Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

deyil idimi? Yaxud Rəbbimizi görməli deyil dikmi?' dedilər.

And olsun ki, onlar öz içlərində böyüklük göstərdilər və böyük bir

azğınlıqla həddi aşdılar. Mələkləri gördükləri gün, işdə o gün günahkarlara

müjdə yoxdur və onlara, 'Sizə sevinmək qadağandır qadağan!' deyərlər."

(Furqan, 21-22) Burada işarə edilən mühit, ölüm və ya ölüm sonrası

həyatdır. Bunu bu ifadədən anlayırıq: "O gün cənnət xalqının qalacaqları

yer/yeyər daha yaxşı, dinləyib səfa sürəcəkləri yer/yeyər daha gözəldir."

(Furqan, 24)

Uca Allah, bu ayənin dərhal arxasında, ifadənin zahirindən, axirət

gününün nəzərdə tutulduğu aydın olan bir ayədə də belə buyurur: "Göyün

buludları parçaladığı və mələklərin bölük bölük endirildiyi gün, işdə o

gün, gerçək mülk, Rəhmanındır və o gün, kafirlər üçün çətin bir gündür."

(Furqan, 25-26) Bəlkə də bu ayədə də bunu nəzərdə tuturdular: "Yaxud

Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməlisən." (İsra, 92)

Qısacası, "Əgər bir mələk endirsəydik, artıq iş bitirilmiş olardı..." ifadəsi,

onların özlərinə əzab edəcək mələyin endirilməsi istiqamətindəki

28 ...................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

təkliflərinə bir cavab xüsusiyyətindədir. Uca Allahın İslam ümmətinə istiqamətli

əzab təxirə salma vədini də bu ifadələrlə əlaqəli olaraq qiymətləndirmək

lazımdır. Yunus Surəsində iştirak edən bəzi ayələrdə bu xüsusa

belə işarə edilmişdir: "Hər ümmətin bir elçisi vardır; elçiləri gəlincə

aralarında ədalətlə hükmolunur, onlara heç haqsızlıq edilməz.

Deyirlər ki: 'Doğru söyləyirsinizsə, bu bizi təhdid etdiyiniz əzab nə vaxt?'

deyirlər. Də ki: 'Mən özümə da/də/dahi, Allahın dilədiyindən başqa,

nə bir zərər, nə də bir fayda vermə gücünə sahib deyiləm. Hər ümmətin

bir müddəti vardır...' 'Doğrudan o gerçəkdirmi?' deyə səndən soruşurlar?

Də ki: Bəli, Rəbbim haqqı üçün, o gerçəkdir. Siz onu önləyə bilməzsiniz."

(Yunus, 47-53) Eyni mənas(n)ı ehtiva edən başqa bir çox ayə vardır.

İnşaallah başqa bir surəni təfsir edərkən bu barədə kafi şərhlərdə

ol/tapılacağıq.

Uca Allah bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Halbuki sən içlərində

ol/tapıldığı müddətcə Allah, onlara əzab edəcək deyil və onlar istiğfar

edirlərkən də Allah, onlara əzab edəcək deyil." (Ənfal, 33)

Buna görə, ayədən bu məna çıxır: Onlar, üzərlərinə mələk endirilməsini

istəyirlər, amma biz onların bu istəklərinə cavab verməyəcəyik.

Çünki əgər mələk endiriləcək olsa, işləri bitmiş olar və artıq gözlədilməzlər.

Halbuki uca Allah, onların bir müddət gözlədilmələrinə hökm etmişdir.

Budaqdıqları həyatlarına bir müddət daha budaqsanlar, ta ki özləri üçün

nəzərdə tutulan gün gəlib çatana qədər. O gün istədikləri əskiksiz

yerinə yetiriləcək və Allah aralarında ədalət qanununa görə hökm edəcək.

Ayənin mənasının başqa bir şəkildə qəbul edilməsi də mümkündür. Buna

görə onlar, üzərlərinə bir mələyin endirilməsini, özlərinə əzab

endirməsi üçün deyil, Peyğəmbərin təqdim etdiyi mesajın doğruluğuna işarə

olması üçün istəmiş ola bilərlər. Bu ehtimala görə onlara verilən cavablandır

deyilmək istənən də budur: Üzərlərinə mələk də endirilsə, yenə

də içlərində kökləşən alçaq tıynetten və böyüklük kompleksindən

ötəri inanmayacaqlar. O zaman da aralarında ədalət qanunu istiqamətində

hökm verilərək işləri bitiriləcək və özlərinə möhlət

verilməyəcək. Onlarsa belə bir şeyi istəməzlər.

Ən'am Surəsi / 4-11 .................. 29

İkincisi: Özlərinə bir mələk endirilsin və bu mələk risalət yükünü

çiyinləsin, Peyğəmbər yerinə o insanları Allaha qulluq təqdim etməyə dəvət

etsin və ya bu mələk Peyğəmbərin yanında, eynilə onun kimi bir elçi

olaraq vəzifə yerinə yetirsin, Peyğəmbərin dəvətinin və peyğəmbərliyinin şahidi

olsun, onu təsdiqləsin. Necə ki uca Allah, bir ayədə onların bu

sözlərini köçürməkdədir: "Dedilər ki: Bu nə forma elçi ki yemək yeyir,

bazarlarda gəzir?! Ona, özüylə birlikdə xəbərdarlıqçı olacaq bir mələk

endirilsəydi ya!" (Furqan, 7) Onlar bu sözləriylə, Allah tərəfindən elçi olaraq

göndərilən bir kimsənin normal insanlar kimi davrana bilməyəcəyini,

yemək yeyib bazarlarda gəzərək ruzi qazanmağa işlə/çalışa bilməyəcəyini

demək istəyirlər. Onlara görə, Allah tərəfindən vəzifələndirilən

bir elçi, xüsusi səmavi bir həyat davam etdirməlidir, mələyi idi bir həyata sahib

olmalıdır. Maddi həyatın səyiylə, məşəqqətiylə maraq/əlaqəsi ol/tapılmamalıdır.

Bu səbəbdən dəvət etdiyi mesajın göy mənşəli olması, onun həyat

tərziylə də diqqətə çarpanlıq qazanmalıdır. Ya da onun yanında göydən

enən bir mələk ol/tapılmalı və bu mələk onunla birlikdə xəbərdarlıqçılıq vəzifəsini

etməlidir. O zaman kimsə, bu elçinin dəvətinin həqiqəti və

peyğəmbərliyinin hakkaniyeti barəsində şübhəyə düşməz.

İşdə dərhal sonrasında iştirak edən, "Əgər onu bir mələk etsəydik..."

ayəsiylə onların bu təkliflərinə cavab verilir.

9) Əgər onu bir mələk etsəydik, yenə onu bir kişi edərdik və onları

yenə düşdükləri şübhəyə salardıq.

İfadənin orijinalında keçən "lebs" sözcüyü, çirkinliyindən və ya tələb edici

başqa bir səbəbdən ötəri bir örtüylə bir şeyi örtmək deməkdir.

Bu söz "lubs" şəklində tələffüz edildiyində isə, haqqın üzərini

örtmə mənasını ifadə edər. Mənə elə gəlir ki, bu istifadədə istiare

əsas alınmışdır və əslində hər iki tələffüzün mənas(n)ı birdir.

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "Lebis'es-sevbe= Geyimi

geydi, demək, 'Onunla örtündü' deməkdir. 'Elbesehu gayrehu= Geyimi

başqasına geydirdi.' ... 'əl-Lubs' sözünün əsl mənas(n)ı, bir şeyi

örtməkdir. Bu mənada daha çox mücərrəd anlayışlar ilə əlaqədar olaraq istifadə edilər.

Məsələn, 'Lebiset əleyhi emruhu=İşi qarışıq oldu' deyərlər. Uca

Allah da belə buyurur: 'Onları yenə düşdükləri şübhəyə salardıq.'

[Ən'am, 9] 'Haqqı batil ilə qarışdırmayın.' [Bəqərə, 42] 'Niyə/səbəb haqqı

30 ...................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

batillə qarışdırırsınız?' [Al/götürü İmran, 71] 'İnananlar və imanlarını bir

haqsızlıqla tapa bilməyənlər...' [Ən'am, 82] Ərəblər, 'Fil-əmri lebsetün=Bu

işdə bir qarışıqlıq var' deyərlər." (el-Müfredatdan alınan götürmə burada

sona çatdı.)

Ayədə keçən "yelbisune" hərəkətinin mefulü zikr edilməmişdir. Bundan

mefulün əhatə edici bir məna ehtiva etdiyini çıxarmaq mümkündür. Buna

görə, ifadənin bucaqlımı belə olar: Kafirlər, işi özləri baxımından içindən

çıxılmaz və şübhəli hala gətirirlər. Bu, onların həm öz özləri

üçün, həm də bəzilərinin digər bəziləri üçün məsələni qarışıq hala

gətirmələrini əhatə edir.

Onların özləri xaricindəki insanlar üçün işi qarışıq və içindən çıxılmaz

hala gətirmələrinə gəlincə; pis niyyətli alimlərin özlərini izləyən

cahil insanların başını qarışdırmaq üçün haqqı batillə qarışdırmalarını

və ya tağutların özlərinə təbii/tabe olan yurddaşlarını aldada bilmək üçün

haqq ilə qərbli bir-birinə qarışdırmalarını buna nümunə göstərə bilərik. Məsələn,

uca Allahın Firondan köçürdüyü bu sözləri bunun bir nümunəsidir:

"Ey qövmüm, Misir mülkü və bu altımdan axıb gedən çaylar mənim

deyilmi? Görmürsünüzmü? Yaxud mən, bu alçaq, az qala/haradasa

söz izah edə bilməyəcək vəziyyətdə olan adamdan daha yaxşı deyiləmmi?

Üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı, yaxud yanında mələklər də gəlməli

deyil idimi? (Firon beləcə) qövmünü kiçik hesab etdi, onlar da ona boyun

əydilər." (Zuxruf, 51-54) Bu sözləri də bunun bir başqa nümunəsidir:

"Mən sizə, tək gördüyümü göstərirəm və mən sizi ancaq doğru yola

aparıram." (Mömin, 29)

Onların öz özləri üçün işi aydın olmaz, içindən çıxılmaz və kompleks

hala gətirmələrinin mənasını verincə; bunu da belə açıqlaya bilərik:

Onlar, öz zehinlərində haqqı batil, qərbli də haqq olaraq düşünmüş

və beləcə qərbli izləməyi davamlı bir davranış halına gətirmişlər.

Çünki insan, uca Allahın insanların yaradılışlarına əsas etdiyi

fitrət qanunu lazımınca haqq ilə qərbli bir-birindən ayıra bilməsinə, bu fitrət

qanunu uyğun olaraq həm çəkinmə duyğusu, həm də günah əməliyyata/işləmə

instinkti özünə təlqin edilmiş olmasına baxmayaraq, kimi

vəziyyətlərdə heva və həvəs istiqamətini gücləndirə bilər, şəhvət və qəzəb

ruhunu gücləndirə bilər. Bunun nəticəsində nəfsində haqqa qarşı

böyüklənmə bacarığı inkişaf edər, gerçək qarşısında böyüklük

Ən'am Surəsi / 4-11 .................. 31

kesi inkişaf edər, gerçək qarşısında böyüklük kompleksinə qapılma refleksini

əldə edər. Haqq qarşısında nəfsi tepkisel bir tutum içinə girər, qabığına

çəkilər, öz etdikləriylə qürur duyacaq hala gələr. Artıq haqqa

dönüb bax-maz, haqq əsaslı çağırışı dinləməz olar. Bu mərhələdə öz

əməlləri özünə bəzəkli görünər, bilə-bilə haqqı batillə qarışdırar. Necə ki

ulu Allah insanın içinə düşdüyü bu psixoloji tepkimeyi bu ifadələrlə

dilə gətirər: "Kefini tanrı əldə edən və Allahın məlumata baxmayaraq

sapdırdığı, qulağını və ürəyini möhürlədiyi, gözünün üstünə də pərdə

çəkdiyi kimsəni gördünmü?" (Casiyə, 23) "Də ki: Sizə işləri baxımından

ən çox ziyana uğrayacaq olanları söyləyimmi? Dünya həyatında

bütün səyləri boşa getmiş olan və özləri də yaxşı iş etdiklərini sanan

kəsləri?" (Kəhf, 103-104)

Beləcə insanın bildiyi halda, bir mövzuda pozğunluğa düşməsinin necə

reallaşdığı dəqiqlik qazanır. Bu səbəbdən bu kimi vəziyyətlərdə, insanın

özü baxımından haqqı batil ilə qarışdırmasını özünü qaçınılmaz

bir zərərə məruz buraxması şəklində qəbul edib də bunun mümkün olmadığını

söyləyə bilmərik.

Qaldı ki, bizlər öz davranışlarımız üzərində düşündüyümüzdə, hərəkətlərimizi

analıdıq bir gözlə irdələdiyimizdə, bir çox pis vərdişlərimiz

olduğunu görər, bunların pis olduğunu rahatlıqla qəbul edərik.

Lakin, bu vərdişləri tərk etmə istiqamətində bir addım atmarıq; çünki

bu ənənələr bizim fikri və praktik həyatımızda kök salmışlar.

Bu, bilərək sapmaqdan, haqqı batillə qarışdırmaqdan, mövhum

ləzzətlərlə zövq almaqdan, eqoist zövqlərə dalaraq haqq üzərində stabillik

göstərmək və haqqa görə hərəkət etməkdən geri qalmaqdan

başqa bir şey deyil. Uca Allah, razılığına uyğun davrana bilməmizdə

bizim köməkçimiz olsun.

Hər vəziyyətdə, "Əgər onu bir mələk etsəydik, yenə onu bir kişi edərdik."

ifadəsi, onların xəbərdarlıqçı olaraq bir mələk endirilməsi vəziyyətində

özlərinin ona inanacaqlarına bağlı təkliflərinə verilmiş bir

cavabdır.

Cavabın özü budur: Dünya yurdu, sərbəst iradə əsasına söykənən seçkilərin

edildiyi bir imtahan yurdudur. İnsanın bu dünyada gerçək xoşbəxtliyini

əldə etməsi, ancaq sərbəst iradəsiylə yapığı seçimləri izlə-

32 ...................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mesi və xoşbəxtlik yolunda özünə fayda təmin edəcək və ya zərərə

uğradacaq şeyləri qazanması ilə mümkündür. İnsan bu iki yoldan

hansını özü üçün seçsə, Allah da onu o yolda icra edər.

Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Biz ona yolu göstərdik; o ya

şükr edən olar, ya da nankorluq edən." (İnsan, 3) Burada, insana yolun

göstərilməsindən danışılır. Göstərilən yolu izləmək və ya ondan

qaçınmaq, insanın öz seçiminə qalmışdır. Müəyyən bir yolu izləməsi üçün

insana hər hansı bir nəşr/təzyiq tətbiq olunmaz. Əksinə, özü bir yol məbləğ,

öz əkər, sonra da əkdiyini biçər. Uca Allah belə buyurur:

"İnsana işindən başqa bir şey yoxdur. Və çalışması da yaxında

görüləcək. Sonra ona tastamam qarşılığı veriləcək." (Nəcm, 39-41)

Buna görə, insan yalnız öz işinin məhsuluna malikdir. Əgər

çalışması xeyrsə, uca Allah ona bu xeyiri göstərəcək. Əgər çalışması

şərə istiqamətlisə, uca Allah onu haqqında etibarlı edəcək.

Necə ki bir ayədə belə buyurulmuşdur: "Kim axirət əkinini istəsə,

onun əkinini artırarıq; kim dünya əkinini istəsə, ona da dünyadan bir

şey verərik; lakin onun axirətdə bir nəsibi olmaz." (Şura, 20)

Bu səbəbdən ilahi dəvətin məqsədinə çatması, ancaq insanın sərbəst

seçkisinə buraxılması və bu barədə insana heç bir məcbur etmə və nəşr/təzyiq

edilməməsiylə mümkündür. Bu baxımdan ilahi dəvətin daşıyıcısı rəsulun

bir insan olması qaçınılmazdır. Rəsul, insanlardan biri olaraq

onların diliylə danışmalı, onlar da itaət etmək surətiylə xoşbəxtliyi ya

də qarşı çıxmaq surətiylə bədbəxtliyi öz seçimləriylə seçməlidirlər.

Bu səbəblə də, uca Allah, bunu edəcək gücdə olduğu halda, insanları

bu dəvəti qəbul etmək məcburiyyətində buraxacaq səmavi bir möcüzəylə

onları buna məcbur etməz. Necə ki bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Hər halda sən, inanmırlar deyə az qala/haradasa özünü həlak edəcəksən!

Diləsək onların üzərinə göydən bir möcüzə endirərik də boyunları

ona əyilər." (Şuəra, 3-4)

Bu səbəbdən uca Allah, insanlara bir mələyi elçi olaraq göndərsəydi,

hikməti gərəyi onu da özləri kimi bir adam edərdi. Bu vəziyyətdə

yenə insanların bir qisimi sərbəst qazanımları nəticəs(n)i qarlı/qazanclı çıxacaq,

bir qisimi də hüsrana uğrayacaq. Bu insanlar, həm özləri üçün,

həm də tamaşaçıları üçün haqqı batillə qarışdırıb, içindən çıxılmaz bir

Ən'am Surəsi / 4-11 .................. 33

hala gətirəcəklər. Eynilə insan mənşəli bir elçi göndərildiyində haqqı

batillə qarışdırıb şübhəyə düşdükləri kimi. Beləcə yenə uca Allah, onların

bu sərbəst seçkilərini etibarlı edib düşdükləri eyni şübhəyə salacaq.

Uca Allah belə buyurur: "Onlar əyilincə, Allah da

ürəklərini əyriltdi." (Səff, 5)

Bu halda, bir mələyin elçi olaraq göndərilməsi, insan mənşəli bir elçinin

göndərilməsindən daha çox fayda təmin edəcək deyil. O halda,

müsbət bir faydas(n)ı olmayacaqsa, mələk mənşəli bir elçi göndərmək gərəksiz

bir davranış olar. Bu halda, kafirlərin, "Ona bir mələk endirilməli

deyil idimi?" şəklindəki sözləri, xüsusi və yeni bir faydası olmayan boş

bir işə istiqamətli bir istəkdir. Bu istəklərinin yerinə yetirilməsi vəziyyətində

yenə də ümid etdikləri fayda təmin edilməyəcək. "Əgər onu bir mələk

etsəydik, yenə onu bir kişi edərdik və onları yenə düşdükləri şübhəyə

salardıq." ifadəsiylə izah edilmək istənən budur.

İndiyə qədər edilən şərhlərdən bir neçə xüsus açıqlıq qazanır:

Birincisi: Elçinin mələk olmasıyla kişi (insan) olması arasındakı

əlaqə, ilahi hikmətin, ilahi dəvət baxımından insanın sərbəst iradəyə

sahib olmasını tələb etdiyi üçündür. Çünki əgər elçi mələk olaraq

göndərilsə və mələk də səmavi görünüşüylə ortaya çıxsa, qeyb

aləmi görünər aləmə çevrilmiş olacaq ki, bu, sərbəst iradəylə, seçim

haqqıyla uyğun gəlməyən bir məcbur etmədiyər.