Ayələrin Tərcüməs(n)i

Rec'atle əlaqədar fəlsəfi və hədislər işığında ŞƏRH

Bilin ki üzərində dayandığımız bu ayəs(n)i kərimə Ehlibeyt İmamları tərəfindən "qiyamət günü" olaraq təfsir edilmişdir. Necə ki Tefsir'ul-Ayyaşi'de bu təfsir İmam Məhəmməd Misə (ə.s) söykənilmişdir. [87]

Yenə Şeyx Saduk kanalıyla İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) Hz. Mehdinin dönüşü olaraq şərh etdiyi rəvayət edilmişdir. [88]

Eyni şəkildə Tefsir'ul-Ayyaşi'de, iki kanaldan İmam Məhəmməd Misdən (ə.s) köçürdüyü kimi, Hz. Mehdinin (ə.s) ortaya çıxışı şəklində təfsir edildiyi rəvayət edilmişdir. [89]

Bunun nümunələri çoxdur. mövzunu bir az irdələdiyiniz zaman, bir çox ayənin Ehlibeyt İmamları tərəfindən bəzən "qiyamət günü" bəzən "rec'at (=geriye çevril)", bəzən də "Mehdinin ortaya çıxışı" şəklində təfsir edildiyini görərsiniz. Bunun səbəbi söz mövzusu mənaların təməldə bir və eyni olmalarıdır. İnsanlar qiyamət gününün gerçək mahiyyətini araşdırmaydıqları, Qurani Kərimin bu dəhşət verici günün mahiyyətinə bağlı olaraq təqdim etdiyi məlumatların sətir aralarında gizli gerçəkləri bütün çılpaqlığıyla gözlər önünə sərmək üçün var gücləriylə səy sərf etmədikləri üçün bu rəvayətlərlə əlaqədar olaraq dəyişik və ziddiyyətli görüşlər irəli sürmə vəziyyətində qalırlar.

Bəzisi bu rəvayətləri əlinin tərsiylə itələyər. Halbuki bunların sayı üzləri və hətta dəyişik mövzularla əlaqədar olmaq üzrə beş üzləri tapar. Bir qisimi bu rəvayətləri daşıdıqları mənas(n)ı açıq və dəqiq bir şəkildə ifadə etmələrinə baxmayaraq, onları şərh etməyi və şərh etməyi seçər. Bir qisimi də ki ideal tutum da onlarınkidir bunları nəql etməklə kifayətlənər və hər hansı bir araşdırma, dərs etmə gərəyini duy/eşitməzlər.

Şiə xaricindəki bütün Müsəlmanlar da Hz. Mehdinin ortaya çıxışını qəbul etməklə və buna bağlı Rəsulullahdan mütevatir hədislər nəql etməklə birlikdə "rec'atı və geriyə dönüşü" qəbul etməzlər və bunu Şiəyə xas inanışlardan sayarlar. İndiki vaxtda Şiə məzhəbinə mənsub bəzi kəsləri də buna qata bilərik. Bu kimi müasir yazarlara görə "geriyə çevril" fikri, Yəhudilərin və Abdullah b. Seba və yoldaşlarının İslama soxuşdurduqları axmaqlıqlardan, əsassız xurafatlardan biridir.

Bəziləri "rec'at və geriyə çevril" fikirini, özüncə ağılı dəlillərlə çürütmə arxasındadır. Bu düşüncədə olanlar deyirlər ki: "Ölüm hadisəs(n)i, Allahın lütf və kərəmi göz qarşısında saxlanılaraq, bir insanın həyatı kamil olmadıqca və bilkuvve olan bütün kamal xüsusiyyətlər bilfiil olaraq tamamlanmadıqca reallaşmaz. adamın ölümdən sonra dünyaya geri dönməsi, hərəkət vəziyyətinə çatdığı halda yenidən kuvveye dönməsi mənasını verər. Bu isə, qeyri-mümkündür. Ancaq doğru şifahi/sözlü bir xəbərçinin bu cür bir hadisəs(n)i xəbər verməsi başqa. Doğru şifahi/sözlü xəbərçi ilə uca Allah və ya xəlifələrindən birini nəzərdə tuturuq. Necə ki uca Allah Musa, İsa və İbrahim (ə.s) hekayələrində bu cür inkişaflardan xəbər vermişdir. Ancaq nə uca Allah, nə də ONun xəlifələrindən geriyə dönüşlə əlaqədar bir xəbər bizə çatmış deyil. Bu cür bir hadisənin reallaşacağına inanan kəslərin dəlil olaraq təqdim etdikləri də qeyri-kafidir." Ardından rəvayətlərin bütününü zəif deyə xarakterizə edər, geridə möhkəm çürük bir şey buraxmazlar.

Amma bu yazıqlar, irəli sürdükləri bu dəlilin, kafi bir ağılı dəlil hesab edilməsi vəziyyətində, başının sonunu çürüdəcəyinin fərqində deyildirlər. Çünki özü etibarilə muhal olan bir şey, istisna qəbul etməz. Doğru şifahi/sözlü bir xəbərçinin xəbər verməsi, öz etibarilə qeyri-mümkün və muhal olan bir şeyi mümkün etməz. qeyri-mümkünün meydana gəlişini xəbər verən bir kimsə də, doğru şifahi/sözlü xəbərçi olaraq xarakterizə edilə-mez. Əgər belə bir xəbəri köçürərkən doğru söylədiyi fərz ediləcək olsa, sözlərini mümkün dairəsinə çəkmək üçün şərh etmə zəruriliyi doğular. "Bir, ikinin yarısı deyil." və ya "Hər doğru söyləyən eyni zamanda yalançıdır." deməsi kimi.

Kuvveden hərəkətə keçən bir şeyin yenidən kuvveye dönməsinin qeyri-mümkünlüyünə bağlı olaraq deyilənlər doğrudur. Ancaq bu, üzərində dayandığımız mövzunu əhatəsinə al/götürməz. Çünki qeyri-mümkünlük, normal bir ölümlə dünyadan gedən insanların yenidən dirilib dünyaya geri dönmələri üçün etibarlıdır. Ruhun kuvveden hərəkətə tam olaraq keçdikdən sonra bədəndən, təbii bir şəkildə ayrılışını nəzərdə tuturuq. Lakin, öldürülmə, xəstəlik kimi çöldən bir faktorun məcbur etməsi ilə reallaşan cəbri ölümlər üçün, bundan sonra dünyaya "geri çevril"in təhlükəli olması lazım deyil. Çünki bir insanın əvvəlki dünya həyatından sonrakı bir həyat üçün hazırlanır olması imkan daxilindədir. Bu insan ölər, ardından ikinci bir zamanda özü üçün nəzərdə tutulan kamal missiyasını tamamlamaq üzrə yenidən həyata dönər. Ya da lazımlı hazırlığı edib bir müddət boğaz aləmində yaşanıldıqdan sonra ancaq çatılması mümkün olan bir kamala çatması üçün həyatına ara verilər. Sonra lazımlı şərtlər meydana gəlincə təkrar dünyaya dönər. Hər iki fərziyyələ də, dünyaya geri çevril mümkün görünür. Bunun bir qorxusu olmadığı kimi, qeyri-mümkün və muhal da deyil. Bu məsələ üzərinə daha geniş şərhi irəlidə edəcəyimizi bildirərək mövzuya dönürük.

Mövzuya bağlı rəvayətlərin hər biriylə əlaqədar olaraq mübahisə/müzakirəyə açılan xüsuslara gəlincə; bir dəfə Ehlibeyt İmamlarından köçürülən bu rəvayətlər məna etibarilə tevatür səviyyəsindədir. Belə ki, "rec'at və geriyə çevril" fikri, müxaliflər tərəfindən də başdan etibarən Şiələrə və onların imamlarına xas qılınmışdır. İndi tevatür səviyyəsinə çatmış bir düşüncə, söz mövzusu rəvayətlərin tək-tək ələ alınaraq mübahisə et/müzakirə ediləcək olmasına söykən/dözülərək etibarsız sayıla bilməz. Qaldı ki, mövzuya bağlı olaraq enən bir neçə ayə, əlimizə keçən bəzi rəvayətlər, dəlil olma baxımından kifayətdir, onlar söykən/dözülərək dəqiqliklərindən hərəkətlə bir nəticəyə varıla bilər. Uyğun yerlərdə, bu mövzunu bir az daha açacağıq. söz gelimi uca Allah bir ayəs(n)i kərimədə belə buyurur: "Və hər ümmətdən ayələrimizi yalanlayan bir qrupu yığacağımız gün..." (Nəml, 83) Bu və bənzəri ayələri ələ aldığımız zaman mövzuya bağlı detallı məlumat verəcəyik.

Bunun yanında, Qurani Kərimdə iştirak edən bəzi ayələr də, ümumi bir üslubla "rec'at və geriyə çevril" faktına işarə etməkdədir. Məsələn bir ayəs(n)i kərimədə belə buyurulur: "Yoksa sizdən əvvəl gəlib keçənlərin halı başınıza gəlmədən cənnətə girəcəyinizimi sandınız?" (Bəqərə, 241) Bizdən əvvəlki birliklərin yaşadığı hadisələrdən biri də, ölülərin dirildilməsidir. Necə ki Quran'- Kərim, İbrahim, Musa, İsa, Üzeyir və İrmiye hekayələrində bu cür hadisələrdən danışmaqdadır. Həm Şiə, həm də Ehlisünnet qaynaqlarında iştirak edən bir rəvayətdə Rəsulullah əfəndimizin belə buyurduğu köçürülər: "Nəfsimi əlində tutan Allaha and olsun ki, sizlər, əvvəlki ümmətlərin həyatlarına suveren olan ilahi qanunlar (sünnə)la üz-üzə qalacaqsınız. Onları addım-addım izləyəcəksiniz. Onların keçdiyi yollardan, çaşmadan siz də keçəcəksiniz və İsrailoğullarının həyatına suveren olan ilahi qanunlar da sizdən çaşmayacaq. "[90]

Ayrıca Ehlibeyt İmamlarının bizə xəbər verdikləri bu cür hisslər, qiyamətə yaxın (axır zaman) zamanlara əlaqəndir. Nəqlçilər və raviler bu sözləri təsbit edib keçmişdəki nüsxələri qoruma altında olmaq üzrə müxtəlif əsərlərdə dilə gətirmişlər. Keçən uzun zaman içində bunların bir çoxu nə əskik nə də çox, eynilə deyildiyi kimi reallaşmışdır. Buna görə biz bu cür xəbərlərin və məzmunlarının təsdiqlənməsini zəruri görürük.

Bu məlumatları təqdim etdikdən sonra, yenidən mövzunun başına dönürük. Dedik ki: Hədislərdə bu ayə, təfsir edilərkən bəzən "qiyamət günü" bəzən "geri çevril", bəzən də "Hz. Mehdinin ortaya çıxışı" olaraq şərh olunmuşdur. Buna bağlı qiymətləndirməmiz belədir: Qiyamət gününün xüsusiyyətləri və xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq, Allah kəlamından qəbul etdiyimiz budur: Qiyamət günü, səbəblərdən heç biri və məşğuliyyətlərdən heç biri uca Allaha gizli qalmaz. O gün hər cür qorxu, hər cür qurun idi silinib gedər. ONun ayələri açıq seçik olaraq diqqətə çarpanlaşar. Bu elə bir gündür ki, varlığı və meydana gəlişi, bu cismani meydana gəlməs(n)i və varlığı etibarsız etməz. Kitab və sünnədə buna bağlı bir dəlil tapa bilməzsiniz. Qaldı ki, vəziyyət bunun əksinəni göstərər. Kitab və sünnədən qəbul etdiyimiz qədəriylə, bəşər növü, yəni uca Allahın Adəm və bərabər/yoldaşında birləşdirdiyi bu nəsil, qiyamət gününün gəlişindən əvvəl yer üzündən silinəcək.

İki meydana gəlmə yəni dünyadakı meydana gəlmə həyatı, ilə diriliş meydana gəlməs(n)i arasında bir əleyhdarlıq söz mövzusu deyil. Birinin o birisini itələməsi, dışlaması düşünülə bilməz. Necə ki, ölüm ilə haşir arası axtar/ara dövr dediyimiz boğaz aləmindəki meydana gəlmə ilə -ki ölülərimiz bu anda bu aləmdə yaşamaqdadır- dünya həyatı arasında bir ziddiyyət yoxdur. Dünyada həyatın və inkişafın sürməsi, boğazda həyatın və inkişafın sürməsinə maneə deyil. Bir ayəs(n)i kərimədə uca Allah belə buyurur: "And olsun Allaha, səndən əvvəlki ümmətlərə də elçilər göndərdik, lakin şeytan onlara edib etdiklərini bəzəkli göstərmişdir; bu gündə onların vəlisi odur və onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır." (Nəhl, 63)

Qiyamət gününün gerçək mahiyyəti budur. Bu gündə, insanlar uca Allahın hüzurunda tikilərlər. bütün edib etdikləri ortaya tökülər, heç bir xüsusiyyətləri Allaha gizli qalmaz. Ölüm gününün kimi yerlərdə qiyamət günü olaraq xarakterizə edilməsi də buna görə olsa lazımdır. Çünki o gün ölən adamın qurun idilərini örtən pərdə açılar. Necə ki Əlinin (ə.s): "Hər adamın qiyaməti öldüyü gün qopar." dediyi rəvayət edilər. İnşaallah bunların hamısını irəlidə açıqlayacağıq.

"Geriyə dönüşü" ifadə edən rəvayətlər, tək olaraq ələ alındıqlarında fərqlilik ifadə etsələr də bütünündə də vurğulanan bir məna vardır. O da budur ki: Dünya nizamı, bir günə doğru seyr etməkdədir. O gün Allahın ayələri bütün çılpaqlıqlarıyla gözlər qarşısında olacaqlar. O gün uca Allaha baş qaldırma, üsyan etmə söz mövzusu olmayacaq. Hər kəs tək və ortaqsız ilah olaraq ONA qulluq təqdim edəcək. O günün atmosferinə nəfsin, heva və həvəsinin kölgəsi düşməyəcək. Şeytanın azdırma cəhdləri nəticə verməyəcək. O gün, daha əvvəl ölmüş kimi Allah dostu ilə kimi Allah düşməni dünyaya geri dönəcək və o gün haqq batildən qəti şəkildə ayrılacaq.

Bundan belə bir nəticə çıxarırıq: "Rec'at" dediyimiz bu geriyə çevril günü, qiyamət gününün ön mərtəbələrindən biridir. Bununla birlikdə, diqqətə çarpanlıq baxımından qiyamət günündən aşağıdır. Çünki "geriyə çevril" günündə müəyyən ölçüdə şər və təxribatçılıq ola biləcək. Qiyamət günündə isə, belə bir şey qətiliklə olmayacaq. Buna görə, Hz. Mehdinin (ə.s) ortaya çıxış günü də bu günün (rec'at) daxilində qiymətləndirilmiş ola bilər. Çünki Hz. Mehdinin (ə.s) ortaya çıxış günü zaman olaraq "geriyə çevril" günündən əvvəl olmaqla birlikdə, haqqın tam olaraq diqqətə çarpanlıq qazanması baxımından onu xatırlatmaqdadır.

Ehlibeyt İmamlarından belə rəvayət edilmişdir: "Allahın günləri üçdür: Hz. Mehdinin (ə.s) ortaya çıxış günü. çevril günü və qiyamət günü." Bir başqa rəvayətdə isə belə deyilmişdir: "Allahın günləri üçdür: ölüm günü, çevril günü və qiyamət günü." Bu məna yəni özdə birlik amma mərtəbə və fərqlilik mənas(n)ı, Ehlibeyt İmamlarının bəzi ayələri bir dəfə "qiyamət günü", bəzən də "çevril günü", bəzən də "Mehdinin (ə.s) ortaya çıxış günü" şəklində izah etdikləri kimi bir şərhi zəruri etməkdədir. Bu şərhlər işığında adı çəkilən günün mümkün, daha doğrusu reallaşmış olduğuna qarşı çıxanların əlində əksinəni göstərən bir dəlil olmadığını qəti olaraq öyrənmiş ol/tapılırsınız.

ayələrin tərcüməs(n)i

211- İsrailoğullarına soruş, onlara nə qədər açıq ayələr verdik. Özünə gəldikdən sonra kim Allahın nemətini dəyişdirsə, şübhəsiz Allah, cəzası, çox çətin olandır.

212- İnkar edənlərə dünya həyatı cazibədar qılındı. Onlar, iman edənlərdən kimiləriylə lağ/alay edərlər. Halbuki qorxub-çəkinənlər, qiyamət günü onların üstündədir. Allah dilədiyinə hesabsız ruzi verər.

ayələrin şərhi

211) İsrailoğullarına soruş, onlara nə qədər açıq ayələr verdik. Özünə gəldikdən sonra kim Allahın nemətini dəyişdirsə, şübhəsiz Allah, cəzası, çox çətin olandır.

Bu ifadələrlə başlayan ayəs(n)i kərimə "Sizə, açıq-aşkar sənədlər gəldikdən sonra yenə ayağınız sürüşsə, bilin ki, Allah, həqiqətən üstün və güclüdür. Hikmət sahibidir." ayəsinin, qarşı çıxanların cəld yaxa-lanıverilmelerine bağlı olaraq ehtiva etdiyi sərt təhdidi gücləndirici, qaçınılmazlığını vurğulayıcı bir ifadə tərzinə malikdir.

Deyilir ki: İşdə bunlar; İsrailoğullarıdır, onları görürsünüz. His-railoğulları, uca Allahın özlərinə kitab, hikmət, peyğəmbərlik və suverenlik bəxş etdiyi bir ümmətdir. Uca Allah, onları gözəl nemətlərlə ruziləndirmiş və bütün aləmlərdən üstün etmişdi. Özlərinə nə qədər açıq və aydın olar ayələr verdiyimizi soruş. Ardından indiki vəziyyətlərinə bax. Haradan hara gəlmişlər? Sözlərin yerlərini dəyişdirdilər. Allahın kitabının və ayələrinin qarşısına, məlumata sahib olduqdan sonra öz heva və həvəslərinin məhsulu alternativ üsullar, qaydalar və qanunlar uydurdular. bunun üzərinə uca Allah, başqalarını özünə ortaq qoşduqları və buna bağlı olaraq qruplara ayrılıb fərqli görüşlər ortaya atdıqları üçün onları ağır bir cəza ilə cəzalandırdı. Allaha ortaqlar qoşmanın nəticəs(n)i bir-birlərini yeməyə başladılar, imtiyazları, suverenlikləri sona çatdı, xoşbəxtliklərini itirdilər. Dünyada alçaqlıq və düşkünlük əzabına çarpdırıldılar. Axirətdə çarpdırılacaqları əzab isə, daha qürur incidicidir, daha alçaldıcıdır. Üstəlik orada özlərinə kömək edəcək birini də tapa bilməzlər.

Bu Allah tərəfindən qoyulmuş universal bir qanundur. Bir kimsə Allahın nemətini dəyişdirsə, onu təbii məcrasından çıxarıb məqsədi xaricində istifadə etsə Allah onu ağır bir şəkildə cəzalandırar. Allahın əzabı da çox şiddətlidir. Buna görə "Kim Allahın nemətini dəyişdirsə" deyə başlayan və "cəzası" ifadəsiylə sona çatan cümlə, küllü bir hökmün, cüzi bir hökmün yerinə konuluşunun nümunəsidir. Bununla güdülən məqsəd, söz mövzusu hökmün davamlı və universal bir qanun olduğunu vurğulamaqdır.

212) İnkar edənlərə dünya həyatı cazibədar qılındı. Onlar, iman edənlərdən kimiləriylə lağ/alay edərlər.

Bu ifadə, özündən əvvəlki, qiymətləndirmənin səbəbi mövqesindədir. Buna görə, yuxarıda işarə edilən mövqe və rəftarlarının arxa planında, dünya həyatının özlərinə bəzəkli qılınmış olması yatmaqdadır. Çünki dünya həyatı, bir insana bəzəkli qılındığı zaman, onu nəfsin arzularının, ehtiraslarının, heva və həvəsinin arxasında qaçmağa dəvət edər. Hər cür gerçəyi, haqq və həqiqəti unutmasını təmin edər. Artıq insan dünya həyatının cazibədar bəzəkləri arasında iştirak edər, mövqe, mövqe, mal və dəyişik cazibələri əldə etməkdən başqa bir şey düşünə bilməz olar. Bu məqsədinə çatmaq üçün, bu uğurda hər cür yola müraciət edər. Faydalanmayacağı üsul yoxdur. Bu üsullardan biri də dindir. Özünə dünya həyatı cazibədar qılınmış insan dini də bir sıra imtiyazlar və dünya həyatına bağlı imtiyazlar əldə etmək üçün istifadə edər. Nəticədə din, liderlərin və başçıların, imtiyazına çevrilər. Onların suverenliklərinin və liderliklərinin gücləndirici ünsürü halına gəlir. peyk və təqlidçilər baxımından isə din, başçılara və liderlərə yaxın olmanın, onların meyllərini celp faktorun/etmənin bir vasitəs(n)i mövqesindədir. Bu vəziyyəti bugünkü ümmətimizin yaşayışında bütün çılpaqlığıyla müşahidə edirik. Daha əvvəl də İs-railoğullarının yaşayışında bu çılpaqlığa şahid olmuşduq.

Örtmə, gizləmə mənasını verən küfr anlayışı, Qurani Kərimdə termini "küfr" anlayışından ya da mütləq "iman"ın əleyhdarı mütləq "küfr" anlayışından daha ümumi və əhatə edicidir. Bu səbəbdən, dünya həyatının bəzəkli qılınması, sırf termini olaraq küfr anlayışı əhatəsinə girən kəslərə xas bir vəziyyət deyil. Tam tərsinə dini bir gerçəyi gizləyən, örtən, dini bir neməti dəyişdirib tərsik edən hər kəs kafirdir, ona dünya həyatı bəzəkli qılınmışdır. Buna görə özünü şiddətli bir əzaba hazırlamalıdır.

Halbuki qorxub-çəkinənlər, qiyamət günü onların üstündədir. Allah dilədiyinə hesabsız ruzi verər.

Bu cümlədə, "iman" yerinə "təqva (=korkup-sakınma)" anlayışı istifadə edilmişdir. Çünki, praktik əməl olmadan tək başına iman bir fayda təmin etməz.

ayənin tərcüməs(n)i

213- İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi və bərabərində, insanların anlaşılmazlıqlara düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə haqq kitab endirdi. Halbuki özlərinə açıq-aşkar ayələr gəldikdən sonra, bir-birlərinə qarşı olan azğınlıq və qısqanclıqları üzündən anlaşılmazlığa düşənlər, o, kitab verilənlərdən başqası deyil. Beləcə Allah, iman edənləri haqqında ayrılığa düşdükləri gerçəyə öz icazəsiylə çatdırdı. Allah, kimi diləsə onu doğru yola yönəldər.

ayənin şərhi

Ayəs(n)i kərimə, insanlıq həyatında dinin təməlinin atılış səbəbini, insanoğlunun dinlə öhdəçilikli qılınış səbəbini və insanların dinlə əlaqədar olaraq görüş ayrılığına düşmələrinin səbəbini açıqlayır. Buna görə: Öz yaradılış olaraq toplu halda və həmrəylikli olaraq yaşamağa meylli olan insan növü, toplu halda yaşayışının ilk mərhələsində bir ümmət idi. sonra öz yaradılışının bir gərəyi olaraq, bir canlı olmaqdan qaynaqlanan üstünlüklər əldə etmə nöqtəsində aralarında fərqliləşmələr baş göstərdi. Bu vəziyyət, ortaya çıxan ixtilafları və həyatın lazımlı faktlarına bağlı çəkişmələri ortadan qaldıracaq qanunların qoyulmasını qaçınılmaz etdi. Sonra peyğəmbərlər və elçilər göndərilmək surətiylə bu qanunlara din kisvəsi geydirildi. Bu qanunlar müjdə, qorxutma və savab-əzab ikiləmi ilə gücləndirildi. Axsayan istiqamətlər, peyğəmbərin göndərilməsi üzrə ibadətlər dəstəyiylə təmir edildi.

Daha sonra dini məlumatlar ya da dünya və axirət məsələlərində görüş ayrılıqları ortaya çıxdı. Bunun sonunda dini birlik və bütünlük zedeləndi. Qruplar və hizipler meydana gəldi. Bunun bir davamı olaraq da, həyatın digər sahələrində də ixtilaflar gündəmə gəldi. Bu ikinci ixtilafın tək səbəbi, özlərinə kitab verilənlərin azğınlıq və qısqanclıqları idi. Dinin təməl prinsipləri və ana təlimləri özlərinə göstərilməsinin ardından zülm və azğınlığa sapmaları idi. Belə olunca da, əleyhlərinə istifadə ediləcək dəlil tamamlandı. məsul qılınışlarının səbəbi, şəxsən öz həyatlarında konkretləşdi.

Bu halda, insanlıq həyatında iki cür ixtilaf və görüş ayrılığı söz mövzusudur. Biri dinlə əlaqədardır ki, dayağı insanın öz yaradılışı və təbii quruluşu deyil, əksinə azğınların heva və həvəsləri, qısqanclıqlarıdır. Digəri isə, dünya məsələlərinə bağlı ixtilafdır ki öz yaradılışa söykən/dözər, fitridir. Ayrıca dinin göndərilib insan həyatına suveren qılınmasının da səbəbidir. Ardından uca Allah, haqqında görüş ayrılığına düşülən mesələlərlə əlaqədar olaraq, öz icazəsiylə möminləri gerçəyə çatdırdı. Allah kimi diləsə onu doğru yola yönəldər.

Bu halda, insan növünün xoşbəxtliyə qovuşmasının, həyatının balanslı və ahəngli bir nizam içində sürməsinin tək faktoru ilahi mənşəli dindir. Allah qatından gələn din, fitrətin axsayan istiqamətlərini, yenə fitrət ilə təmir edər. Gəmi azıya al/götürmüş, ala bildiyinə qışqırdılmış güc və meyllərini təbii tutumunun sərhədləri içinə və normal məcrasına çəkər. İnsanın dünyəvi və ührəvi, maddi və mənəvi həyat formasına nizam verər. İşdə ayəs(n)i kərimədən qəbul etdiyimiz qədəriylə, insan növünün dünya üzərindəki ictimai və dini həyatının, tarixi müddətinin xülasəs(n)i.

Görüldüyü kimi, ayəs(n)i kərimədə, detala girməkdən qaçınılmışdır. Çünki, dəyişik məsələlərə işarə edən dəyişik ayələrdə, mövzu başqa ölçüləriylə də ələ alınmışdır.