiə bəzi hədisçilər də əksinə istiqamətdəki rəvayətlərə

əsərlərində yer vermişlər. Müşrik Azərin İbrahimin öz atası

olma-dığını, əmisi və ya anasının atası olduğunu söyləyənlər Sünni

və Şiə qaynaqlarda iştirak edən bu rəvayətləri əsas al/götürmüşlər: "Peyğəmbər

əfəndimizin (s. a. a) bütün ataları muvahhittiler. Onların arasında bir tək

müşrik yox idi." İki qrup arasında bu çərçivədə uzun mübahisə/müzakirələr olmuşdur.

Mən deyərəm ki: Bu tərz bir araşdırma, nə şəkildə olursa olsun, təfsir

məqsədli bir araşdırmanın mövzusu deyil. Ancaq hər iki qrup da bu mövzuda

araşdırma etmək və gerçəyi ortaya çıxarmaq vəziyyətindədirlər.

Lakin bizim buna ehtiyacımız yoxdur, belə bir şeyə gərək də duy/eşitmirik.

Biz daha əvvəl, Ən'am Surəsinin bu ayələrində haqqında danışılan

müşrik Azərin İbrahimin öz atası olmadığının ayələr tərəfindən ortaya

qon/qoyulduğunu ifadə etmişdik.

O halda, Azərin İbrahimin öz atası olduğunu söyləyən rəvayətlər,

bir-birləriylə ziddiyyət təşkil etmələri bir tərəfə, Qurana tərs düşdükləri üçün üzərində

dayanmağa dəyməz. Belə olunca da bu qədər fərqli görüşlərə rağ-men

takiyyeye şərh oluna bilsə belə, bu cür rəvayətlərin varlığını takiyə

şəklində şərh etmənin mənas(n)ı da yoxdur.

Tefsir'ul-Kummi'de, "Beləcə İbrahimə... göstərirdik." ayəsiylə əlaqədar

olaraq belə deyilir: Mənə atam izah etdi, ona da İsmayıl b. Merrar izah etmiş,

o da Yunus b. Əbdürrəhmandan duy/eşitmiş, o da Hişamdan köçürmüş,

o da İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini köçürmüş: "Yerin

və üzərindəki varlıqların, göyün və üzərindəki varlıqların, göyü daşıyan

mələklərin, ərşin və onun üzərində olanın üzərindəki pərdələr İbrahim

üçün qaldırıldı. Eyni pərdə Rəsulullah (s. a. a) və Əməril-Müminin

(ə.s) üçün də qaldırıldı." [c. 1, s. 205]

Mən deyərəm ki: Eyni hədis Besair'ud-Derecat adlı əsərdə iki kanaldan

Abdullah b. Müskan və Əbu Basar vasitəsilə İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət

edilmişdir. Ayrıca bir kanaldan da Abdurrahim vasitəsilə

Ən'am Surəsi / 74-83 ..................................................................... 447

İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilmişdir. 1 Tefsir'ul-Ayyaşi'de Zürare və

Əbu Basar vasitəsilə İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) və yenə Zürare və

Abdurrahim əl-Sıxar kanalıyla İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilmişdir.

2 et-Dürr'ül-Mensur'da da, sələf təfsirçilərindən olan İbni Abbas,

Mücahid və Süddidən rəvayət edilmişdir. 3 İrəlidə ərşdən danışarkən

el-Kafidə iştirak edən və Hz. Əlidən (ə.s) rəvayət edilən hədis məzmununda

ərş anlayışını açıqlayacağıq. Əli (ə.s) deyir ki: "Ərşi və ətrafındakıları

daşıyanlar, Allahın elmini bəxş etdiyi alimlərdir. Bu, Allahın asfi-yasına

(peyğəmbərlərə qəyyum etdiyi imamlara) göstərdiyi melekuttur. Dostu

İbrahimə də göstərmişdi. 'Beləcə biz İbrahimə göylərin və yerin

mələyi idini (Allahın onlar üzərindəki mütləq suverenlik və səltənətini)

göstərirdik ki (müşriklərlə mübahisə et/müzakirə edərkən dəlil göstərə bilsin) və

qəti inananlardan olsun.' ..." [c. 1, s. 129-130, h: 1]

Bu hədisdə mələyi idin göstərilməsinin mənasıyla əlaqədar olaraq əlimizə

çatan bir çox rəvayətin şərhi söz mövzusudur. Ayrıca mövzuyla əlaqədar

olaraq etdiyimiz şərhlərin də dəstəklənildiyi müşahidə edilməkdədir.

İnşaallah Ə'RAF Surəsini təfsir edərkən, bu hədisi daha ətraflıca ələ

al/götürəcəyik.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Əbu Basardan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s)

belə rəvayət edər: "Allah ona göylərin və yerin mələyi idini göstərərkən

birdən diqqətini çəkdi, zina edən bir adam gördü; ona qarğış etdi

və adam öldü. Yenə bir başqasını gördü; ona da qarğış etdi, o da öldü.

Deyərkən üç adam daha gördü, onlara da qarğış etdi, onlar da öldülər.

Bunun üzərinə Allah ona belə vəhy etdi: Ey İbrahim sənin duan

qəbul olar. Mənim qullarım üçün qarğış etmə. Çünki mən diləsəydim,

onları yaratmazdım. Mən qullarımı üç qrup halında yaratdım. Bir qrup

mənə ibadət edər, mənə heç bir şeyi ortaq qaçmaz. Bir qrup məndən

başqasına ibadət edər; lakin mənə hesab verməkdən xilas ola bilməzlər.

Bir başqa qrup da məndən başqasına ibadət edər, onların soyundan

mənə ibadət edənləri çıxararam." [c. 1, s. 364, h: 37]

1- [Basair'ud-Derecat, s. 106, h: 1, 2 və 5]

2- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 363, h: 33, 34 və 35]

3- [et-Dürr'ül-Mensur, c. 3, s. 23-24]

448 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət müstafizdir (bir çox kanaldan rəvayət edilmişdir).

el-Kafidə müsnet olaraq Əbu Basardan, o da İmam Sadiqdən

(ə.s) rəvayət etmişdir. 1 Şeyx Saduk İlel'uş-Şerayi adlı əsərdə İmam Cəfər

Sadiqdən (a. s), 2 Tabersi əl-İhticac adlı əsərdə, İmam Həsən Əsgəridən

(ə.s) rəvayət etmişdir. 3 Eyni rəvayət et-Dürr'ül-Mensur adlı əsərdə

İbni Mürdeveyh kanalıyla Hz. Əlidən (ə.s), o da Rəsulullahdan

(s. a. a) köçürmüşdür. Yenə Ebu'ş-Şeyh'ten və İbni Mürdeveyhdən köçürmüşdür.

Beyhaki bərabər/yoldaş-Şuab adlı əsərdə Şəhər b. Havşebdən, o da Muaz

b. Cebeldən, o da Rəsulullahdan (s. a. a) həbs olunmuş olaraq bir çox təfsirçidən

rəvayət etmişdir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Məhəmməd b. Müslimdən, o da İmam Mis və

İmam Sadiqdən birindən, İbrahimin ulduzu görməsiylə əlaqədar olaraq

belə rəvayət edilər: "O, Rəbbini axtarırdı; bu sözləriylə küfrə çatmamışdı.

Bu səbəbdən insanlar içində eyni üsulla düşünənlər, onun kimidirlər."

[c. 1, s. 364, h: 38]

Tefsir'ul-Kummi'de belə deyilir: İmam Sadiqdən (ə.s), Hz. İbrahim-

'en, "Budur rəbbim!" sözü haqqında bir sual soruşuldu, "İbrahim, bu sözü

söyləməklə şiryə düşdümü, düşmədimi?" deyə. Buyurdu ki: "Bu gün

kim, belə bir şey söyləsə, o müşrikdir; amma İbrahim baxımından

bu söz şirk sayılmaz. O, Rəbbini axtarırdı; başqası içinsə şirk mənasına

gəlir."

Mən deyərəm ki: Rəbbini axtaran kimsənin əleyhdarı, özünə tam şərh

çatan və açıq dəlil önünə qon/qoyulan kimsədir. Belə biri üçün araşdıran

deyilməz. Bu səbəbdən araşdıran birinin xaricindəki bir kimsənin şirk

ifadə edən bir sözü bir fərziyyə olaraq söyləməsi doğru deyil.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Hicrdən belə rəvayət edilər: Al/götürə b. Seyyabe İmam

Cəfər Sadiğə (ə.s) birini göndərərək, İbrahim Peyğəmbərin, "Budur

rəbbim!" sözünün mənasını soruşdu və "Bu gün kim belə bir şey söyləsə,

bizə görə o müşrikdir." dedi. İmam buyurdu ki: "Bu, İbrahim bucaq-

1- [əl-Kafi, c. 8, s. 305, h: 473]

2- [İlel'uş-Şerayi, c. 2, s. 585, h: 31]

3- [əl-İhticac, c. 1, s. 36]

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 449

sından şirk sayılmaz. O, Rəbbini axtarırdı. Bu söz başqasından şirk

sayılar." [c. 1, s. 365, h: 41]

Yenə Tefsir'ul-Ayyaşi'de Məhəmməd b. Hamrandan belə rəvayət edilər:

Allahın İbrahimin dilindən köçürdüyü, "Budur rəbbim!" sözünün mənasını

soruşdum. İmam buyurdu ki: "Ona hər hansı bir məlumat çatmamışdı.

O, söylədiyindən başqa bir şeyi nəzərdə tuturdu." [c. 1, s. 365, h: 42]

Mən deyərəm ki: Burada anladığımız qədəriylə izah edilmək istənən budur:

İbrahimin, "Budur rəbbim!" sözü, öz nəzəri mənasının kənarına

keçməmişdir. Bundan kənar ondan köçürülən bir mənas(n)ı da yoxdur.

Yəni, o bu sözü bir fərziyyə olaraq söyləmişdir. Ya da iddia sahibinin

sözünü bir ön qəbul olaraq al/götürüb sonra da səhv şeyləri tələb etdiyindən

səhv olduğunu ortaya qoymaq üçün ifadə etmişdir. Necə ki

biz, daha əvvəl bunun üzərində dayandıq.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, "İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla

tapa bilməyənlər..." ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: Əhməd, Buxari,

Müslim, Tirmizi, İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Əbu Xatəm və Darekutni

"əl-Efrad" adlı əsərdə, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh, Abdullah b.

Məsuddan belə rəvayət etmişlər: "İnananlar və imanlarına bir

haqsızlıq tapa bilməyənlər..." ayəs(n)i nazil olunca, bu vəziyyət insanlara ağır

gəldi. Gedib Rəsulullaha dedilər ki: "Ya Rəsulullah, hansımız nəfsinə

zülm etməz ki?" Rəsulullah buyurdu ki: "Burada sizin sandığınız vəziyyət

nəzərdə tutulmur. Saleh bir qulun bu sözünü duy/eşitmədinizmi: 'Şübhəsiz

şirk böyük bir zülmdür.' Burada da şirk nəzərdə tutulmuşdur." [c. 3, s. 26-

27]

Mən deyərəm ki: Hədisdə haqqında danışılan saleh quldan məqsəd, Loğmandır.

Necə ki bu söz, Loğman Surəsində onun dilindən köçürülmüşdür. Bu

baxımdan hədis, Ən'am Surəsinin Loğman Surəsindən sonra endiyini

göstərməkdədir. Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, ayədə keçən zülmdən

məqsədin şirk olması şəklindəki çıxarsama, mövzunun axışına

uyğun bir uyğunlaşdırmadıyar. Çünki şirk, bağışlanması qətiliklə mümkün

olmayan bir günahdır. Onun xaricində qalan günah nə olursa olsun

bağışlana bilər. Söylədiyimizin dəlili irəlidə yer verəcəyimiz rəvayətlərdir.

Yenə eyni əsərdə Əhməd, Taberani, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh və

450 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Beyhaki "Şuab'ul-İman" adlı əsərdə Cərir b. Abdullahdan belə rəvayət

edər: "Bir gün Rəsulullahla (s. a. a) birlikdə Mədinədən çıxdıq. Şəhərdən

yaxşıca uzaqlaşmışkən uzaqdan bir adamın miniyini bizə doğru qaçdırdığını

gördük. Deyərkən bizə çat/yetişdi və salam verdi. Rəsulullah ona dedi

ki: 'Haradan gəlirsən?' 'Bərabər/yoldaşımın, uşağımın və tayfamın yanından

gəlirəm, Rəsulullahı görmək istəyirəm.' dedi. Rəsulullah dedi ki: 'Bu

anda onun yanındasan.' Bunun üzərinə adam, 'Mənə imanın nə olduğunu

öyrət.' dedi. Rəsulullah belə buyurdu: 'Allahdan başqa ilah olmadığına

və Məhəmmədin Allahın elçisi olduğuna şahidlik faktor, namazı

etməyin, zəkatı verməyin, ramazan ayında oruc tutmağın və Allahın evinə

həcc ziyarətində ol/tapılmağındır.' Adam dedi ki: Qəbul edirəm."

"Bu sırada dəvəsinin ön ayaqlarından biri casus yuvasına girdi və

tökezledi. Adam dəvənin kürəyindən təpə üstü yerə çaxıldı və oracıqda

öldü. Rəsulullah dedi ki: 'Bu adam, az əməl edib çox savab qazananlardandır.

Bu adam uca Allahın haqqında belə buyurduğu kəslərdən

sayılar: 'İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər,

işdə güvən yalnız onlarındır və doğru yolu bulanlar da onlardır.' Mən

hurilərin onun ağızına cənnət meyvələrini qoyduqlarını gördüm. O

zaman anladım ki, adam ölərkən açdı." [c. 3, s. 27]

Mən deyərəm ki: Müəllif bu hədisi Hakim Tirmizidən, İbni Əbi Xatəm və

İbni Abbasdan bənzər ifadələrlə rəvayət etmişdir. Ayyaşi də öz təfsirində

bu hədisi Cabir Cu'fi'den, o da özünə rəvayət edən kəslər

vasitəsilə Rəsulullahdan (s. a. a) köçürmüşdür. [c. 1, s. 366, h: 45]

Eyni əsərdə ABŞ b. Humeyd İbrahim Teymidən belə rəvayət edər:

"Adamın biri bu ayənin mənasını Rəsulullahdan soruşdu; lakin Rəsulullah

bir şey söyləmədi. Deyərkən bir adam gəldi və Müsəlman oldu.

Çox keçmədən döyüş idi və şəhid oldu. Bunun üzərinə Rəsulullah, 'İşdə

bu adam, inanan və imanına bir zülm bulaşdırmayan kəslərdəndir.'

dedi." [c. 3, s. 27]

Eyni əsərdə Faryabi, ABŞ b. Humeyd, İbni Əbi Xatəm, Ebu'ş-Şeyh, səhih

olduğunu ifadə edərək Hakim və İbni Mürdeveyh Əli b. Əbu Talibdən,

"İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər" ayəsiylə əlaqədar

olaraq belə rəvayət edər: "Bu ayə xüsusi olaraq Hz. İbrahim və səhabələri

haqqında enmişdir, bu ümmətlə əlaqədar deyil." [c. 3, s. 27]

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 451

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin zahiri, kitab və sünnədən çıxarılan küllü qanunlarla

uyğun gəlməməkdədir. Çünki ayə, detal xüsusiyyətli qanuni hökmlər

kimi ümmətlər içində yalnız bir ümmətə xas qılınacaq xüsusi bir

hökm ehtiva etməməkdədir. Çünki detal xüsusiyyətli qanuni hökmlər yalnız

müəyyən bir dövrə xas qılına bilərlər. Lakin mərtəbələrinə görə təsirləri

olan iman və yenə mərtəbələrinə görə iman üzərində mənfi

təsirləri olan zülm isə, insan fitrətinə yerləşdirilən faktlardır; zamanın

və cəmiyyətlərin dəyişməsiylə dəyişməzlər.

Bəzi təfsirçilər bu hədisi şərhlərkən bunları söyləmişlər: "Böyük

bir ehtimalla Hz. Əlinin məqsədi, uca Allahın xüsusi olaraq İbrahimi

və soydaşlarından muvahhid olanları mütləq olaraq axirət əzabından

yana etibarda etdiyinə işarə etmək idi. Yalnız əzabda əbədi olaraq

qalmaqdan yana etibarda etmək deyil. Əgər səhihsə, bunun səbəbi

budur: Uca Allah İbrahim Peyğəmbərin qövmünü tövhid inancı

xaricində hər hansı bir şeylə mükəlləf etməmişdir. Bu barədə ölkələrində

fərdi və ədəbi davranış vs. şeylərə bağlı xüsuslarla əlaqədar

çətin tətbiqlərlə kifayətlənmişdir. Ölkələrində etibarlı olan tətbiqlər

bunları öyrətmə baxımından kafi idi."

"Araşdırmaçılar İbrahim Peyğəmbər zamanında yaşayan, onun ölkəsinə

gəlişini müqəddəs hesab edən və ondan onda birlik vergi alan/sahə saleh kral

Hamurabi qanunlarını ortaya çıxarmış ol/tapılırlar. -Necə ki Tövratın

Yaratma Sifrində də belə deyilməkdədir- Bu qanunların böyük nisbətdə

Tövratdakı hökmlərlə eyni olduğu görülməkdədir. Uca Allahın İbrahimin

diliylə həcci fərz etməsi isə, İsmayılın soyundan gələn uşaqları

üçün etibarlıdır; soydaşları olar Keçəldənilər üçün deyil. Bu ümmətə gəlincə,

bu ümmətin muvahhitleri, işlədikləri günahların nisbətində əzaba

çarpdırılacaqlar. Çünki onlar əskiksiz bir şəriətlə həmsöhbətdirlər,

onu suveren etmək barəsində hesaba çəkiləcəklər." (Təfsirçinin

sözləri sona çatdı.)

Adı çəkilən təfsirçinin sözlərində məcbur etmə olduğu son dərəcə diqqətə çarpandır.

Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi Hamurabi Miladdan əvvəl min yeddi

yüz/üz illərində yaşamışdır. Hz. İbrahim isə təfsirçinin də ifadə etdiyi kimi

Miladdan əvvəl təxminən olaraq iki min illərində yaşamışdır.

Hərçənd Hamurabi öz dini baxımından quruluşçu bir insan idi, xalqına ada-

452 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

letle hökm edirdi, öz qoyduğu qanunlara bağlı qalırdı və onların

krallığının sərhədləri içində ən gözəl şəkildə tətbiq olunmasına işlə/çalışırdı.

Ayrıca ifadə edildiyi üzrə qoyduğu qanunlar sistematik bir nizam

halında təyin olunan ilk qanunlar idi. Lakin bütün bunların yanında o bir

bütpərəst idi. Babil xarabalarında ortaya çıxarılan kitabələrdə görüldüyü

kimi, qanunlarını yazdıqdan sonra bütpərəstlərin ilahlarından kömək

istəmişdir. Qanunların sonunda adlarını zikr etdiyi, özünə böyük bir

suverenlik verdikləri, ədaləti və qanunları suveren etməsinə köməkçi

olduqları üçün təşəkkür etdiyi, qanunların qorunması, təhrif edilməsi və

ortadan qaldırılması mövzusunda özlərindən kömək istədiyi tanrıların

adları belədir: Mirudah=tanrıça tanrısı. Ey=yasa və ədalət tanrısı.

Zemama və İştar=savaş tanrısı. Şamaş=gök və yer/yeyər mühakiməçi-tanrısı.

Sin= göylərin tanrısı. Hadad=bereket tanrısı. Nirğal=zafer tanrısı.

Bel=kader tanrısı. Tanrı tərəfindən Biltis və Tanrı tərəfindən Nino. Tanrı Sacila vs.

Adı çəkilən təfsirçinin, "Uca Allah, İbrahim Peyğəmbərin soydaşlarını

tövhid inancı xaricində hər hansı bir şeylə öhdəçilikli etməmişdir. Bu

barədə ölkələrində... çətin tətbiqlərlə kifayətlənmişdir." şəklindəki sözünə

gəlincə; Quran bunu yalanlamaqdadır. Quran İbrahimin dilindən

bizə namazdan danışır. İbrahim surəsindəki duada bunu görmək

mümkündür. Quranda ifadə edildiyinə görə, uca Allah ona xeyirli

işləri etməyi, zəkat verməyi vəhy etmişdir. Ənbiya Surəsində buna

bağlı açıq ifadələr vardır. Yenə Həcc Surəsində ifadə edildiyinə görə,

İbrahim Peyğəmbər həcc öhdəçiliyini qoymuş, bəzi dörd ayaqlı

heyvanların ətlərini mübah etmişdir. Mumtəhinə Surəsində ifadə edildiyinə

görə, müşriklərdən hər cür əlaqəni kəsmək də onun şəriətinin

bir hökmü idi. Ən'am Surəsində və başqa surələrdə işarə edildiyi

kimi o, insan fitrətinin qəbul etmədiyi hər cür zülmü qadağan etmişdi.

Həcc Surəsində işarə edildiyi kimi təmizlik də onun şəriətinin bir

hökmü idi. Hədislərdə işarə edildiyinə görə, Hz. İbrahim hanifliği qanuniləşdirmişdir

və bu qanunun on qanunu ol/tapılırdı: Beş dənəsi başla,

beş dənəsi də bədənlə əlaqədar idi. Sünnət olmaq bu qanunlardan biriydi.

Hud və Məryəm surələrində işarə edildiyi kimi, Hz. İbrahim salamlaşma

ənənəsini də tətbiq edirdi.

Uca Allah bu barədə belə buyurmaqdadır: "Atanız İbrahimin de

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 453

ni." (Həcc, 78) "Xeyr, biz İbrahimin hanif dininə xəbərdar edik." (Bəqərə, 135)

Bu ayələrdə İslam dini, təməl və detal xüsusiyyətli qanunlarıyla İbrahimin

(ə.s) dini olaraq xarakterizə edilmişdir. Bu ayələr İslam dininin bu günki

şəkliylə və detallı hökmləriylə İbrahim Peyğəmbərin zamanında

qanuniləşdirildiyi mənasını verməzlər şübhəsiz. Hətta vəziyyət tam tərsinədir.

Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "O sizə, dindən

Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və

İsaya tövsiyə etdiyimizi şəriət etdi." (Şura, 13)

Lakin yuxarıda nümunə verdiyimiz ayələr, İslamın ehtiva etdiyi şəri qanunların

insan fitrətinin nəzərdə tutduğu təməl prinsiplərə söykən/dözdüyünü, İslamın

əmrlərinin fitrət tərəfindən təsdiqləndiyini, qadağan etdiyi şeylərin də fitrətin xoşlanmadığı

şeylər olduğunu göstərməkdədir. Uca Allah təfsirini təqdim etdiyimiz

bu surənin sonunda, şiryin əleyhinə bəzi dəlillərə və bəzi

bütünsel əmr və qadağan edərə yer verdikdən sonra Peyğəmbərinə xitab olaraq

belə buyurmaqdadır: "Də ki: Rəbbim məni dümdüz bir yola çatdırdı;

insanların xeyirinə olan hər şeyi bünyəsində saxlayan bir dinə, Allah-

'ı birleyen (hanif) İbrahim,ın dininə. O, (Allaha) ortaq qaçanlardan

deyildi." (Ən'am, 161)

Əgər təfsirçinin dediyi kimi, uca Allah İbrahim üçün bir şəriət endirməmiş

olsaydı, yalnız qüvvədəki qanunlarla, yəni Hamurabi qanunlarıyla

kifayətlənmiş olsaydı, adı çəkilən Hamurabi qanunları Allah tərəfindən

təsdiqlənmiş, təsdiqlənmiş olacaqdı. Bu qanunlar İbrahimin dininin, bu səbəbdən

Quranda hökmə bağlanan İslam dininin şəriətinin bir parçası

olacaqdı. Çünki İslam dini, İbrahimin hanif dininin özüdür.

Bu səbəbdən Hamurabi qanunları ilahi şəriətlərdən və səmavi kitablardan

biri olaraq qiymətləndiriləcəkdi.

Haqqında heç bir şübhə ol/tapılmayan gerçək budur ki: İlahi vəhy, bundan

əvvəlki peyğəmbərlərə və onların ümmətlərinə dünya və axirət

həyatına bağlı məsələn ibadət növləri kimi təməl prinsipləri öyrətmişdir.

Xeyrlərə və şərlərə bağlı universal qanunlar qoymuşdur. Normal bir

ağla sahib insan, bunlar vasitəsilə yaxşılıqların yanında olmağı, zülmdən,

həddindən artıqlıqdan və müstəkbirlərə dəstək olmaqdan qaçınmağı vs. şeyləri

öyrənər. Sonra bu istiqamətdə içində iştirak etdikləri cəmiyyətdə bu təchizatlarıyla

diqqətə çarpanlaşmaları ümmətləri xeyirə, yaxşılığa, quruluşçuluğa da-

454 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

vet etməyə, çirkin həyasızlıqdan və təxribatçılıq çıxarmaqdan çəkindirməyə

əmr edilmişlər. Bu məzmunda içində iştirak etdikləri cəmiyyətlərin

nəşr/təzyiqçi, zorba tağutların ya da azadlıqçı ədalətli idarəçilərin suverenliyi

altında olması arasında hər hansı bir fərq yoxdur.

İslamdan əvvəl, ilahi şəriətlər içərisində yalnız Tövratın ehtiva etdiyi şəriət

detallı bir sistemə malikdir. Tövratın ehtiva etdiyi şəriət bəzi istiqamətləriylə

Hamurabi qanunlarına bənzəməkdədir. Nə var ki uca Allahın Musaya

(ə.s) endirdiyi Tövrat daha əvvəl İsrailoğulları arasında qorunurkən,

Buhtunnasr zəbti əsnasında itmişdir. Buhtunnasr İsrailoğullarının

birliklərini dağıt/paylamış, heykəllərini yıxmış, çil balası kimi

dünyanın dörd bir tərəfinə dağıt/paylamışdı. Babilə məhbuslar olaraq aparmış,

oraya yerləşdirmişdi. Bu vəziyyət Qəpiyin Babili fəth edib Yəhudiləri

sərbəst buraxmasına qədər davam etdi. Bundan sonra onların Qüdsə

dönmələrinə icazə verdi. Nüsxələri itən və içindəki məlumatlarla

birlikdə mətnləri unudulan Tövratın Kahin Azara tərəfindən yenidən

yazılmasına icazə verdi. Bu sırada Keçəldənilər tərəfindən Babildə

tətbiq olunan qanunlara da alışmışlar idi.

Bu gerçək ortadaykən, uca Allahın Musaya endirdiyi şəriətin əhatəs(n)i

içində Hamurabi qanunlarının bəzi qanunlarını təsdiqlədiyi necə deyilə bilər.

Quran bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratın yalnız

bir qisimini təsdiq etməkdədir. Kənar yandan səmavi bir qaynağa söykən/dözməyən

qanun sistemlərinin də bəzi quruluşçu qanunlar içirməsinə, bəzi

haqq hökmləri əhatəsinə heç bir maneə yoxdur.

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Basardan, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), "İnananlar və imanlarına bir haqsızlıq tapa bilməyənlər."

ayəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyini rəvayət edər: "Burada nəzərdə tutulan,

şirkdir." [c. 2, s. 293, h: 4]

Eyni əsərdə başqa bir kanaldan Əbu Basardan İmamın belə dediyi rəvayət

edilər: "Yəni imanlarını şübhəylə tapa bilməyənlər." [c. 2, s. 399, h: 4]

Ayyaşi də bu hədisi, Əbu Basardan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s)

rəvayət etmişdir. [c. 1, s. 366, h: 47]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əbu Basardan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s)

belə rəvayət edər: İmama, "İnananlar və imanların bir haqsızlıqla bu

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 455

lamayanlar" ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: "Ey Əbu Basar, imanlarını zülmlə

bulayanlardan olmaqdan Allaha sığınarıq." Sonra belə dedi:

"Bunlar Xaricilər və yoldaşlarıdır." [c. 1, s. 366, h: 48]

Eyni əsərdə Yaqub b. Şuaybdan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s),

"İmanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər" ayəsiylə əlaqədar olaraq belə

rəvayət edər: "Burada nəzərdə tutulan pozğunluq və daha yuxarısı olan günahlardır."

[c. 1, s. 366, h: 50]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə işarə edilən pozğunluqdan məqsəd şirkdir.

Çünki şirk özündən daha ağır olan bütün zülmlərin və günahların

təməlini meydana gətirər. Ya da buradakı pozğunluqdan məqsəd, daha aşağı günah

və zülmlərdir. Bundan yuxarısı ilə də şirk nəzərdə tutulmuşdur. Çünki

şirk pozğunluğun daha şiddətli bir mərtəbəsidir. Onsuz da/zatən hər günah bir pozğunluqdur.

Görüldüyü kimi rəvayətlərdə, ayədə keçən zülm anlayışı müxtəlif

üsullarla açıqlanmaqdadır. Bəzən şirk, bəzən şübhə, bəzən

Xaricilərin üzərlərində olduğu vəziyyəti və anlayışı şəklində

açıqlanmaqdadır. Bəzi rəvayətlərdə, Ehlibeytin düşmənlərini vəli

əldə etmənin də bu ayədə işarə edilən zülmün əhatəsinə girdiyi

ifadə edilir. Bütün bunlar daha əvvəl ayədə keçən zülm anlayışı

mütləqdir şəklindəki qiymətləndirməmizin doğruluğunun dəlilləridir.

Bu səbəbdən ifadə mütləqliyi baxımından zehinlərə tutumları nisbətində

xitab etməkdədir.