Ayələrin Tərcüməs(n)i

ANLAŞILMAZLIQLARIN DİNLƏ ORTADAN KALDIRILIŞI

Uca Allah tərəfindən qoyulan qanun və qanunlar da bu məqsədə istiqamətlidir. İlahi qanunlar sisteminin əsası tövhid (Allahın tək və ortaqsız ilahlığı), inanc, əxlaq və davranış bütünlüyüdür. Digər bir ifadəylə, yasamanın səbəbi, insanlığa şəxsiyyətlərini, haradan gəlib hara gedəcəklərini və dünya həyatında yanlarında fayda verəcək bir rəftar içində olmaları lazım olduğunu öyrətməkdir. Dini yasamanın əsl missiyas(n)ı, insanlığa axirətdə yaşayacağı şeyləri bu dünya həyatında praktikaya tökməsini konkret olaraq göstərməkdir. Bu halda, dini qanunlar və ilahi qanunlar məlumata söykən/dözərlər. Başqa şeyə deyil. Uca Allah buyurur ki: "Hökm yalnız Allahındır. O, özündən başqasına qulluq etməmənizi əmr etmişdir. Dümdüz olan dini işdə budur, ancaq insanların çoxu bilməzlər." (Yusuf, 40) Bu anda təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə isə, uca Allah belə buyurur: "Allah müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi və bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə haqq kitablar endirdi." Görüldüyü kimi, peyğəmbərlərin müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq göndərilişləri, insanlar arası anlaşılmazlıqları aradan qaldırıcı hökm və qanunlar ehtiva edən kitabın indirilişi bir-birlərini bütünleyen ünsürlər olaraq təqdim edilir.

Bu ayəs(n)i kərimə də eyni gerçəyi vurğulayır: "Dedilər ki: bu dünya həyatımızdan başqası deyil, ölərik və dirilərik; bizi 'kəsilməsi olmayan zamandan başqası həlaka uğratmır.' Halbuki onların bununla əlaqədar heç bir məlumatları yoxdur; yalnız zənn edirlər." (Casiyə, 24) Kafirlərin bu sözü israrla gətirmələri, yalnız axirət həyatının varlığına bağlı düşüncəni rədd etmə məqsədinə istiqamətli deyil. Tam tərsinə bunun ilk səbəbi, axirət həyatının varlığına inanmanın və bu istiqamətdə bir dəvət hərəkəti içində olmanın, dünya həyatını axirət həyatına görə nizamlama zəruriliyini doğuracaq olmasıdır. Kafirlər bilirlər ki, ahı-rədd həyatının varlığına inanmaq, ibadət muamelat (insanlar arası əlaqələr) və siyasət bütünlüyündən ibarət olan/yaranan şəriət hökmlərini və prinsiplərini əhatə edən dini qanunlara itaət etməyi tələb edir.

Yekunlaşdıracaq olsaq: Axirət həyatının varlığına inanmaq dinə boyun əyməyi, dinin hökmlərini həyata suveren etməyi və hər cür vəziyyət və davranışda ölümdən sonra diriliş və axirəti göz qarşısında saxlamağı tələb edir. Buna görə kafirlər, ictimai həyatı sırf dünya həyatını əsas al/götürüb təşkil edərək və dünyanın kənarına heç əhəmiyyət verməyərək, axirət inancını rədd etmə istiqamətinə getdilər.

"Gerçəkdə zənn, haqqdan yana heç bir fayda təmin etməz. Bu halda sən, bizim zikrimizə arxa çevirən və dünya həyatından başqasını istəməyəndən üz çevir. İşdə onların elmdən yana çata bildikləri son sərhəd budur." (Nəcm, 28-30) Bu ayələrdə uca Allah, kafirlərin dünya həyatını zənn və cəhalət təməlləri üzərində bina etdiklərini vurğulayır. Halbuki ulu Allah, insanları barış və sağlamlıq yurduna çağırar. Dinini və haqq qanununa və qəti məlumata söykənən olaraq sistemləşdirər. Peyğəmbərsə, insanları özlərinə həyat verəcək prinsiplərə çağırmaqdadır: "Ey iman edənlər, sizə həyat verəcək şeylərə çağırdığı zaman, Allaha və Rəsuluna razılıq edin/əldə et." (Ənfal, 24) Burada nəzərdə tutulan həyat, bu ayəs(n)i kərimələrdə mahiyyət olaraq ortaya qoyulmaqdadır: "Ölü ikən kendisini dirilttiğimiz və insanlar içinde yürümesi üçün kendisine bir nur verdiğimiz kimse, karanlıklar içində olub ondan heç çıxa bilməyən kimsə gibi olarmı?" (Ən'am, 122) "Yaxşı, sənə rəbbindən endirilənin həqiqətən haqq olduğunu bilən adam, o görməyən kimidirmi? Ancaq ağıl sahibləri öyüd al/götürüb-düşünə bilərlər." (Rə'd, 19) "Da ki: Bu, mənim yolum. Bir bəsirət üzrə Allaha dəvət edərəm; mən və mənə uyanlar da. və Allahı tənzih edərəm, mən müşriklərdən deyiləm." (Yusuf, 108) "Heç bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı? şübhəsiz ağıl sahibləri öyüd al/götürüb-mütəfəkkirlər." (Zumər, 9) "Kitabı və hikməti öyrətsin və onları təmizləsin." (Bəqərə, 129) Mövzuya bağlı nümunələri daha da çoxalda bilərik. Qurani Kərim elmi tərifləyən, insanları elm öyrənməyə dəvət edən, elmə təşviq edən ayələrlə doludur. Hər şeydən əvvəl, deyildiyi kimi İslam doğuşundan əvvəlki dövrü cahiliyə dövrü olaraq adlandırmış olması bu mövzuda kafi bir dəlildir.

Bu söz nə qədər də insafdan, ədalətdən uzaqdır: "(Guya) Din, elmlə ziddiyyət təşkil edən, onu dışlayan, kor-koranə təqlid və cəhalətə söykən/dözər!" Bunu söyləyənlər, təbiət və ictimai elmlərlə məşğul olan bəzi kəslərdir. Bu məşğuliyyətləri boyunca, təbiət kənarını sübut edəcək bir ipucuna, bir məlumata rast gələ bilmədikləri üçün, dəlilin yoxluğunu, yoxluğun dəlili hesab etdilər. Bu sanılarında böyük bir yanılmaya düşdülər, qiymətləndirmələrində gerçəkləri təhrif etmiş oldular. Sonra dönüb, həmcinslərinin həyatına suveren olan və adına din deyilən, əslində dinlə əlaqəsi ol/tapılmayan şirk xüsusiyyətli bir tapınma sistemindən kənar bir şey olmayan -ki Allah və Elçisi müşriklərdən bəridir dini mərasim və ayinlərə baxdılar və bu mühakimələrini gücləndirdilər. Bu baş quruluşu ilə, insanları tək və ortaqsız Allaha qulluq təqdim etməyə, yalnız ONA itaət etməyə bağlı dəvətlə qarşılaşdıqları zaman da bunu, məlumata söykən/dözməyən bir təqlid hesab etdilər. Halbuki bu mühakimələrində yanılırdılar. Gerçək din, cəhalətə və kor-koranə təqlidə dəvət etməkdən ucadır. İnsanı, haqqında məlumat sahibi olmadığı bir əməli işləməyə çağırmaqdan ya da bir yol göstərici və işıqlandırıcı bir kitab olmadan bir missiyaya, bir mesaja təşəbbüskarlıq etməkdən uzaqdır, bəridir. Allaha qarşı yalan danışandan və ya Allah qatından özünə gələn haqq məzmunlu mesajı yalanlayandan daha zalım kimsə olmaz.

DİNİN ÖZÜNDƏ ANLAŞILMAZLIĞA DÜŞMƏ

Yığışdıracaq olsaq; Uca Allah, dünya və həyata bağlı məsələlərlə əlaqədar olaraq insanlar arasında baş göstərən anlaşılmazlıqların ilk dəfə din vasitəçiliyi ilə aradan qaldırıldığını xəbər verməkdədir. Əgər ortada dindənkənar qanunlar varsa, bunlar dinin bu funksiyasını təqlid etməkdən kənar bir şey deyil.

Ardından uca Allah, insan deyilən bu canlı növünün dinin özü haqqında da öz arasında anlaşılmazlığa düşdüyünü, bu vəziyyətin xüsusilə özlərinə açıq-aşkar kitab verilən din alimləri arasında, sırf çəkə-memezlik, zülm və həddindən artıqlıq üzündən baş göstərdiyini xəbər verməkdədir "O: 'Dini dümdüz dəstək olun və onda ayrılığa düşməyin' deyə dindən Nuha vəsiyyət etdiyini və sənə vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və İsaya vəsiyyət etdiyimizi sizin üçün də bir şəriət etdi (qanuniləşdirdi)... Onlar, özlərinə elm gəldikdən sonra yalnız aralarındakı təcavüz və haqsızlıq səbəbindən ayrılığa düşdülər. Əgər Rəbbinin adı qoyulmuş bir vaxta qədər verilmiş sözü olmasaydı, şübhəsiz aralarında hökm verilmişdi." (Şura, 13-14) "İnsanlar, tək bir ümmətdən başqa deyildi; sonra anlaşılmazlığa düşdülər. Əgər Rəbbin tərəfindən verilmiş bir söz olmasaydı, anlaşılmazlığa düşdükləri şey mövzusunda mütləq aralarında hökm verilmiş olardı." (Yunus, 19) Hər iki ayənin orijinalında keçən "söz (=söz)" anlayışı ilə nəzərdə tutulan xüsus isə, bu ayəs(n)i kərimə də açıqlanmaqdadır: "Yer üzündə müəyyən bir vaxta qədər sizin üçün bir yerləşəm və faydalanma vardır." (Ə'RAF, 24)

Bu halda, din haqqında baş göstərən anlaşılmazlıq, təcavüzkarlıq və azğınlıqdan irəli gəlir, fitrət mənşəli deyil. Çünki din, fitrət mənşəlidir. Xüsusiyyəti bundan ibarət olan bir şeylə, yaradılışın sapması və hökmləri ilə ziddiyyət təşkil etməsi düşünülə bilməz. Uca Allah, bu gerçəyə belə işarə edir: "Elə isə sən yüzünü, Allahı birleyen olaraq dinə, Allahın fitrətinə çevir; ki insanları bunun üzərinə yaratmışdır. Allahın yaradışı üçün heç bir dəyişdirmə yoxdur. İşdə dimdik ayaqda dayanan din budur." (Rum, 30) Təfsirini təqdim etdiyimiz ayə bağlı şərhlərimizin daxilində, bəzi təməl qiymətləndirmələrdə ol/tapılmış olduq beləcə.

DÜNYA HƏYATINDAN SONRA İNSAN

Bunun yanında uca Allah, insanoğlunun ictimai xüsusiyyətli bir həyat yaşadığı bu dünyadan köçüb, boğaz (ölümlə haşir arası axtar/ara dövr) adı verilən bir başqa yurda daşınacağını xəbər verir. Nə var ki, insanoğlunun dünya sonrası həyatı fərdidir. Həyatın fərdiliyi, həmrəylikli ictimailiklə, ortaqlıq və köməkləşmə ilə bir əlaqəsinin olmaması deməkdir. Əksinə orada, həyata suveren olan bütün hökmlərdə, nüfuz öz varlığınındır. Bir başqasının varlığı, həmrəylik və köməkləşmə adı altında qətiliklə onun həyatına təsir edə bilməz.

Əgər orada da, müşahidə etdiyimiz maddi aləmə suveren olan təbii sistemin suverenliyi söz mövzusu olsaydı, həmrəylik və ortaqlıq xüsusiyyətli bir üsulun orada da qaçınılmaz olardı. Nə var ki, insan, artıq bu cür həyatı geridə buraxmışdır. Rəbbinə yönəlmişdir. Daha əvvəl sahib olduğu bütün praktik məlumatları etibarsız olmuşdur. Artıq başqalarını istifadə etmə, maddə üzərində qənaətdə ol/tapılma gərəyini duy/eşitməməkdədir. Sivilizasiyaya, ictimai həmrəylik və dünyada etibarlı olan digər hökmlərə ehtiyac qalmamışdır. Onun üçün tək variant əməllərinin, yaxşılıq və pisliklərinin nəticələndirərinin yoldaşlığıdır. Bu aləmdə, artıq yalnız işin gerçəyini görər. Haqqında anlaşılmazlığa düşdükləri o böyük xəbər olanca həqiqətiylə gözlərinin önündədir: "Onun söyləməkdə olduğuna biz varis olacağıq; Bizə, yapayalnız tək başına gələcəkdir." (Məryəm, 80) "And olsun, sizi ilk dəfə yaratdığımız kimi tək-tək, yapayalnız və sadə olaraq bizə gəldiniz və sizə lütf etdiklərimizi arxanızda buraxdınız. İçinizdən həqiqətən ortaqlar olduqlarını sandığınız şəfaətçilərinizi indi yanınızda görmürük. And olsun, aranızdakı bağlar parçalanıb qoparılmışdır və haqqlarında zənnlər bəslədikləriniz sizlərdən uzaqlaşmışdır." (Ən'am, 94) "İşdə orada, hər nəfs əvvəldən etdikləriylə imtahana çəkilmiş olacaq və onlar əsl mövlaları olan Allaha çeviriləcəklər. Yalan yerə uydurduqları da, özlərindən itib uzaqlaşacaqlar." (Yunus, 30) "Nə olur sizə, bir-birinizlə yardımlaşmıyorsunuz? Xeyr, bu gün onlar təslim olmuşlar." (Saffat, 25-26) "Yerin baş-ka bir yerə, göylərin də başqa göylərə çevrildiyi gün, onlar tək olan, kahhar olan Allahın hüzur/dincliyinə çıxarılacaqlar." (İbrahim, 48) "Şübhəsiz insana öz əməyindən başqası yoxdur. Şübhəsiz öz əməyi görüləcək. Sonra ona ən əskiksiz cavab veriləcək." (Nəcm, 39-41) Bunun kimi bir çox ayə sıralana bilər.

Bu ayələrdən qəbul etdiyimiz qədəriylə insan, öldükdən sonra, yeni həyatı istiqamətində bir dəyişməyə uğrayacaq. Qarşılıqlı həmrəylik və köməkləşmə əsasına söykən/dözən ictimai bir həyat yaşamayacaq. Bu dünya həyatında öz təbii təchizatı nəticəs(n)i icad etdiyi praktik məlumatları istifadə edə bilməyəcək. Yəni həyatında yalnız işinin meyvəsini, səyinin nəticəsini yığacaq. Hər şey ən açıq şəkildə ortaya qoyulacaq və hər şeyin qarşılığı əskiksiz olaraq veriləcək.

* * *

213) İnsanlar tək bir ümmət idi.

Ayənin orijinalında keçən "ən/en-nas" sözünün mənas(n)ı müəyyəndir: Bir araya gəlmiş insan fərdləri deməkdir. "Ümmət" isə, insanlardan ibarət olan/yaranan birliyə deyilir. Bəzən bir fərd mənasında da istifadə edilmişdir: "Gerçək budur ki, İbrahim tək başına, Allaha könüldən itaət edən bir ümmət idi." (Nəhl, 120) Bəzən uzun bir zaman hissəsi mənasında istifadə edilmişdir: "Nə qədər zaman sonra xatırladı" (Yusuf, 45) Yəni, illər sonra xatırlaya bildi. "And olsun, onlardan əzabı saylı bir zamana qədər təxirə salsaq..." (Hud, 8) Bəzən də din və millət mənasında istifadə edilmişdir. Necə ki bəziləri, bu ayələri bu mənas(n)ı əsas al/götürərək şərh etmişlər: "Həqiqətən, sizin bu ümmətiniz tək bir ümmətdir. Mən də sizin Rəbbinizim, elə isə məndən qorxub çəkinin." (Mu'minun, 53) "Gerçəkdə, sizin bu ümmətiniz tək bir ümmətdir. Mən də sizin Rəbbinizim, Elə isə mənə ibadət edin." (Ənbiya, 92) "Ümmət" sözünün əsli, "emme/yeummu"dur və "nəzərdə tutmaq" deməkdir. Buna görə, birlik üçün istifadə edilmişdir. Amma hər birlik üçün bu ad istifadə edilməz. Tam tərsinə, yalnız eyni məqsəd və eyni məqsəd ətrafında birləşmiş birliklər üçün istifadə edilər. Bir birliyin "ümmət" olaraq xarakterizə edilməsi üçün, bu birliyin fərdlərini bir tək bağ bir yerdə tutmalıdır. İşdə bu anlayış, həm bir fərd mənasını, həm də digər mənalarda istifadə edildiyi zaman bu məna göz qarşısında saxlanılaraq istifadə edilmişdir.

Hər vəziyyətdə ayəs(n)i kərimədən qəbul etdiyimiz qədəriylə, insan deyilən bu canlı növü, dünya həyatının bir dövründə, birlik və birlik içində yaşayırdı. Həyatına sadəlik və sadəlik suveren idi. Həyata bağlı məsələlər ətrafında çəkişmələr çəkişmələr və didişmələr tərzində bir anlaşılmazlıq yox idi aralarında. Dini və mezhepsel fərqliliklər, görüş ayrılıqları yaşanmırdı. İxtilafın bu zaman dilimində yaşanmadığının dəlili bu ifadədir: "Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi və bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə haqq kitablar endirdi." Görüldüyü kimi, peyğəmbərlərin göndərilişi və anlaşılmazlıqları həll etmək üzrə kitabla hükmedişleri, insanların tək bir ümmət oluşlarından sonrasına eyni düşməkdədir. Bu halda, həyat məsələlərinə bağlı anlaşılmazlıqlar, insanların birlik və birlik halında yaşamalarından sonra baş göstərmişdir. İkinci növ bir anlaşılmazlıq və ayrılığın söz mövzusu olmadığının dəlili isə, bu ifadədir: "Bir-birlərinə qarşı olan azğınlıq və qısqanclıqları üzündən anlaşılmazlığa düşənlər, o, kitab verilənlərdən başqası deyil." Bu halda, din ətrafındakı anlaşılmazlıqlar, kitabın indirilişinden sonra, ona bağlı məlumatları yüklənənlər tərəfindən sərgilənmişdir.

Ayəs(n)i kərimədən çıxardığımız bu nəticəs(n)i ağılı dəlil də gücləndirməkdədir. Çünki, insan deyilən bu canlı növünün davamlı elm və düşüncə sahəsində irəlilədiyini, elmi və mədəni səviyyəsini ildən ilə, nəsildən nəsilə artırdığını, bununla ictimai varlığının təməl dinamiklərini gün be gün gücləndirdiyini müşahidə edirik. İnsanoğlu indiki vaxtda ən/en detallı ehtiyaclarını aradan qaldırmada, təbiətə düzümün vurma və həyatın hər cür üstünlüklərindən istifadə etmə səyi içindədir. Günümüzdən geriyə doğru belə bir baxdığımızda, insanın həyatın simvolları və təbiətin sirləri haqqında daha az məlumata sahib olduğunu görərik. Bu müşahidəmizi, ilk insana çatdırana qədər davam etdirdiyimizdə həyata bağlı bir neçə məlumat qırıntısından başqa bir şey bilməyən bir insan tipi ilə qarşılaşarıq. İlk insanlar, sanki açıq-aşkar şeylərdən başqasını qəbul edə bilməzlər və ancaq ən sadə şəkliylə varlıqlarını davam etdirmələri təmin edəcək fikri nəzəriyyələr inkişaf etdirə bilərlər. Bitkilər vasitəçiliyi ilə bəslənmə ya da ovlanaraq dolanışığını möhkəmə, mağaralarda sığınma, daşlar və çubuqlarla özünü xarici hücumlara qarşı müdafiə etmə kimi. Ən köhnə çağlarda, insanın halı bundan ibarət idi. Bilindiyi kimi, vəziyyəti bu primitivlikdə olan bir birlik üçün də əhəmiyyət veriləcək bir ixtilaf, bir anlaşılmazlıq, ictimai həyatı, birlikdəliyi yaralayacaq bir təxribatçılıq baş göstərməz. Eynilə bir çox kimi, bəzilərinin ələ keçərdiyi şeyi tapmaqdan başqa bir problemləri ola bilmədən yaşayıb xərclər. Dərdsiz, problemsiz bir ağılda, bir yemlikdə və sulak yerdə həyatlarını davam etdirərlər.

Nə var ki daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi insanoğlu başqasını istifadə etmə xüsusiyyətinə sahib olduğu üçün, bəzisinin digər bəzisinin ehtiyaclarını aradan qaldırması şəklində cərəyan edən həmrəylik əsaslı bir zəruri birlikdəlik, fərdlərin arasında anlaşılmazlıqların, qələbə və uduzmaların baş göstərməsinə mane olmamaqdadır. Çünki insanın, faydalanma xətti istiqamətində gün keçdikcə məlumat və gücü artma meyli göstərməkdə, hər gün yeni üstünlüklərin fərqinə varmaqda, gün be gün ətrafdan istifadə yolunda daha incə, daha detallı üsullar kəşf etməkdədir. İçlərində güclülər, zorbalar, tutduğunu qoparanlar və qüdrət sahibləri vardır. Zəifləyər, düşkünlər, alt səviyyədə insanlar vardır. İşdə anlaşılmazlıqların mənşəs(n)i bu vəziyyətdir. Və bu insanın başqasını istifadə etmə, məşğulluq etmə (öz xidmətində işlətmə) xüsusiyyətinin təşəbbüskar olduğu bir anlaşılmazlıqdır. Necə ki insanın sahib olduğu bu xarakteristika xüsusiyyət, ictimailik və sivilizasiya faktlarının da birinci faktoru olmuşdur.

Aralarında hökm edəcək, işlərini ədalətə görə çəkib çevirəcək və vəziyyətlərini düzəldəcək bir üçüncü hakim ol/tapıldığı müddətcə fitrət mənşəli iki faktın vuruşmasının bir qorxusu yoxdur. Bu eynilə, sərgilədiyi fəaliyyətlərində sahib olduğu müxtəlif gücləri yarışdıran və beləcə gücləri arasında qarşıdurma meydana gələn adamın vəziyyətinə bənzər. Məsələn insanın sahib olduğu bəslənmə instinkti, həzm edilməyəcək, mədə tərəfindən qəbul edilə bilməyəcək bir şeyin məğlub et/yeyilməsini tələb etsə, ortada tarazlığı təmin edəcək, və ədalətə uyğun bir həll gətirəcək ağıl vardır. Hər bir güc və instinkt üçün lazımlı olanı nəzərdə tutar. Beləcə fəaliyyət halındakı bu güclərin hər biri, o biri ilə qarşıdurmadan fəaliyyət göstərəcək şəkildə müəyyən bir ölçüyə qovuşmuş olar.

Həqiqətən yaşadığımız və konkret olaraq şahid olduğumuz, fitrət mənşəli iki hökm qarşıdurmasını bu tərzdə ələ alıb qiymətləndirmək lazımdır. Buna görə, insanın mədəniləşməyə istiqamətli hərəkət tərzi ilə, anlaşılmazlıq mənfəətçi hərəkət tərzi bir ziddləşməyə gətirib çıxarar. Lakin uca Allah, müjdəçi və xəbərdarlıqçı peyğəmbərlər göndərərək və insanlar arasında baş göstərən ixtilaflar haqqında hökm etmək üzrə kitab endirərək, mövcud anlaşılmazlıqları aradan qaldıraraq, söz mövzusu qarşıdurma vəziyyətini aradan qaldırar.

Bu şərhin işığında, bəzilərinin irəli sürdükləri bu görüşün səhvi ortaya çıxır: "Bu ayələ verilmək istənən mesaj budur; insanlar başlanğıcda doğru yol üzrə hərəkət edən bir ümmət idi. Çünki anlaşılmazlıq, tamamilə kitabın ehtiva etdiyi missiyas(n)ı boynuna götürən alimlərin aralarındakı təcavüz və haqsızlıq üzündən və kitabın enişindən sonra baş göstərmişdir..."

Lakin bu fikiri müdafiə edən kimsə, ayəs(n)i kərimənin bir deyil iki ixtilafdan danışdığının fərqində deyil. Ki biz bunu açıq şəkildə ortaya qoyduq. Ayrıca iddia sahibi bir başqa gerçəyi də göz ardı etməkdədir: Əgər insanlar başlanğıcda doğru yol üzrə idilərsə, bunlara peyğəmbərlər göndərib, üzərlərinə kitab endirərək onları ixtilaflar üzündən təcavüz və haqsızlığa, içlərində təxribatçılığın yayılmasına, insanın qərbində gizli olan küfr və günah kimi meylləri qışqırtmağa, dağıtmas(n)ı tələb edici əxlaqi çirkeflerin ortaya çıxmasına gətirib çıxarmağa nə gərək vardır? Bunun səbəbi nə idi? Ayrıca: Ayəs(n)i kərimənin verdiyi mesaj: insanlar pozğunluq üzrə yaşayan tək bir ümmət idi, şəklindədir. Əgər belə olmasaydı, ayənin davamında 'Allah peyğəmbərlər göndə-rerek' ifadəsinin iştirak etmiş olmasının bir mənas(n)ı olmayacaqdı..." şəklindəki iddianın səhvi ortaya çıxır.

Çünki bu iddia sahibinin işarə etdiyi və "Beləcə Allah, iman edənləri, haqqında ayrılığa düşdükləri gerçəyə öz icazəsiylə çatdırdı." sözündə ifadəsini bulan ixtilaf ancaq kitabın enişindən və ayələrinin insanlara açıklanışından sonra onu təbliğ etməklə öhdəçilikli din alimlərinin pis xarakterlərindən qaynaqlanmışdır. Əgər insanlar, peyğəmbərlərin göndərilişindən və kitabın indirilişinden əvvəl küfr, nifaq və günah xüsusiyyətli bir pozğunluq üzrə idilərsə, bu vəziyyətdən kitabı qorumaqla öhdəçilikli din alimlərini məsul tutmanın məntiqi nə ola bilər?

Bu şərhlərin işığında bir başqa görüşün də səhvi ortaya çıxır. Bu fikiri müdafiə edənlərə görə, ayədə keçən "insanlar"dan məqsəd İsrailoğullarıdır. Çünki uca Allah, bir təcavüzkarlıq üzündən ixtilafa düşdüklərindən danışmaqdadır. "Onlar, özlərinə elm gəldikdən sonra, yalnız aralarındakı haqqa təcavüz və azğınlıqdan ötəri ixtilafa düşdülər." (Casiyə, 17)

Bu görüş, dəlilsiz və dayaqsız təfsirin tipik nümunəsidir. Bir qövmü sırf bir sifətlə xarakterizə etmək, o xüsusiyyətin onlara xas olmasını və onlarla məhdud qalmasını tələb etməz.

Bundan daha da pisi, bu görüşdür: "Ayəs(n)i kərimədə keçən insanlar (=en-nas)dan məqsəd, Hz. Adəmdir (ə.s). Buna görə Hz. Adəm (ə.s) doğru yol üzərində olan tək bir ümmət idi. Sonra onun soyu içində anlaşılmazlıqlar baş göstərdi. Bunun üzərinə uca Allah, onlara peyğəmbərlər göndərdi..." Ayəs(n)i kərimə nə bütün, nə də parça parça, olaraq bu iddia ilə üst-üstə düşməməkdədir.

Ayrıca, bu görüşün də səhv olduğunu görürük: "Ayənin başında iştirak edən 'qana' ədatı, 'Allah, üstün və güclüdür, hikmət sahibidir.' (Fəth, 7) ayəsində olduğu kimi 'zamana dəlalət etmə' xüsusiyyətindən mücərrədləndirilmişdir. Bu səbəbdən, hər vaxt olan, dəyişməz bir reallığa dəlalət etməkdədir. Buna görə, ayəs(n)i kərimənin verdiyi mesaj budur: İnsanlar, doğuşdan mədəni olmaları hasebiyle tək bir ümmətdirlər. Bu səbəbdən doğuşdan mədəni olan insan növünün bir fərdi varoluşsal ehtiyaclarının çoxluğu, həyatın gərəklərinin əhatəliliyi üzündən həyatını tək başına davam etdirə bilməz. Həyatın kamala çatması, ancaq fərdlərin bir araya gəlib həmrəylik içində hərəkət etmələri və əməkdaşlıq içinə girmələri ilə mümkün ola bilər. Bu iş və əmək mübadelesi ilə, hər fərd, işinin sonunda həkk etdiyini al/götürər, geri qalanını da başqasına verər. Bunun əvəzi olaraq da, ehtiyac duyduğu varoluşsal olaraq həkk etdiyi başqa şeylər al/götürər. İnsanın bu xarakteristika xüsusiyyəti, bu qaçınılmaz vəziyyəti, heç bir zaman cəmiyyətsiz və həmrəyliksiz ola bilməz. İnsan deyilən bu ictimai, bu mədəni canlı növünün bu günə qədərki, tarixi reallığı da bu tezisimizi dəstəkləməkdədir. İnsanın ictimai və mədəni olması, bu gün də həqiqətini qoruyan bir faktdır və bu, onun fitrətinin və yaradılışının bir gərəyidir. Ancaq insanın bu dəyişməz xarakteristika xüsusiyyəti, anlaşılmazlıqların baş göstərməsinin, ictimai nizamın pozulmasının da ana səbəbidir. Buna görə uca Allah, son dərəcə yerində və hikmətli bir qərarla, adı çəkilən anlaşılmazlıqları ortadan qaldıracaq qanunları qoymağı nəzərdə tutmuşdur. Bu qanunları (şəriət) müjdəçi və xəbərdarlıqçı peyğəmbərlər göndərmək, onlarla birlikdə, anlaşılmazlıq mövzusu məsələlərin həllinə bağlı hökmlər ehtiva edən kitablar endirmək surətiylə, insanlara eşitdirmişdir.

Qısacası, insanlar tək bir ümmətdir, doğuşdan mədənidirlər. Buna görə, anlaşılmazlığın ana səbəbi olan toplu halda həyata olmadan edə bilməzlər. Buna görə uca Allah peyğəmbərlər göndərmiş, kitablar endirmişdir.

Bu yanaşma doğru deyil. Xüsusilə, iddia sahibi mədəni olmağı insanın təbiətinin ilk xüsusiyyəti, ictimailik və həyatda birlikdə və ortaq yaşamağı özündən qaynaqlanan bir lazımlılıq olaraq ələ alır. Halbuki, yuxarıda vəziyyətin belə olmadığını gördün. Tam tərsinə onun təməl xüsusiyyət dediyi şey, şərtlərin məcbur etdiyi bir vəziyyətdir. Qurani Kərim də bunun əksinəni göstərməkdədir.

İkincisi: Peyğəmbərlərin göndərilişini və kitabın indirilişini sırf, insanın doğuşdan mədəni olmasını göz qarşısında saxlayaraq izah etməyə cəhd etmək, ancaq, doğuşdan mədəni olmağı, ixtilafın baş göstərməsinin, təxribatçılığın ortaya çıxışının başlıca faktoru şəklində qeydləndirmədikcə, doğru bir qiymətləndirmə olmaz. Bu vəziyyətdə, cümlə içində təqdiri bir ifadəyə yer vermə vəziyyəti doğular ki, bu, ayənin açıq mənas(n)ı ilə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Qaldı ki, iddia sahibi də, sözün axışı içində "ixtilaf" faktının təqdir edilməsinə razı görünməməkdədir.

Üçüncüsü: Bu iddia, Ayəs(n)i kərimənin üzərində dayandığı, ətraflıca irdələdiyi anlaşılmazlıq faktını təkə sadələşdirmə əsasına söykən/dözür. Halbuki ayəs(n)i kərimə, iki ayrı anlaşılmazlıq faktının varlığını ortaya qoymaqdadır. Ayə içində iştirak edən bir ifadədə: "Və bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə haqq kitab endirdi." buyurur. Ki burada, kitabın indirilişinden əvvəl meydana gələn bir anlaşılmazlıqdan danışılır. Anlaşılmazlığa düşənlər də bütün insanlardır. Sonra buyurulur ki: "Halbuki özlərinə açıq-aşkar ayələr gəldikdən sonra, bir-birlərinə qarşı olan azğınlıq və qısqanclıqları üzündən (kitab haqqında) anlaşılmazlığa düşənlər, o, kitab verilənlərdən başqası deyil." Yəni, anlaşılmazlığa düşənlər, kitabı tətbiq etməklə öhdəçilikli olan din alimləridir və anlaşılmazlığın səbəbi də aralarındakı azğınlıq və qısqanclıqdır. Bu son cümlədə işarə edilən anlaşılmazlıq faktı, kitabın indirilişinden sonraya tekabül etməkdədir. Bu ikinci anlaşılmazlığın qəhrəmanları isə, yalnız din alimləridir. Bütün insanlar deyil. bu halda haqqında danışılan bu iki anlaşılmazlıq mahiyyət olaraq bir-birindən tamamilə fərqlidir. Birində başlıca faktor, tamamilə din alimləri arasındakı azğınlıq və qısqanclıqdır. O birisi isə, daha fərqli və əhatəli ölçülərə malikdir.

Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi.

Uca Allah, ifadənin orijinalında, "göndərmə" hərəkətini vurğulamaq üzrə, eyni mənanı verəcək "irsal" vs. kimi hərəkətlər yerinə xüsusilə "baase" hərəkətini istifadə etmişdir. Çünki ayəs(n)i kərimədə işarə edilən, insanlığın ilk dövrlərindəki bu birlik və birlik halı, durğunluq və susqunluq xüsusiyyətlidir. Buna görə, insanı yuxudan və ya rahatından oyandırmaq mənasını verən "baase" hərəkətinin istifadə edilmiş olması, yerində bir seçkidir. Bəlkə də o dövrdə göndərilən peyğəmbərlərin "mürsəl" ya da "rəsul" yerinə "nəbilər" olaraq adlandırılmış olmasının səbəbi də bu incəlikdir. Ayrıca daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, peyğəmbərlərin göndərilişinin və kitabın indirilişinin özü, insanlara gerçəyi açıqlamaq, yaranmalarının və həyatlarının gerçək mahiyyətini onlara tanıtmaq, Rəbləri tərəfindən yaradılmış olduqlarını xatırlatmaq, onun da özündən başqa ilah ol/tapılmayan uca Allah olduğunu vurğulamaqdır; izlədikləri yolun və çəkdikləri məşəqqətin ONA doğru olduğunu, sonunda ONA çatmaq üçün yol al/götürdüklərini, böyük və fövqəladə bir gündə dirildiləcəklərini, bu anda yol üzərindəki bir fasilə yerinə yerləşmiş olduqlarını, buradakı həyatın bir oyundan, bir əylənmədən başqa bir həqiqətinin ol/tapılmadığını, bu həyatda və bu həyata bağlı fəaliyyətlərində bu gerçəyi davamlı ağıllarında saxlamaları lazım olduğunu, haradan gəldiklərini, harada ol/tapıldıqlarını və hara gedəcəklərini hər vaxt düşünməklə öhdəçilikli olduqlarını xatırlatmaqdır. Bu isə, "rəsul"dan çox, "yanında başqasına çatdırılmaq üzrə bir xəbər olan kimsə" mənasını verən "Nəbi" anlayışı ilə ifadə edilməyə daha uyğun bir məna hörgüsüdür. Buna görə göndərilən peyğəmbərlər "nəbi" olaraq xarakterizə edilmişdir.

Nəbilərin göndərilişinin uca Allaha nisbət edilmiş olması, peyğəmbərlərin vəhyi hisslərkən, ilahi mesajları insanlara açıqca eşitdirərlərkən, ismət (yanılmazlıq)sifətinə sahib olduqlarına istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir. Mövzunun sonuna doğru, bu xüsusla əlaqədar olaraq daha detallı məlumat təqdim edəcəyik.

Tebşir (=müjdeleme) və inzar (=uyarma) anlayışlarına gəlincə ki, biri; inanıb təqva sahibinə Allahın rəhmətini, məmnuniyyətini və cənnətini vəd etmək, digəri də, Allahın mesajını yalanlayıb, peyğəmbərə baş qaldıranı Allahın qəzəbi və cəhənnəm əzabı ilə təhdid etmək deməkdir. Bu iki fakt, dəvət müddətində, orta səviyyəli insanın maraq/əlaqəsini çəkmədə son dərəcə təsirlidir. Hərçənd, Allahın bəzi saleh qulları və dostları, Rəbləri xaricində mükafat və cəzaya maraq duymazlar.

Bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə kitab endirdi.

"Kitab" sözü "fial" qəlibində "məktub (=yazılmış)" deməkdir. Bu söz artıq ümumiyyətlə qəbul edilən istifadə mənas(n)ı ilə, qələmlə yazılmağı tələb etsə belə uyğun gəlilməsi zəruri olan andlaşmalar və fərmanlar ancaq yazı ilə imzalandıqları üçün, bu sözün, istifadəsi fərz və tətbiqi zəruri hər hökmü, hər şərhi və hətta əksinə edilməməsi lazım olan hər anlamı əhatə edəcək şəkildə ümumilik qazanmışdır. Qurani Kərimdə, bu mənas(n)ı ilə çox istifadə edilmişdir. Yenə bu məna əsas alınaraq, ilahi bir qələm olan Quran da kitab olaraq xarakterizə edilmişdir. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Sənə endirdiyimiz mübarək bir kitabdır." (Sad, 29) "Çünki namaz, möminlərin üzərinə vaxtları təyin olunmuş bir fərzdir." (Nisa, 103)

"Anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda..." sözündən hərəkətlə, ayəs(n)i kərimədən belə bir məna qəbul edirik: "İnsanlar tək bir ümmət idi. Ancaq aralarında anlaşılmazlıq baş göstərdi. Bunun üzərinə uca Allah, Peyğəmbərlər göndərdi." Necə ki, bu xüsusu daha əvvəl açıqlığa qovuşdurmuşduq.

"Bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda aralarında hökm vermək üzrə kitab endirdi." ifadəsi, qanun qoymanın (şəriət etmənin) ancaq göy mənşəli bir kitabla ola biləcəyini göstərdiyi üçün, bu və Şura Surəsindəki əlaqədar ayə bir yerdə düşünüldüyü zaman qarşımıza bu xüsuslar çıxır:

1- Hz. Nuha bir şəriət ehtiva edən bir kitab endirilmişdi. Bu səbəbdən: "Bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda aralarında hökm vermək üzrə kitab endirdi." ifadəsi ilə ya Hz. Nuhun kitabı nəzərdə tutulur, ya da onunla birlikdə başqa peyğəmbərlərə də endirilən kitablar nəzərdə tutulur. Bu xüsus "kitab" sözünün başındakı "əl" takısının cins ya da "əhdi zehini (=zihin içi qəbul)" bildirər xüsusiyyətdə qiymətləndirilməsinə bağlı olaraq diqqətə çarpanlıq qazanar.

2- Hz. Nuha endirilən kitab, bir şəriət (Hüquq sistemi) ehtiva edən ilk göy mənşəli kitabdır. Əgər ondan əvvəl kitab endirilmiş olsaydı, ondan əvvəl suveren olan bir şəriət də olacaqdı. Və uca Allah, Şura Surəsinin əlaqədar ayəsində "Sizin üçün şəriət etdi..." ifadəsinin daxilində bundan danışacaqdı.

3- Uca Allahın "İnsanlar tək bir ümmət idi." ifadəsiylə işarə etdiyi dövr, Hz. Nuhun göndərilişindən əvvəlki bir dövrdür və ona verilən kitab, dövrün anlaşılmazlıqlarını həll etmək üzrə endirilmişdi.

Halbuki özlərinə açıq-aşkar ayələr gəldikdən sonra, bir-birlərinə qarşı olan azğınlıq və qısqanclıqları üzündən anlaşılmazlığa düşənlər, o, kitab verilənlərdən başqası deyil.

Daha əvvəl, bununla, dinin özü ilə əlaqədar olaraq, dinə bağlı məlumata sahib kəslər arasında baş göstərən anlaşılmazlıqların nəzərdə tutulduğunu vurğulamışdıq. "Elə isə sən yüzünü Allahı birleyen olaraq dinə, Allahın o fitrətinə çevir; ki insanları bunun üzərinə yaratmışdır." (Rum, 30) ayəsində vurğulandığı kimi din, fitrətlə üst-üstə düşdüyü üçün, uca Allah, dinlə əlaqədar anlaşılmazlıqları, azğınlıq və qısqanclıqla izah etmişdir.

"O, kitab verilənlərdən başqası deyildi." ifadəsi ilə, bu xüsusa işarə edilir: Bu ayəs(n)i kərimədə, göydən endirilən kitabla əlaqədar dini xüsusiyyətli ixtilafların baş göstərməsinin təməl səbəbinə barmaq basılır. Yoxsa, dümdüz yoldan sapan ya da haqq dindən başqa bir dinə bağlanan hər kəs dümdüz yoldan sapmış olsa da/də/dahi, bu vəziyyətin səbəbi, təyin edici faktoru azğınlıq və qısqanclıqdır, demək istənmir. Çünki uca Allah, azğınlığından ötəri sapan heç kimi üzrlü gör-mez. Amma, işi qarışdıranı, bir tədbir və həll kəsəyəni, bir çıxış yolu tapa bilməyəni üzrlü qəbul etmişdir. Söz gelimi bəzi ayələrdə belə buyurur: "Yol ancaq insanlara zülm edən və yer üzündə haqsız yerə təcavüz və haqsızlıqda ol/tapılanların əleyhindədir. İşdə bunlara kədərli bir əzab vardır." (Şura, 42) "Digərləri günahlarını etiraf etdilər, onlar saleh bir əməli bir başqa pislə qarışdırmışlar. Ümid edilər ki Allah tövbələrini qəbul edər. Heç şübhəsiz Allah, bağışlayandır, əsirgəyəndir. ...Digər bir qisimi, Allahın əmri üçün təxirə salınmışlar. O bunları ya əzablandıracaq və ya tövbələrini qəbul edəcək. Allah biləndir, hikmət sahibidir." (Tövbə, 102-106) Və yenə belə buyurmuşdur: "Ancaq kişilərdən, qadınlardan və uşaqlardan mustazaflar olub heç bir çarəyə güc çatdıra bilməyənlər və bir yol tapa bilməyənlər başqa. Ümid edilər ki, Allah bunları bağışlayar. Allah, bağışlayıcıdır, bağışlayıcıdır." (Nisa, 98-99)

Qaldı ki, fitrət, insanın öz yaradılışı, qəflət və şübhə ilə zidd düşməz. Fitrətin zidd düşdüyü şüurlu bir aldırmazlıq və azğınlıqdır. Buna görə ayəs(n)i kərimədə "Azğınlıq" xüsusiyyəti alimlərə və ilahi ayələrin açıqlandığı, izah edildiyi kəslərə xas qılınmışdır. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "İnkar edib də ayələrimizi yalanlayanlar isə; onlar, atəşin xalqıdırlar və orada müddətsiz qalacaqlar." (Bəqərə, 39) eyni mesajı verən bir çox ayə vardır. Bu ayələrin bütünündə küfr xüsusiyyəti "Allahın ayələrini yalanlama" ilə qeydləndirilmiş, ondan sonra lazımlı təhdidə yer verilmişdir. Qısacası, bu ayəs(n)i kərimə, adı çəkilən anlaşılmazlığın, kitabı tətbiq etməklə öhdəçilikli olanların, məlumat sahibi olduqdan sonra bir-birlərinə qarşı olan "azğınlıq və qısqanclıqlarına" söykən/dözdüyünü vurğulamaqdadır.

Beləcə Allah, iman edənləri, haqqında ayrılığa düşdükləri gerçəyə öz icazəsiylə çatdırdı.

Bu ifadə, haqqında ayrılığa düşülən şeyin şərhi xüsusiyyətindədir. Buna görə anlaşılmazlıq mövzusu, kitabın enişinə də yoldaşlıq edən "haqq" qanunudur. Bunu: "Bərabərlərində, haqq kitabı endirdi." ifadəsindən çıxarırıq. Bu nöqtədə, ilahi yol göstəricilik hər iki anlaşılmazlıqla əlaqədar olaraq dövrəyə girir. Bunlardan biri, həyat məsələlərinə əlaqəndir. Biri də haqqa, ilahi təlimə əlaqəndir. Bu ikinci anlaşılmazlıq mövzusunun, başda gələn faktoru, kitabın hökmlərini tətbiq etməklə öhdəçilikli olan alimlərin bir-birlərinə qarşı olan azğınlıq və qısqanclıqlarıdır.

Ayəs(n)i kərimədə, "gerçəyə çatdırma"nın "icazəsiylə" qeydləndirilmiş olması göstərir ki, uca Allahın bu möminləri gerçəyə çatdırmış olması, möminlərin məcbur etməsi və uca Allahın imanlarından ötəri onların bu istəklərinə müsbət cavab verməsi şəklində reallaşmışdır. Çünki heç kim, uca Allaha bir hökm təlqin edə bilməz. heç kim ONun üçün bir şeyi lazımlı edə bilməz. ONun özü üçün bir şeyi lazımlı etməsi başqa. Tam tərsinə, haqqa çatdırma, ONun icazəsinə bağlıdır. Əgər istəsə icazə verməz və kimsə haqqa çata bilməz. Buna görə: "Allah, kimi diləsə onu doğru yola yönəldər." ifadəsi "icazəsiylə" sözünü gerçəkləndirmə xüsusiyyətindədir. Bu vəziyyətdə belə bir məna əldə etmiş olarıq: Şübhəsiz, uca Allah möminləri öz icazəsiylə gerçəyə çatdırdı. Çünki, onları doğru yola çatdırma səlahiyyəti ONun təkəlindədir. Heç kim ilə əlaqədar olaraq, doğru yola çatdırma məcburiyyətində və məcburiyyətində deyil. Tam tərsinə, kimi diləsə onu gerçəyə çatdırar. Necə ki iman edənləri, dümdüz yola çatmağı da özü diləmişdir.

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i kərimə, bəzi nöqtələrin açığa qovuşmalarına köməkçi oldu:

1- Dinin sərhədi və tərifi. Buna görə din, dünya həyatına suveren olmaq vəziyyətində olan bir həyat sistemidir. Dünyanı, ührəvi kamala və Allah qatındakı gerçək və sonsuz həyata uyğun olaraq tənzimləməni zəmanət edər. Buna görə şəriətin, ehtiyac duyulduğu qədəriylə, həyatın hər cür vəziyyətini qarşılayacaq mövzuları əhatəsi bir zərurətdir.

2- Din, ilk dəfə ortaya çıxdığı zaman, insanlar arasında baş göstərən fitrət mənşəli anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq üçün ortaya çıxdı. Sonra təkamül edərkən həm fitrət mənşəli, həm də başqa anlaşılmazlıqları aradan qaldırma missiyasını boynuna götürdü.

3- Din reallığı bundan sonra da, davamlı inkişaf edərək, qanunlarının, həyat səhnəsində ehtiyac duyulan hər şeyə cavab vermə vəziyyətinə gəldi. Dini qanunlar bu universallığa, bu tutuma qovuşunca inkişaf nöqtələnilmiş və bundan sonra yeni bir dinə gərək qalmamışdı. Digər bir ifadəylə hər hansı bir din, əgər son din isə, bütün ehtiyaclara cavab verəcək qanunları əhatə edir, deməkdir. Uca Allah belə buyurur: "Məhəmməd sizin kişilərinizdən heç birinin atası deyil; ancaq O, Allahın Elçisi və peyğəmbərlərin sonuncusudur." (Əhzab, 40) "Biz kitabı sənə, hər şeyin açıqlayıcısı olaraq endirdik." (Nəhl, 89) "O, üstün bir kitabdır. Batil, qarşısından da ardından da gələ bilməz." (Fussilət, 42)

4- Hər gələn yeni şəriət, əvvəlkinə görə daha yetkin və daha kifayətdir.

5- Peyğəmbərlərin göndərilişinin və kitabların indirilişlerinin səbəbi, digər bir ifadəylə, dini çağırışın səbəbi budur: İnsanoğlu təbiəti və öz yaradılışı gərəyi anlaşılmazlıq çıxarmağa meyllidir. Eyni zamanda mədəni bir birlik içində həyata fəaliyyəti içərisindədir, fəaliyyətləri bu istiqamətdədir. Fitrətin özü, anlaşılmazlığa aparıcı, ixtilafa sürüyücü olduğuna görə, onun anlaşılmazlığı aradan qaldırması gözlənilə bilməz.

Bir şey, cazibəsinə qapıldığı bir şeyi önləyici bir funksiya reallaşdıra bilərmi? Buna görə uca Allah, peyğəmbərlik missiyas(n)ı və ilahi qanunuma vasitəçiliyi ilə özünə yaraşan və mövqesinə uyğun düşən və vəziyyətini düzəldəcək kamal xüsusiyyətinə sahib olmağa yönəltdi. Bu kamal, gerçək bir ərdəm idi və yaradılışın, yoxdan var edişin əhatəs(n)i içində idi, əzəldən nəzərdə tutulmuşdu. Bu səbəbdən belə bir şeyin müqəddiməsi də eyni vəziyyətdə olmalıdır yəni yaradılışın və yoxdan var edişin əhatəs(n)i içində olmalıdır. uca Allah, bir ayədə belə buyurur: "Bizim Rəb-bimiz, hər şeyə yaradılışını verən, sonra doğru yolunu göstərəndir." (Taha, 50) Bu ayədə, hər şeyə yaradılışını tamamlayıcı xüsusiyyətlər bəxş etmənin uca Allahın bir əmri və və bir öntasarımı olduğu vurğulanır. İnsanın yaradılışının tamamlanmasının bir ifadəsi də dünya və axirətdə yaranmasının kamala çatmasına təşəbbüskar olacaq şeylərə yönəldilməsidir. Necə ki, uca Allah, bir ayəs(n)i kərimədə belə buyurur: "Hamısına, onlara da, bunlara da Rəbbinin lütfkarlığından artıraraq verərik. Rəbbinin lütfkarlığı kəsilmiş deyil." (İsra, 20) Ayəs(n)i kərimə, uca Allahın hədiyyəsini, lütfkarlığını artıraraq verdiyini dilə gətirir. Həyat və yaranma müddətində lütfkarlığına, köməyinə ehtiyac duyanlara, lütfkarlığını, köməyini göndərər. Həyat və yaranma olaraq, hər kəsə layiq olduğunu verər. Lütfkarlığı və köməyi kəsilmiş deyil. Ancaq, hər hansı bir kimsənin, nəfsinin bədbəxtliyi üzündən, ilahi lütfkarlığın özünə çatmasına səbəb olaraq rəftarlar içində olması başqa. Yenə də bu kəsilmə Allah qatından olmayacaq.

Bilindiyi kimi, insanoğlu öz nəfsindən qaynaqlanan bu əskikliyi aradan qaldırma imkanına sahib deyil. Çünki söz mövzusu əskikliyin meydana gəlməsini təmin edən öz öz yaradılışıdır. Özü bu əskikliyi xərcə bilərmi? İctimai həyatında xoşbəxtliyə və ərdəmliyə çatmasını təmin edəcək şəkildə, öz iç aləmində bir tənzimləməyə gedə bilərmi?

İnsanın, özünə yaraşan kamal səviyyəsinə çatmasını maneə törədici rol oynayan, söz mövzusu anlaşılmazlığın başlıca faktoru yenə insanın xarakteri, öz yaradılışı olduğuna görə və insanoğlu, bu xüsusiyyətinin gətirib çıxardığı çatı bağlayacaq, pozulanı təmir edəcək qabiliyyətə və təchizata sahib olmadığına görə, bir təmir, bir islah hərəkəti əgər olacaqsa bu, təbiət cəhətindən olmamalıdır. Təmir reallaşdıracaq istiqamət, ilahi istiqamətdir. Vəhy dəstəkli peyğəmbərlik missiyasıdır. Buna görə uca Allah, peyğəmbərlərin adı çəkilən təmiri, islahı reallaşdırmalarını, anlaşılmazlıqları aradan qaldırmağa istiqamətli döyüşmələrini "baas (=gönderme)" anlayışı ilə ifadə etmişdir. Qurani Kərimdə bu hadisədən danışıldığı hər dəfə "göndərmə" hərəkətini şəxsinə nisbət etmişdir. Halbuki, peyğəmbərlərin görevlendirilişi də, bütün fəaliyyətlər kimi, zaman və məkan baxımından maddi əmələ əlaqəli bir faktdır.

Buna görə, peyğəmbərlik missiyas(n)ı, ilahi bir faktdır. (Diləsən buna qeybi də deyə bilərsən) Bu faktın qavrayışı və hərəkəti kimi ümumi vəziyyətlərə nisbəti, oyanıqlıqla yuxu arasındakı əlaqəyə bənzər. İnsanoğlu peyğəmbərlik missiyas(n)ı vasitəçiliyi ilə, anlaşılmazlıqları və həyatdakı ziddiyyətləri ortadan qaldıracaq məlumatlar əldə edər. İşdə qeyb mənşəli bu qavrayış və algılayış Quran texnologiyasında "vəhy" və insanın peyğəmbərlik missiyas(n)ı vasitəçiliyi ilə özü üçün əldə etdiyi fakt da "peyğəmbərlik" olaraq adlandırılar.

Bununla anlayırıq ki: Öz yaradılışın bir tərəfdən mədəni ictimailiyə gətirib çıxarması, bir tərəfdən də bir sıra anlaşılmazlıqların ortaya çıxmasına təşəbbüskar olması, buna bağlı olaraq uca Allahın, insanı öz yaradılışını tamamlayacaq xüsusla yönəltməsi, eyni zamanda peyğəmbərliyin varlığının səbəbi xüsusiyyətindədir. Digər bir ifadəylə bu reallıq, ümumi mənada peyğəmbərlik missiyasını sübut etməkdədir.

Bunu belə açıqlaya bilərik: İnsan deyilən bu canlı növü, doğuşdan məşğulluqçudur. (Özündən başqasını öz xidmətində istifadə etmə meylinə malikdir.) Bu öz yaradılış damğalı istifadə etmə və məşğulluq etmə instinkti mədəni bir cəmiyyətin və bərabərində, həyatın hər sahəsinə sirayət edə biləcək bir anlaşılmazlıq və fəsad mühitinin meydana gəlməsinə gətirib çıxarar. Bəri tərəfdən yaranma və yaradılış müddəti də bu anlaşılmazlığın aradan qaldırılmasını nəzərdə tutmaqdadır. Bunu da, ancaq, aradakı ixtilafları qaldırmaq surətiylə ictimai həyatı islah edəcək xüsusiyyətdə qanunlar təmin edə bilər. İnsanoğlunun kamala çatması və xoşbəxtliyi tutması, iki şeylə mümkündür: Fitrət, ya da ondan kənar bir fakt. Bu barədə tək başına fitrət kafi deyil. Çünki, anlaşılmazlığın ortaya çıxış səbəbi, özüdür. Yenə özü tək başına onu xərcə bilərmi? Buna görə, anlaşılmazlığın, fitrət və təbiət sonrası bir ünsürün yol göstəriciliyi ilə ortadan qaldırılması zəruriliyi özbaşına ortaya çıxır. Bu da, ilahi bir anlayışdır. Təbii bir anlayış deyil. Və buna "peyğəmbərlik missiyas(n)ı" və "vəhy" deyirik.

Bu dəlil və səbəb. Allahın kitabında açıqca vurğulanan, ifadə edilən müxtəlif mülahizələrdən yola çıxaraq konkret bir şəkildə əldə edilə bilər. Necə ki daha əvvəl, müəyyən ölçü də bu mülahizələrə toxunduq. Bu mülahizələrin hər biri təcrübidir. İnsanoğlunun tarixi müddəti və müxtəlif ictimai quruluşlanmaları içində yaşadığı təcrübələrlə açığa qovuşmuşdur. Təcrübənin yaşandığı bu ictimai müddət içində, ard arda keçən əsrlər boyunca meydana gəlmələr və dağıtmalar olmuşdur; tarixin şahid olduğu, insanın keçirdiyi bütün təcrübələrdə bu reallığı ən konkret şəkildə müşahidə etmək mümkündür.

Demək ki, insanoğlu həyatının heç bir dövründə, başqasını istifadə etmə faktından imtina etmiş deyil, onun başqasını istifadə etməsi də ictimailiyə gətirib çıxarmır və fərdi həyatı nəzərdə tutur deyil. Ayrıca meydana gətirdiyi ictimai quruluş da heç bir zaman anlaşılmazlıqdan mücərrədlənməmişdir. Ancaq bu anlaşılmazlıqların ictimai qanunlar olmadan aradan qaldırılması da imkan daxilində deyil. Kənar yandan fitrəti və insana görə "sağlam fikir" olaraq xarakterizə edilən ağılı da anlaşılmazlıqların qaynağını qurudacaq, təxribatçılığın ana maddəsini ortadan qaldıracaq qanunları qoyacaq gücə və səlahiyyətə sahib deyil. Xüsusilə sivilizasiya, texnologiya, mədəniyyət və elm çağı olaraq adlandırılan indiki vaxtda şahid olduğumuz ictimai hərəkətlər, insanlıq aləmində hər gün ibrətlə seyr etdiyimiz əxlaqi çözüntü və təxribatçılıq, ətrafı və insan nəsilini məhv edən, milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan qorxunc döyüşlər, insan soyu üzərinə tahakküm etməyə, onları kölələşdirməyə, ismət və namuslarına və mallarına haqsızca əl qoymağa söykənən diktatorluqlar, bəşər ağılının qanun etmədəki qeyri-kafiliyinin konkret bir göstəricisidir. Sivilizasiya çağında vəziyyət bu isə, texnologiya və elmi inkişaflardan məhrum, cəhalət və qaranlığın suveren olduğu çağlarda vəziyyətin necə olduğunu kəsdirmək çox çətin olmasa gərək.

Yaradılış və yaranma qanunu, hər varlığı, özünə yaraşan kamala yönəldər. Bu vəziyyətin bütün varlıqlar üçün etibarlı olduğu araşdırma və təcrübələrlə sübut edilmişdir. Ayrıca, yaradılış və yaranma qanununun bir nəticəyə hökm etməyəcəyi xüsusu, yenə araşdırmalar və təcrübələrlə sübut edilmiş mübahisə et/müzakirə edilməz bir gerçəkdir. Eyni şəkildə, peyğəmbərlik missiyas(n)ı və vəhy faktından bəslənən dini təhsil və təhsilin, adı çəkilən ixtilaf və anlaşılmazlıqları ortadan qaldıra biləcəyi də həm araşdırmaçılar tərəfindən və həm də təcrübi olaraq sübut edilmişdir.

Araşdırmalar ortaya qoymuşdur ki din, gerçəklərə bağlı doğru məlumatlara, üstün əxlaqa və gözəl davranışlarda ol/tapılmağa dəvət edər. Bu halda, insanlıq aləminin islahı və təmiri, bu çərçivədə mümkündür. Təcrübəyə gəlincə, İslam bir din olaraq, Müsəlman fərdlərdən ibarət olan/yaranan bir cəmiyyətə suveren olduğu qısa bir dövr ərzində bunu sübut etmişdir. Bunu, öyrədib nəfslərini islah etdiyi fərdlərin şəxsində sübut etmişdir. Bunlar da al/götürdükləri təhsil istiqamətində başqa insanları islah etmişlər. Qaldı ki, günümüzün mədəni cəmiyyətləri müxtəlif sahələrdə sərgilədiyi təkamül nümunəs(n)i və quruluş skeletindəki arteriyaları -ki mədəni və irəli həyatın özünü meydana gətirməkdədir- İslamın elmlər sahəsindəki inkişaf/gəlişim və fəaliyyətinə borcludur. Bu xüsusu tarix üzərinə edilən araşdırmalar açıq-aşkar bir şəkildə ortaya qoymaqdadır. İnşaallah yeri gəlincə bu mövzuda daha detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

6- Son din, insan təkamülünün bir nöqtədə dayanmasını tələb etməkdədir. Çünki Qurani Kərimin peyğəmbərliyin sona çatdığına, dinin hər hansı bir şəkildə neshedilmeyeceğine və şəriətin dəyişməzliyinə hökm etmiş olması, fərdi və ictimai təkamülün ölçü və miqdarının Quranın şərh və yasamalarından ifadəsini bulan şəkliylə qəbul edilməsi lazım olduğunu, insan üçün Quranda ifadəsini bulan və çərçivəsi çəkilən təkamülün xaricində bir vəziyyətin söz mövzusu olmadığını ortaya qoymaqdadır.

Heç şübhəsiz bu, Quranın verdiyi qeybi xəbərlərdən biridir. Qur-anın enişindən günümüzə qədər keçən on dörd qədər əsrlik bir tarix müddəti Quran mesajını təsdiqləyən inkişaflara şahid olmuşdur. Şübhə yox ki, insan deyilən canlı növü bu müddət içində, ictimailiyini maraqlandıran təbii istiqamətlərdə göz qamaşdırıcı irəliləmələr qeyd etmişdir. Az hesab edilməyəcək məsafələr qat etmişdir. Ancaq, həqiqəti məlumat və təlimlərə çatma sahəsində və əxlaqi fəzilətlər baxımından bir addım da/də/dahi irəliyə gedə bilməmişdir. Hətta əhəmiyyətli ölçüdə geriləmə qeyd etmişdir. Bu səbəbdən, ruhunu və bədənini əhatə edən müsbət bir təkamül reallaşdıra bilməmişdir.

Bu iddianı ortaya atan adam böyük bir yanılma içindədir: "Ümumi qanunları qoymaq, bəşər növünün vəziyyətini və mövqesini düzəltmə məqsədinə istiqamətli olduğu üçün, cəmiyyətlər öz içlərində inkişaf etdikcə, kamal nərdivanlarını dırmaşıb inkişaf etdikcə, yaşadığı dəyişmələrə paralel olaraq bu qanunları da dəyişdirmək lazımdır. Şübhəsiz bizimlə Quranın endiyi İslam qanunlarının qoyulduğu çağ arasındakı məsafə, o dövr ilə İsa və Musa peyğəmbərlərin vəzifələndirildikləri dövrlər arsındaki məsafədən çox daha çoxdur. Buna görə indiki vaxtda Hz. Peyğəmbər dövrü arasındakı fərqlilik İslam şəriətini qüvvədən qaldırıb, onun yerinə çağa uyğun qanunlar etməyi tələb edir..."

Bu iddiaya qarşılıq bunu söyləyirik: "Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, dini yasamada (şəriət qoymada) yalnız insanın maddi və təbii təkamülü göz qarşısında saxlanılmamışdır. Tam tərsinə, insan yaranmasının həqiqəti əsas alınmışdır. Dini yasamanın təməli həm ruhi, həm bedensel kamala söykən/dözər. Maddi və mənəvi xoşbəxtlik birlikdə məqsəd qoyulmuşdur. Bunun gərəyi də, dini təkamül vasitəçiliyi ilə kamala çatan cəmiyyət içindəki fərdin vəziyyətinin diqqətə alınmasıdır. Sənaye və siyasi olaraq təkamül etmiş cəmiyyət içindəki fərdin deyil.

Yuxarıda yer verdiyimiz iddiaları ortaya atan araşdırmaçılar iki şeyi bir-birinə qarışdırırlar. Bunlar bəşər növünün ictimailiyini maddi baxımdan araşdırma ilə ömürlərini istehlak etdikləri üçün (ki maddə, eynilə özünə söykən/dözən ictimai təşkilatlanmalar kimi davamlı dəyişənlik göstərməkdə, təkamülləşməkdədir) dinin nəzərdə tutduğu ictimailiyin də materialist ictimailik kimi olduğunu sanmaqdadırlar. Buna görə eynilə materialist cəmiyyət kimi dini birliyin də dəyişməsinin, obyektə açıq olmasının lazımlılığına hökm etməkdədirlər. Halbuki dinin yasamada, yalnız güddüyünü bilirik. Buna görə dini təhsildən keçmiş bir fərd uca Allah da həm dini təhsili həm də günümüzün maddi inkişafını bünyəsində tamamlamağa möhtac bir nöqsanlığı, möhkəmlətməni tələb edən bir zəifliyi görə biləcəkmi?

7- Peyğəmbərlər (s. a. a) günahsızdırlar, yanılmalara qarşı ilahi qorumanın əhatəsindədirlər.