Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

İkincisi: Ayə, yalnız elçi olacaq mələyin kişi ediləcəyindən söz

edir. Bu vaxt o mələk, mahiyyət dəyişdirərək insan mahiyyətinəmi

çevriləcək -ki bəzi araşdırmaçılar bunun qeyri-mümkünlüyündən danışırlar-

yoxsa, Ruhun normal bir insan qılığında Məryəmə görünməsi

və ya hörmətli mələklərin İbrahim Peyğəmbərə və Lut Peyğəmbərə iki

insan qonaq qılığında görünmələri kimi, insan qılığınamı girəcək,

bundan danışmır.

Mələklərdən danışan ayələrin böyük bir qisimi, iki qəşəngdən ikincisini

dəstəkləyici mahiyyətdədir. Bununla birlikdə, "Əgər diləsəydik, sizdən,

bu dünyada yerinizə keçən mələklər edərdik." (Zuxruf, 60) ayəs(n)i birinci

şıkkı dəstəkləyici bir məzmundan məhrum sayılmaz. Əslində bu mövzu

uzundur. Bu səbəbdən başqa bir yerdə detallı məlumatlar əldə edilə bilər.

34 ...................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Üçüncüsü: "və onları yenə içinə düşdükləri şübhəyə salardıq." ifadəsi,

"Onlar əyilincə, Allah da ürəklərini əyriltdi." (Səff, 5) ayəsini xatırlatmaqdadır.

Burada, onların özləri üçün sapmağı istəmələrindən

sonra uca Allahın onları sapdırmasından danışılır. Yoxsa, onlardan

bir tələb olmadan sapdırma şəklində bir vəziyyət, ulu Allahın

şanına yaraşmaz.

Dördüncüsü: Ayədə keçən "yelbisune" hərəkətinin mahzuf olan mefulü,

kafirlərin həm özləri üçün, həm də başqaları üçün işi qarışdırmalarını;

həm özlərini, həm də başqalarını şübhəyə salmalarını əhatə etməkdədir.

Beşincisi: Ayə, məzmunu etibarilə onları susdurmağa istiqamətli bir dəlil

mahiyyətindədir. Belə ki, əgər onlara elçi olaraq bir mələk endirilsəydi,

bu özlərinə bir fayda təmin etməyəcəkdi, qarışıqlıqlarının qalxması

istiqamətində bir işə yaramayacaqdı. Çünki belə bir vəziyyətdə uca Allah,

o mələyi bir insan qılığında göndərəcəkdi, eynilə insan mənşəli elçi kimi.

Onlar yenə, bu mələk mənşəli elçi qarşısında haqqı batilə qarışdıracaq,

şübhəyə düşəcəkdilər. Halbuki onlar, belə bir təklif ortaya atmaqla,

bir kişi görünüşündə olan bu insan mənşəli elçidən xilas olmağı,

beləcə şübhələrinin yəqinə çevrilməsini istəməkdə idilər. Endiriləcək

olan mələk də eyni xüsusiyyətlərə sahib bir kişi görünüşündə olacaqsa,

-ki elə olması qaçınılmazdır- artıq bunun onlara nə faydası olacaq

ki?!

Altıncısı: Kişiləri və qadınları birdən əhatə edən "onu bir insan edərdik"

şəklindəki bir ifadə yerinə, yalnız kişiləri əhatə edən "onu

bir kişi edərdik..." şəklində bir ifadənin istifadə edilməsi -bəzilərinin də

söylədiyi kimi- rəsulların ancaq kişilərdən ola biləcəklərinə istiqamətli

bir işarə ehtiva etməkdədir. Ayrıca bu ifadə, bəzilərinin söylədiyi kimi, mələyin

mahiyyətinin insan mahiyyətinə çevrilməsinin söz mövzusu olmadığına,

yalnız insan surətinə soxulmasından danışıldığına istiqamətli

də bir işarə saxlamaqdadır.

Təfsir alimlərinin böyük bir əksəriyyəti, ayəs(n)i şərhlərkən bundan

məqsədin bu olduğunu söyləmişlər: "Onlar, maddi dünya ilə içli

xaricli olmalarından ötəri, mələyi orijinal görünüşüylə görməyə güc

çatdıra bilməyəcəklərindən, onlara elçi olaraq bir mələk göndəriləcək ol

Ən'am Surəsi / 4-11 .................. 35

sa, onun normal bir insan görünüşündə qarşılarına çıxması lazım olacaq.

Bu səbəbdən, insan mənşəli bir elçi göndərilməsindən ötəri, içinə

düşdükləri şübhə və zehin qarışıqlığı, insan görünüşündəki mələk

mənşəli bir elçinin göndərilmiş olması vəziyyətində də ortaya çıxacaq.

Bundan heç bir faydaları olmayacaq."

Ancaq, "Mələkləri gördükləri gün, işdə o gün günahkarlara müjdə yoxdur."

(Furqan, 22) ayəsini əsas al/götürərək, sıravi insanların mələkləri orijinal

görünüşləriylə görə bilməyəcəklərini qəbul etsək də, söz mövzusu təfsir

alimlərinin bu tərz qiymətləndirmələri, cavabın istiqamətli olduğu hədəflə

uyğun gəlməməkdədir.

Çünki əgər mələkləri orijinal şəkilləriylə görmək insan üçün qeyri-mümkün

bir vəziyyət olsaydı, insan fərdlərinin vəziyyətləri bu barədə dəyişməzdi;

bəziləri üçün caiz, bəziləri içinsə muhal bir şey olmazdı. Halbuki

həm Şiə, həm də Sünni qaynaqlarda iştirak edən rəvayətlərdə, Peyğəmbər

əfəndimizin (s. a. a) Cəbrayılı iki dəfə orijinal görünüşüylə gördüyü

ifadə edilər. Bu vəziyyətdə, uca Allah, peyğəmbərlərini mələkləri

görmələri üçün dəstəklədiyi kimi, sıravi insanları da bu barədə gücləndirə bilər,

onların da mələkləri görüb onlara inanmalarını təmin edə bilər.

İlahi hikmət baxımından, insanları inanmağa məcbur etmə qorxusu

xaricində, bunun hər hansı bir qorxusu yoxdur. Halbuki daha əvvəl də ifadə etdiyimiz

kimi ayədə, belə bir qorxuya meydan verməmək üçün o

mələyin bir kişi ediləcəyindən danışılır.

Ayrıca, mələkləri adəmoğullarının görünüşündə görmək, zəruri olaraq

onların mələk olduqlarından şübhə etməyi tələb etməz. Uca

Allah, Hz. İbrahim və Hz. Lutun mələkləri adəmoğulları qılığında gördüklərini,

mələklərin özlərini onlara tanıtdıqlarını və onların da

mələklər haqqında şübhəyə düşmədiklərini xəbər verməkdədir. Yenə

Hz. Məryəmin Ruhu gördüyü, Ruhun özünü tanıtması üzərinə

onun haqqında hər hansı bir şübhəyə düşmədiyi, tərəddüd keçirmədiyi

xəbər verilir. Normal insanlar da niyə/səbəb mələkləri bu şəkildə görüb,

onları tanımasanlar və onların mələk olduqlarına bağlı olaraq

qəti bir inanca çatmasınlar? Nə var ki, bunun tək qorxusu, bütün

insanların nəfslərinin İbrahim, Lut və Məryəmin nəfsi kimi olması, instinktlərinin

və fitrətlərinin silinib tərtəmiz və müqəddəs nəfslərə çevril-

36 ...................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mesidir. Belə bir şey isə, insanları inanmağa məcbur etmə qorxusunu

gündəmə gətirər. Məcbur etmə isə, imtahanın mövzusunu ortadan qaldırar,

imtahana yer buraxmaz. Halbuki, yuxarıda da vurğuladığımız kimi, ayənin

təməl məqsədi, bu cür bir qorxunu ortadan qaldırmaqdır.

10-11) Səndən əvvəl də peyğəmbərlərlə lağ/alay edildi...

Ayənin orijinalında keçən "haqqa" hərəkətinin kökü olan "əl-hayk", arıq olmaq

və isabət etmək mənasını ifadə edər. Ragıp İsfahani əl-Tədris planı

adlı əsərində bunları söyləyər: "Bir görüşə görə, 'haqqa' hərəkətinin əsli

'haqqa' dır. Sonra bu söz 'haqqaya çevrilmişdir. 'Zellenin 'zaleyə

çevrilməsi kimi. Necə ki, 'Fe ezellehum'eş-şeytanu' ifadəsi, 'Feezalehuma...'

şəklində də oxunmuşdur. 'Zemmehu' və 'zamehu' sözləri

arasında da bənzəri bir əlaqə vardır." (el-Müfredatdan alınan

götürmə sona çatdı.)

Onların peyğəmbərlərlə lağ/alay etmələri, özlərini xəbərdar etdikləri və başlarına

gəlməsindən qorxutduqları əzabı lağ etmələri şəklində reallaşırdı.

Amma çox keçmədən lağ etdikləri əzab, özlərini

ətraflı qucaqladı. [Bu son iki ayədən] ilk ayədə, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) könülünün xoş tutulmasının yanında müşriklərin də xəbərdar edilmələri

məqsəd qoyulur. İkinci ayədə isə, olub bitənlərdən ibrət götürülməsi, müsbət

dərslərin çıxarılması istiqamətində bir əmr yönəldilir.

Ən'am Surəsi / 12-18 ................ 37

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

12- De ki: "Göylərdə və yerdə olanlar kimindir?" Də ki: "Allahındır."

O, rəhməti öz üstünə yazdı. Sizi, əlbəttə varlığında şübhə olmayan

qiyamət günündə yığacaq. Özlərini ziyan edənlər, işdə onlar

inanmazlar.

13- Gecə və gündüzdə sığınan hər şey, ONundur. O, eşidəndir, biləndir.

14- De ki: "Göyləri və yeri yoxdan var edən, bəsləyən, lakin özü

bəslənməyən Allahdan başqasınımı vəli əldə edim?" Də ki: "Mənə, İslamı

qəbul edənlərin ilki olmam əmr edildi və 'Əsla/çəkin ortaq qaçanlardan

olma!' (deyildi.)"

15- De ki: "Əgər Rəbbimə qarşı gəlirsəm, böyük bir günün əzabından

qorxaram."

16- "O gün kimdən (əzab) geri çevrilsə, həqiqətən (Allah) ona

rəhmətmişdir. İşdə açıq-aşkar qurtuluş budur."

17- Əgər Allah sənə bir zərər toxundursa, onu ONdan başqa aradan qaldıracaq

yoxdur. Və əgər sənə bir xeyr toxundursa, O, hər şeyə qadirdir.

18- Və O, qullarının üstündə mütləq qalibdir. O, hikmət sahibidir, hər

şeydən xəbərdardır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Tövhid və axirət günü haqqında müşriklərlə mübahisə/müzakirəni hədəfləyən bir

ayələr qrupu. İlk iki ayə, axirət gününə bağlı konkret dəlil içirir.

Geriyə qalan beş ayədə isə, tövhid, yəni Allahın tək və ortaqsız ilah

olması işlənir. İrəlidə toxunacağımız kimi, buna bağlı olaraq iki baxımdan

konkret dəlillər/sübut edər təqdim edilir.

12) Də ki: "Göylərdə və yerdə olanlar kimindir?" Də ki: "Allahındır."

38 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Axirət günüylə əlaqədar konkret dəlil təqdim edilməyə başlanır. Dəlilin özü

budur: Allah, göylərdə və yerdə olan hər şeyin sahibidir. Onlar üzərində

dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılma səlahiyyətinə və gücünə malikdir.

Bu vaxt, uca Allahın rəhmət sifətinin altı çəkilir. Rəhmətin mənas(n)ı

isə, hər ehtiyac sahibinin ehtiyacını aradan qaldırmaq, hər şeyi layiqinə çatdırmaq,

hər şeyə layiqini bəxş etməkdir. Qullarının bir qisimi, bu vaxt

insan, sonsuz bir həyat sürdürməyə əlverişlidir, sonsuz həyatda

xoşbəxt olmasını təmin edəcək təchizata malikdir. Bu səbəblə uca Allah,

suverenliyinin, sahibliyinin və rəhmətinin gərəyi olaraq şübhəsiz

ki onlar üzərində bir qənaətdə ol/tapılacaq, onları toplanma yerinə

(məhşərə) sürərək, hər kəsə layiq olduğunu, layiqini verəcək.

Bu baxımdan, "De ki: 'Göylərdə və yerdə olanlar kimindir?'..." ifadəsi,

dəlilin mülahizələrindən birini, "O, rəhməti öz üstünə yazdı." ifadəsi

də, başqa birini ehtiva etməkdədir. "Gecə və gündüzdə sığınan hər şey

ONundur..." ifadəsi də, dəlilin bir parçası olaraq üçüncü bir mülahizəni

meydana gətirməkdədir.

"Də ki: 'Göylərdə və yerdə olanlar kimindir?'..." ifadəsiylə, Peyğəmbərimizə

(s. a. a), göylərə və yerə kimin malik olduğunu, kimin heç bir maneə törət

qarşılaşmadan onlar üzərində dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapıldığını

soruşması əmr edilir. Heç şübhəsiz bütün bu səlahiyyətləri təkəlində

saxlayan, uca Allahdır. Çünki ONun xaricindəkilər, hətta müşriklər

tərəfindən ilah olduqları irəli sürülən bütlər və heykəllər da/də/dahi, digər

varlıqlar kimi yaradılmışlar. Onlar da digər varlıqlar kimi, yaranmaları

etibarilə gəlib uca Allaha söykən/dözərlər. Demək ki, göylərdə və yerdə

olan hər şeyin sahibi uca Allahdır.

Soruşulan sualın cavabı, həm sualı soruşanın, həm də suala həmsöhbət

olanların yanında bilinən, açıq və rəqibin də təsdiq etdiyi bir şey olduğundan,

cavabın rəqib tərəfindən və öz ağızıyla verilməsinə gərək

duyul/eşidilməmişdir. Bunun yerinə, Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) cavabı

özünün verməsi istənmişdir. Bununla, onların verəcəyi cavabı gözləmədən

dəlilin tamamlanması məqsəd qoyulmuşdur.

Mübahisə/müzakirə əsnasında qarşı tərəfə sual yönəldib cavabını da öz vermək,

sübut etmə sahəsində təsir edici və parlaq söz ifadəyə (gözəl') sənətinin

təsirli nümunələrindən biridir. Məsələn; birinə nemət verən və bu

Ən'am Surəsi / 12-18 .............................................................................................. 39

hədiyyəs(n)i nankorluqla qarşılanan adam, nemət verdiyi kimsəyə soruşar: "Səni

yedirən kimdir? İçirən kim, geydirən kim? Mənim. Sənə bunları mən

edirəm. Sənsə mənə nankorluq edərək cavab verirsən!"

Qısacası, bu sual və cavablandır, uca Allahın hər şeyin mütləq maliki və

sahibi olduğu vurğulanır. Bu səbəbdən O, hər şey üzərində dilədiyi kimi

qənaətdə ol/tapılma haqqına malikdir. Dilədiyini diriltmə, dilədiyinə

ruzi vermə, dilədiyini öldürmə, dilədiyini ölümündən sonra yenidən

diriltmə haqqı ONun təkəlindədir. İşin incəliyi, ölüm, gaip olma, nizamsızlıq

vs. kimi heç bir maneə, bütün bunları etməsinə maneə ola bilməz.

Bununla, dəlilin mülahizələrindən biri tamamlanır. Bunu, "O, rəhməti

öz üstünə yazdı." mülahizəsi izləyir.

O, rəhməti öz üstünə yazdı. Sizi, əlbəttə varlığında şüp-he olmayan

qiyamət günündə yığacaq. Özlərini ziyan edənlər, işdə onlar inanmazlar.

Yazmaq, isbat etmə və qəti bir hökmə məzmuna mənasını ifadə edir.

Haqq edənə neməti vermək və layiq olana xoşbəxtliyi çatdırmaq

demək olan rəhmət, ONun hərəkəti sifətlərindən olduğuna görə, bu sifətin

uca Allahın yazma hərəkətinə mövzu olması doğrudur. Bunun mənas(n)ı

budur: O, layiq olanlara rəhmət etməyi, nemətlər bəxş etməyi, xeyrlər

endirməyi özünə fərz və lazımlı etmişdir.

Bunun kimi, hərəkətin yazmağa və ya bənzəri bir hərəkətə mövzu olmasının

bir nümunəsini də bu ayədə görə bilərik: "Allah, əlbəttə mən və elçilərim

qalib gələcəyik, deyə yazdı." (Mübarizə, 21) Və ya bu ayədə: "Göyün və

yerin Rəbbinə and olsun ki o, (sabit bir) gerçəkdir." (Zariyat, 23) Lakin

uca Allahın həyat, elm və qüdrət kimi şəxsi sifətlərini yazma və bənzəri

bir hərəkətin mövzusu etmək doğru olmaz. Sözgəlişi: "O, həyatı, elmi

və qüdrəti öz üstünə yazdı." deyilə bilməz.

Daha əvvəl də deyildiyi kimi, uca Allahın rəhməti öz üzərinə yazması,

lazımlı etməsi, insanlara istiqamətli nemətini tamamlamasını

tələb etməkdədir. Bu da, söz və hərəkətlərinin əskiksiz qarşılığını vermək

üzrə onları qiyamət günündə bir yerə toplamaqla mümkün

ola bilər. Ki bunun nəticəsində möminlər böyük qurtuluşa çatmanın

sevincini yaşasınlar, digərləri də böyük hüsrana uğramanın dərin hüznünü

dadsınlar.

40 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Dəlilin bir nəticəs(n)i kimi, aşağıdakı qiymətləndirmə cümləsinə yer verilməsi

də bunu vurğulamağa dönükdür: "Sizi, əlbəttə varlığında şübhə

olmayan qiyamət günündə yığacaq." Bu ifadəylə, yuxarıda

təqdim edilən dəlil, ən təsirli ifadələrdən biriylə gücləndirilir. Bu məqsədlə,

ifadənin orijinalında, and ədatı olaraq "lam" və "təkid nunu"nun

yanında, "şübhə olmayan" ifadəsi istifadə edilmişdir.

Ardından o gündə möminlərin qarlı/qazanclı çıxacaqlarına, buna qarşı digər

insanların ziyana uğrayacaqlarına işarə edilir: "Özlərini ziyan

edənlər, işdə onlar inanmazlar."

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə, qiyamət gününə bağlı olaraq ortaya

qoyulan dəlil, aşağıdakı ayələrdə bu mövzuyla əlaqədar olaraq ortaya

qoyulan iki dəlildən ayrıdır: "Göyü, yeri və o ikisi arasındakıları boş

yerə yaratmadıq; bu, inkar edənlərin zənnidir. Atəşdən vay hallarına

o nankorların. Yoxsa biz, inanıb yaxşı işlər edənləri, yer üzündə təxribatçılıq

edənlər kimimi edəcəyik? Yoxsa qorunanları yoldan çıxanlar

kimimi edəcəyik?" (Sad, 27-28) Bu iki ayədə, axirətlə əlaqədar dəlil,

uca Allahın hərəkətinin boşuna olmayacağı, tam tərsinə hər hərəkətinin

bir məqsədinin olduğu əsasına söykənilir. O biri yandan möminlə

kafiri, muttakiyle günahkarı bir tutmanın, uca Allaha yaraşmayan

bir zülm olacağı vurğulanır. Halbuki bunlar, dünya həyatında qəti

olaraq bir-birlərindən ayrılmazlar. Bu baxımdan bunların xoşbəxtlik və

bədbəxtlik məzmununda qəti olaraq bir-birlərindən ayrılacaqları başqa

bir həyatın olması qaçınılmazdır. Bu isə, təfsirini təqdim etdiyimiz

ayədə rəhmət üsulunu istifadə edərək hədəfə çatmağı əsas alan/sahə sübut etmə

üsulundan fərqli bir üsul görünüşündədir.